Вікіпэдыя

Італія: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
дНяма апісаньня зьменаў
афармленьне
Радок 1:
{{Краіна
|Назва = Італія
|НазваЎРоднымСклоне = Італіі
|НазваНаДзяржаўнайМове = Repubblica Italiana
|Сьцяг = Flag of Italy.svg
Радок 12:
|ТыпУраду = [[Рэспубліка]]
|ПасадыКіраўнікоў = [[Прэзыдэнт]]<br />[[Прэм’ер-міністар]]
|ІмёныКіраўнікоў = [[Сэрджа МатарэлёМатарэльля]]<br />[[Паолё Джэнтылёні]]
|Плошча = 301 336
|МесцаЎСьвецеПаводлеПлошчы = 71-е
Радок 41:
 
== Назва ==
Існуе багата здагадак наконт этымалёгіі назвы «Italia», якія былі прапанаваны гісторыкамі й лінгвістамі<ref>Alberto Manco, Italia. Disegno storico-linguistico, 2009, Napoli, L'Orientale, {{ISBN |978-88-95044-62-0}}</ref>. Паводле аднога з найбольш распаўсюджаных тлумачэньняў, тэрмін ''Italia'' мае [[Грэцыя|грэцкае]] паходжаньне й з аскоцкае мовы ''Víteliú'' перакладаецца як «зямля цяляці»<ref>J.P. Mallory and D.Q. Adams, «''Encyclopedia of Indo-European Culture''» (London: Fitzroy and Dearborn, 1997), 24.</ref>. Бык быў сымбалем паўднёвых італьянскіх плямёнаў і ён часьцяком выкарыстоўваўся пад час [[самніцкія войны|самніцкіх войнаў]] як сымбаль непакорнасьці да Рыму й волі паўднёвай Італіі. Грэцкі гісторык [[Дыянісыюс Галікарнаскі]] зьвязваў назву з імём легендарнага караля [[сыкулы|сыкулаў]] і [[энотры|энотраў]] [[Італ]]ам, які таксама згадваўся [[Арыстотэль|Арыстотэлем]] і [[Туцыдыд]]ам.
 
Назва ''Italia'' першапачаткова ўжывалася толькі да паўднёвай часцы паўвыспы, да сучаснай [[Калябрыя|Калябрыі]], паводле [[Антыёх Сыракускі|Антыёха Сыракускага]]. Але ў ягоныя часы слова [[Энотрыя]] й Італія былі сынонімамі, болей таго, імя ўжывалася да тэрыторыі [[Лэўканія|Лэўканіі]]. Грэкі паступова сталі ўжываць назву адносна да больш шырокай тэрыторыі, а потым і да ўсёй паўвыспы<ref>Pallottino, M., «''History of Earliest Italy''», trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, ст.50</ref>.
Радок 48:
{{Асноўны артыкул|Гісторыя Італіі}}
=== Прагісторыя і старажытны Рым ===
Раскопкі ў Італіі выявілі наяўнасьць сучаснага чалавека яшчэ ў пэрыяд [[палеаліт]]у, каля 200 000 гадоў таму<ref>Kluwer Academic/Plenum Publishers 2001, ch. 2. {{ISBN |0-306-46463-2}}.</ref>. Італійскія плямёны дарымскай Італіі, як то [[умбрыйцы]], [[лаціняне]] (прашчуры рымлянаў), [[волскі]], [[самніты]], [[кельты]] і [[лігуры]], якія засялілі паўночную Італію, і многія іншыя пераважна [[індаэўрапейцы|індаэўрапейскія]] плямёны. Сярод асноўных гістарычных народаў, не індаэўрапейскага паходжаньня вылучаюць [[этрускі|этрускаў]], [[элімцы|элімцаў]], [[сыкулы|сыкулаў]] і дагістарычных сардынцаў.
 
Паміж [[17 стагодзьдзе да н. э.|17]]—[[11 стагодзьдзе да н. э.|11 стагодзьдзямі да н. э.]] грэкі [[Мікенская Грэцыя|мікенскай цывілізацыі]] ўсталявалі кантакты зь Італіяй<ref>[http://www.gla.ac.uk/departments/archaeology/research/projects/mycenaeansitaly/ The Mycenaeans and Italy: the archaeological and archaeometric ceramic evidence], University of Glasgow, Department of Archaeology</ref>, а ў [[8 стагодзьдзе да н. э.|8-м]] і [[7 стагодзьдзе да н. э.|7-м стагодзьдзях да н. э.]] грэцкія калёніі былі створаны на ўзьбярэжжах [[Сыцылія|Сыцыліі]] і паўднёвай часткі італьянскай паўвыспы, якія сталі вядомы пад назовам [[Вялікая Грэцыя]]. Таксама [[фінікійцы]] заснавалі калёніі на ўзьбярэжжы [[Сардынія|Сардыніі]] і Сыцыліі.
Радок 133:
 
=== Урад ===
На рэфэрэндуме 2 ліпеня [[1946]] году, [[італьянцы]] адмовіліся ад манархіі і Італія стала рэспублікай. Канстытуцыя Італьянскай рэспублікі прымаліся з 22 сьнежня [[1947]] году і канчаткова была прынятая 1 студзеня [[1948]] году. Паводле Канстытуцыі, заканадаўчая ўлада зьяўляецца падпарадкаванай 630 сябрам парлямэнту і 315 сябрам сэнату. Прэзыдэнт рэспублікі абіраецца на 7-мі гадовысямігадовы тэрмін шляхам галасаваньня на чарговай сэсіі парлямэнту і трох дэлегатаў ад розных рэгіёнаў краіны. Выканаўчая ўлада падпарадкоўваецца кабінэту міністраў, які фармаваўся з партыяў парлямэнтапарлямэнту, на чале з прэм’ер-міністрам, які фармальна падпарадкоўваецца прэзыдэнту краіны.
 
У 20 рэгіёнах краіны абіраецца свой урад, які выконвае ўладу на мясцовым узроўні. Пяць рэгіёнаў — [[Фрыўлі-Вэнэцыя Джулія]], [[Сардзінія]], [[Сыцылія]], [[Трэнціна-Альта-Адыджэ]] і [[Вальле д’Аоста]] маюць спэцыяльны аўтаномны статус згодна з Канстытуцыяй.
Радок 140:
 
== Дэмаграфія ==
Італія — гэта краіна з адным з найбольш высокіх паказчыкаў шчыльнасьці насельніцтва ў [[Эўропа|Эўропе]]. Найбольш высокая шчыльнасьць складае 200 чалавек на 1 км². у Паўночна-Італьянскай раўніне, узьбярэжжы [[Лігурыя|Лігурыі]], паўночнай [[Таскана|Таскане]]. Прырост насельніцтва ў Італіі мае тэндэнцыі да скарачэньня. У [[1970]] г. годзе прырост склаў 4,4 %, а ў [[1990]] годзе — ужо 0,5 %.
 
Каля ¾ насельніцтва жывуць у местах. Па стане на [[31 ліпеня]] [[2013]] году найбуйнейшымі зь іх зьяўляюцца [[Рым]] (2 6502650 тыс. жых.), [[Мілян]] (1 3161316 тыс.), [[Нэапаль]] (958 тыс.), [[Турын]] (895 тыс.), [[Палерма]] (654 тыс.), [[Генуя]] (597 тыс.), [[Балёньня]] (384 тыс.), [[Флярэнцыя]] (367 тыс.), [[Бары]] (312 тыс.), [[Катанія]] (290 тыс.), [[Вэнэцыя]] (263 тыс.) і [[Вэрона]] (259 тыс.).
 
Эміграцыя моцна паўплывала на італьянскую папуляцыю. З [[1861]] па [[1965]] год 26.,5 млн італьянцаў эмігрыраваліэмігравалі, большая частка ў [[Злучаныя Штаты Амэрыкі|Злучаныя Штаты]], [[Аргентына|Аргентыну]] і [[Бразылія|Бразылію]] і толькі 6 млн вярнуліся. Пасьля [[Другая Сусьветнаясусьветная вайна|Другой Сусьветнайсусьветнай вайны]], мноства зьязджалазьяжджала на працу ў іншыя эўрапейскія краіны, галоўным чынам у заходнюю [[Нямеччына|Нямеччыну]] і [[Швайцарыя|Швайцарыю]] і толькі 25 % вярнуліся. З 801980-х гг. эміграцыя спынілася і Італія сама пачала прымаць эмігрантаў, галоўным чынам з Паўночнай Афрыцы, Альбаніі і Югаславіі, а пасьля краху камуністычных рэжымаў Усходняй Эўропы, пачаўся прыток з краінаў Усходняй Эўропы.
 
Італьянцы этнічна не зьяўляюцца гамагеннымі, што было выклікана працяглай гісторыі падзеленасьці і міграцыі, і мноства псыхічных тыпаў прэзэнтуе папуляцыю. Мноства людзей размаўляе не на літаратурнай [[італьянская мова|італьянскай мове]], а на [[дыялект]]ах альбо неітальянскіх мовах. Гэтыя дыялекты і мовы залежаць ад рэгіёну і найбольш абасобленнай раманскай мовай зьяўляецца мова [[Сардынія|Сардыніі]], якая бліжэй за ўсіх да [[лацінская мова|лацінскай мовы]] і на якой размаўляе 1,2 мільёна жыхароў Сардыніі. Фрыўльская, альбо [[Рэта-Раманская мова]], на якой размаўляе 520 000 чалавек ў паўночна-заходнім рэгіёне Фрыўліі; [[Ладіна]], Рэта-Раманская мова, на якой размаўляюць у гарах [[Трэнціна-Альта-Адыджэ]]. Цалкам неітальянскай группай зьяўляюцца 260 000 германа-італьянцаў, якія жывуць у [[Трэнціна-Альта-Адыджэ]] (былы аўстрыйскі Паўднёвы Тыроль) і размаўляюць на паўднёва-нямецкім дыялекце [[Аўстрыя|Аўстрыі]] ды [[Баварыя|Баварыі]]. Таксама італьянскія славяне, колькасьцю 53 000 чалавек, якія жывуць у рэгіёне [[Фрыўлія|Фрыўліі]] і [[Вэнэцыя-Джулія|Вэнэцыі-Джуліі]]. Ізаляванымі групамі зьяўляюцца грэцкія камунны, якія пражываюць часткова ў [[Апулія|Апуліі]], часткова ў [[Калябрыя|Калябрыі]] (на поўдні краіны); альбанскія калёніі ў [[Сыцылія|Сыцыліі]] і [[Калябрыя|Калябрыі]]; сэрба-харваты ў [[Моліза|Молізе]]; і франкамоўныя группы ў Аосьце, на поўначы краіны.
 
Амаль 90 % італьянцаў зьяўляецца Рыма-каталікамі. Каталіцтва было прызнана афіцыйнай рэлігіяй Італіі па Лятэранскаму каншахту, паміж [[Ватыкан]]ам і Італіяй [[11 лютага]] [[1929]] году і гэты легальны статус быў адменены толькі ў [[1984]] годзе. [[Пратэстантызм|Пратэстанты]] жывуць невялікімі абшчынамі і складаюць прыкладна каля 180 000 чалавек, колькасьць [[габрэі|габрэяў]] складае прыкладна 35 000. Таксама дзейнічае [[Праваслаўная царква Італіі]].
 
== Адукацыя і культура ==
Італьянская адукацыя вольная і дзеці вучацца з 6 да 14 гадоў. Дзеці паміж 11 і 14 гадамі паступаюць у сярэднюю школу, якая зьяўляецца градаванай і могуць скончыць яе ў клясычнай навуковай школе, школе трэніроўкі выкладчыкаў, альбо разнастайныя тэхнічныя школы, дзе рыхтуюць студэнтаў для якой-небудзь прафэсіі. Толькі невялічкая частка вучняў ідзе вучыцца ва ўнівэрсытэты. Галоўныя ўнівэрсытэты Італіі знаходзяцца ў [[Рым]]е, [[Нэапаль|Нэапалі]], [[Мілян]]е, Балёньні, [[Турын (горад)|Турыне]] і [[Палерма]]. У г. Дуіно (камуна Дуіно-Аўрысіна, правінцыя Трыест, рэгіён Фрыўлі-Вэнэцыя-Джулія) дзейнічае Адрыятычны [[Каледжы аб’яднанага сьвету|каледж міжнароднай супольнасьці]].
 
Італьянская адукацыя зьдзейсьніла вялікі прагрэсс у ХХ ст. У [[1930-я]] гады толькі 20 % насельніцтва ведалі грамату. Сёньня не[[пісьменнасьць]] цалкам ліквідаваная на поўначы краіны, але на поўдні адукацыйная сыстэма працягвае пакутаваць ад недахопу фінансаваньня і недахопаў самой сыстэмы і нягледзячы на прадпрымаемыя ўрадам крокі, адукацыйная сыстэма ўсё яшчэ моцна залежыць ад кожнага асобнага рэгіёну.
 
=== Культурныя інстытуты ===
Акадэміі моцна паўплывалі на інтэлектуальнае жыцьцё ў Італіі. Адной з найзначнейшых застаёцца Акадэмія дэі Лінцэі, заснаваная ў 1603 годзе ў [[Рым]]е. Нацыянальная Акадэмія Сьвятога Лукі па мастацтвам, заснаваная ў ХІV ст. Флярэнтыйская Акадэмія Нацыянале дэля Круска (1582) навучае псыхалёгіі, лексыкаграфіі і граматыцы. Нацыянаяльная Акадэмія Сьвятой Чычыліі па музыке, заснавана ў Рыме ў [[1566]] годзе. Галоўным інстытутам па матэматыцы, [[фізыка|фізыцы]] і натуральным навукам, зьяўляецца Нацыянальны Дасьледчы Камітэт Італіі, заснаваны ў [[1923]] годзе. Галоўнай бібліятэкай зьяўляецца Нацыянальная Цэнтральная Бібліятэка, заснаваная ў [[1747]] г. угодзе ў Флярэнцыі, фонд якой складаецца з 4 млн кнігаў. Рымская Віктора Імануіла ІІ Нацыянальная Цэнтральная бібліятэка з 2.8 млн дакумэнтаў і Цэнтральны Дзяржаўны архіў са 120. 000 дакумэнтаў.
 
Большасьць музэяў і галерэяў мастацтва знаходзіцца ў вялікіх местах. Найбольш знакамітымі зьяўляюцца Палац Піцьці, Уфіццы, і Нацыянальны Музэй у Флярэнцыі. Таксама знакамітыя Галерэя Баргезе, Віла Джулія, Капіталійскі Музэй, і Нацыянальная Галерэя сучаснага мастацтва ў Рыме; Акадэмія ў Вэнэцыі. «Унівэрсытэта Італьяна пэр Страньеры», пабудаваны ў [[1925]] г. угодзе ў Пэруджыі выкладае курсы па гісторыі Італіі, італьянскай культуры і італьянскую мову для іншаземных студэнтаў.
 
== Ахова здароўя ==
Сыстэма аховы здароў’яздароўя ў Італіі платная, але якасьць аказваемай мэдычнай дапамогі зноў залежыць ад рэгіёнаў. Мноства шпіталяў трымаюць разнастайныя Каталіцкія Ордэны. Узровень сьмяротнасьці пайшоў долу пачынаючы з 70-х гг. і заразцяпер ён амаль дасягнуў сярэднеэўрапейскага ўзроўняўзроўню.
 
== Дачыненьні зь Беларусьсю ==
Дыпляматычныя дачыненьні ўрады ўсталявалі [[13 красавіка]] [[1992]] году. У тым жа годзе ў [[Менск]]у адчынілася пасольства Італіі, а ў Рыме пачало працаваць консульства Беларусі. У [[1993]] годзе консульства пераўтварылі ў пасольства.
 
У красавіку [[1994]] году ў Італіі пабываў з афіцыйным візытам старшыня ўраду Беларусі [[Вячаслаў Кебіч]]. У Рыме бакі падпісалі сумесную дэклярацыю аб асновах эканамічных адносінаў. У траўні [[2004]] году ў Італіі пабываў старшыня ўраду Беларусі [[Сяргей Сідорскі]].
 
У якасьці дабрачыннасьці італьянцы забясьпечылі мэдычным абсталяваньнем лякарні ў Менску, [[Гомель|Гомелі]], [[Столін]]е і [[Мазыр]]ы, а таксама прымаюць на лячэньне і адпачынак дзяцей з зон, якія былі радыёактыўна забруджаныя. У [[2007]] годзе ўрады падпісалі адмысловае пагадненьне датычна паездак дзяцей. У тым жа годзе ў Італію для аздараўленьня было вывезена 21,5 тыс. беларускіх дзяцей, а ў 2008 годзе іх колькасьць склала 19,7 тыс. Італьянскія дабрачынныя арганізацыі накіроўваюць у Беларусь грузы з дапамогай і мэдыкамэнтамі, ажыцьцяўляюць рамонт дзіцячых прытулкаў, будуюць паліклінікі і ажыцьцяўляюць прафэсійнае навучаньне дзяцей-сірацінаў і дзяцей з адхіленьнямі псыхічнага разьвіцьця.
 
У гандлі з Італіяй Беларусь устойліва захоўвае адмоўнае сальда. У [[2008]] годзе ў Беларусі дзейнічала 81 (48 сумесных і 33 замежныя) прадпрыемства з удзелам італьянскага капіталу, што пераважна засяродзіўся ў тэкстыльнай і мэблевай вытворчасьці.
 
У красавіку [[2009]] году Аляксандар Лукашэнка сустрэўся ў Рыме са старшынём італьянскага ўраду [[Сыльвіё Бэрлюсконі]]. Напрыканцы лістапада 2009 спадар Бэрлюсконі наведаў Менск і правёў перамовы з кіраўніцтвам краіны.
 
== Глядзіце таксама ==
{{Партал|Эўропа}}
* [[Сьпіс італьянскіх літаратараў]]
 
Радок 182 ⟶ 181:
 
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Italy}}
* [http://www.italia.gov.it Афіцыйная старонка ўраду Італіі]
 
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Італія»