Готлянд (востраў): розьніца паміж вэрсіямі

| Назва = Готлянд

| Месца = [[Балтыйскае мора]]

| Шырата_паўшар'еШырата_паўшар’е = паўночнае

| Шырата_градусаў = 57

| Шырата_хвілінаў = 30

| Даўгата_паўшар'еДаўгата_паўшар’е = усходняе

| Даўгата_градусаў = 18

| Даўгата_хвілінаў = 33

| Плошча = 3 1403140

| Вышыня =

| Краіна = Швэцыя

'''Готлянд''' ([[швэдзкая мова|па-швэдзку]]: {{Праслухаць|sv-Gotland.ogg|Gotland}}) — [[востраў]] у [[Балтыйскае мора|Балтыйскім моры]], а таксама [[Готлянд (камуна)|адміністрацыйная адзінка]] і асобная [[Готлянд (ляндзкапляндскап)|этнаграфічная вобласьць]] у сучаснай [[Швэцыя|Швэцыі]].

[[Файл:Topographic map of Gotland.svg|150 пкс150пкс|зьлева|міні|Мапа Готлянда]]

Готлянд — другі па велічыні востраў ўу Балтыйскім моры пасьля [[Зэляндыя (востраў)|Зэляндыі]] ды самы вялікі сярод астравоў, што належаць Швэдзкай кароне. Плошча Готлянду складае 3140 км² (0,8% ад усёй Швэцыі), а разам з прылеглымі астравамі (сярод іх вылучаюцца перадусім [[Форэ]] ды [[Готска Сандэн]]) плошча рэгіёну павялічваецца прыкладна да 3300 км². Велічыня берагавой лініі (разам з Форэ) — 800 км, шырыня — 50, даўжыня — 176 км. Разьмешчаны Готлянд за 90 км на паўднёвы ўсход ад мацярыковай часткі Швэцыі і за 130 км ад [[Латвія|Латвіі]]. Сярэдняя вышыня вострава — 30-50 м, найвышэйшы пункт (''Лёйста-гёйд'')- — 83 м.

[[Файл:Gillberga raukar.JPG|міні|200 пкс|Тыповыя для Готляда карставыя скалы.]]

Востраў Готлянд утвораны з асадкавай пароды, сфармаванай 400 млн гадоў назад, у [[сілурыйскі пэрыяд]]. У той час Готлянд знаходзіўся блізу [[экватар]]а, у цёплым плыткім моры. Вялікія масы пяску і [[вапна|вапняковых]] наносаў утварылі подсьціл, які зь цягам часу быў спрэсаваны да [[мергель|мергелістага сланцу]]. Затым ужо былі сфармаваныя адклады [[пясчанік]]у, які заразцяпер, аднак, сустракаецца толькі на самым поўдні Готлянду.

Пісьмовай крыніцай для вывучэньня старажытнай гісторыі вострава служыць рукапіс [[Гуталяг]]у — зборнік [[звычаёвае права|звычаёвага права]] Готлянду, напісаны да сяр.сярэдзіны 14 ст. Апошнія 8 аркушаў рукапісу, прысьвечаныя выключна апісаньню гістарычных падзей і звычаяў, былі выдзеленыя дасьледчыкамі ў асобную частку пад назвай «[[Сага пра гутаў]]» (''Gutasaga''). Сага пачынаецца з расповеду пра абжываньне Готлянду першым пасяленцам Чэльварам (''Þjelvar'') і ягонымі нашчадкамі. Аднаго з сыноў Чэльвара звалі Гуты, ад якога, відаць па ўсім, і пашла назва жыхароў вострава — [[гуты|гутаў]]. Аднак, нягледзячы на легендарны пачатак сагі, усё ж пераважная большасьць пададзенага матэрыялу выклікае ў навукоўцаў безумоўны давер. Так, у ёй ідзецца пра меркаванае [[перасяленьне]] жыхароў Готлянду з вострава на кантынэнт у 5-6 стагодзьдзях н.э., пра палітычны хаўрус з [[свэі|свэямі]], продкамі цяперашніх швэдаў, які быў заключаны да пачатку 7 стагодзьдзя, пра паганскія вераваньні й хрышчэньне вострава, гандлёвыя стасункі, адміністрацыйны лад і інш.

У часы [[Вікінгі|вікінгаў]] Готлянд разам са сваёй сталіцай здабыў статус гандлёвага цэнтру Балтыйскга мора. Зручнае месцазнаходжаньне вострава на скрыжаваньні гандлёвых шляхоў сталася крыніцай багацьця мясцовага набілітэту на доўгія гады, а далучэньне Вісьбю да [[Ганза|ГанзэйскагаГанзейскага хаўрусу]] прынесла ўвогуле нечуваныя прыбыткі.

Зрэшты, гэтае далучэньне адбылося пасьля захопу вострава [[Немцы|немцамі]], якія пакрысе манапалізавалі гандлёвыя сувязі вострава з астатнім сьветам. Усе гандлёвыя шляхі ішлі празь Вісьбю, які кіраваўся асобным правам, чым астатняя тэрыторыя вострава. Гэта почасту прыводзіла да жорсткіх канфліктаў паміж нямецкімі купцамі і мясцовымі сялянамі. Самы крывавы канфлікт у рэшце рэшт перарос у сапраўдную вайну, што скончылася замірэньнем толькі праз умяшальніцтва швэдзкага караля [[Магнус ІІІ Біргерсан|Магнуса ІІІ]] ў [[1288]] годзе.

[[Файл:Valdemar Atterdag brandskattar Visby (1882).jpg|міні|250px250пкс|Вальдэмар Атэрдаг рабуе Вісьбю, 1361, мастак — [[Карл Густаў Гэльквіст]]]]

У [[1361]] годзе востраў быў заваяваны войскамі дацкага караля [[Вальдэмар IV Атэрдаг|Вальдэмара Атэрдага]], а ў [[1394]] годзе — [[вітальеры|вітальерамі]] — магутнай [[пірацтва|пірацкай]] групоўкай, якая пераўтварыла Вісьбю ў сваю сталіцу. На нядоўгі час Готлянд стаў цэнтрам пірацтва ў Балтыйскім моры. Заклапочаная заняпадам гандлёвых сувязяў, дацкая каралева [[Маргарыта І]], якая на той час шукала шляхоў дамінаваньня ў рэгіёне, заахвоціла да барацьбы зь вітальерамі [[Тэўтонскі ордэн|тэўтонскіх рыцараў]], паабяцаўшы ім узамен дадаць Готлянд да ўладаньняў ордэна. Як вынік, [[21 сакавіка]] [[1398]] г. году тэўтоны пад кіраўніцтвам [[Конрад фон Юнгінгэн|Конрада фон Юнгінгэна]] высадзіліся на высьпе і на працягу двух тыдняў захапілі ўсе найважнейшыя ўмацаваньні ворага.

У [[1407]] ці [[1408]] г. годзк Готлянд быў прададзены рыцарамі каралеве Маргарыце, а Вісьбю — нарвэскаму каралю [[Эрык Памэранскі|Эрыку ІІІ]]. Вярнуць сабе востраў Швэцыя здолела пасьля [[Дацка-швэдзкая вайна 1643-16451643—1645 гадоў|вайны 1643—1645]] гг. па ўмовах [[Брэмсэбрускі дагавор|Брэмсэбрускага дагавору]]. Аднак канчатковы пераход Готлянду да Швэцыі адбыўся толькі ў [[1679]] г. годзе, пасьля трохгадовай акупацыі вострава тымі ж датчанамі.

З тых часоў Готлянд настала ператварыўся ў швэдзкую правінцыю. Пад час розных тэрытарыяльных канфліктаў значэньне вострава як вайсковага [[пляцдарм]]у ўзрастала, але ў мірныя часы не было ахвотных жывіцца зь ейных багацьцяў. Так, яшчэ ў [[1806]] годзе кароль [[Густаў IV Адольф]] прапанаваў Готлянд у валоданьне [[Мальтыйскі ордэн|мальтыйскім рыцарам]], выгнаным з свайго вострава [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]], але тыя адмовіліся ад угоды. У [[1812]] г. на востраве была ўтвораная готляндзкая міліцыя — першае фармаваньне такога кшталту ўва ўсёй Швэцыі.

Пры шчыльнасьці 18,4 чал/км² агульная колькасьць насельнікаў Готлянду паводле перапісу [[2006]] году складае 57 317 чалавек (0,6% ад усіх насельнікаў Швэцыі). Зь іх каля 22600 чалавек жывуць у Вісьбю. За пэрыяд па Другой Сусьветнай вайне колькасьць жыхароў вострава застаецца прыблізна аднолькавай — у межах 53500-5950053 500 — 59 500 чалавек, з дэмаграфічным мінімумам у [[1963]] годзе.

[[Файл:Almedalen,Visby.jpg|міні|200px200пкс|Вісьбю]]

У сьпісе прадстаўленыя населеныя пункты з колькасьцю жыхароў болей за 500 чалавек (па стане на [[31 сьнежня]] [[2010]] году).

| 2 || [[Гэмсе]] || 1 7151715

| 3 || [[Сьлітэ]] || 1 4831483

| 4 || [[Клінтэгамн]] || 1 3631363

| 5 || [[Вібле]] || 1 2861286

[[Файл:Gotland Pony1.jpg|міні|200px200пкс|Готляндзкі поні]]

Асаблівую цікавасьць уяўляе сабой [[готлядзкі поні]] — нашчадак [[тарпан]]аў, які зьявіўся на высьпе не пазьней чым 3000 гадоў назад. На пачатку 20 ст. готлядзкі поні амаль вымер, але намаганьнямі асобных энтузіястаў быў адроджаны як від, і заразцяпер ягоная колькасьць сягае блізу 9000 асобін па ўсёй Швэцыі.

[[Файл:Gotland Roma 03.jpg|міні|200px200пкс|Крушня манастырскай царквы ў Руме ([[1164]]).]]

* Першым у пераліку готляндзкіх цікавостак ідзе '''ганзэйскіганзейскі горад Вісьбю''' з сваім велічным мурам даўжынёй у 3,6 км. У [[1995]] годзе [[Арганізацыя Аб'яднаныхАб’яднаных НацыйНацыяў па пытаньнях адукацыі, навукі і культуры|ЮНЭСКАЮНЭСКО]] дадала гэты горад да [[Сусьветная спадчына|сьпісу сусьветнай спадчыны]].

* Другой па значнасьці можна прызнаць рэлігійную спадчыну вострава, якую сымбалізуюць '''93 царквы''', збудаваныя ў 11-1411—14 стагодзьдзях. Многія з старых бажніц дайшлі да нас у некранутым выглядзе. Цікава, што зь сярэдзіны 14 ст. і ажно да 1960 г. на Готлядзе не было збудавана ніводнай царквы.

* '''Люмелюндзкія пячоры''' (знаходзяцца ўза 13 км на поўнач ад Вісьбю) — бадай, самая захапляльная турыстычная вандроўка па маршруце, распрацаваным прыродай за апошнія 400 млн гадоў.

* '''Этнаграфічны музэй у [[Бунгэ]]''', заснаваны яшчэ ў [[1907]] г. годзе, прапануе экспазыцыю, што рэканструюе лад жыцьця XVI-XVIIIXVI—XVIII стагодзьдзяў.