Віленскі ўнівэрсытэт: розьніца паміж вэрсіямі

|Заснаваны = [[1 красавіка]] [[1579]]

|Колькасьць студэнтаў = 21 593<ref name=vu1/> ([[2013]])

|Былыя назвы = Віленская акадэмія і ўнівэрсытэт;<br />Унівэрсытэт Стэфана Баторыя ([[1919]]—[[1939]]1919—1939)

'''Віленскі ўнівэрсытэт''' ({{мова-pl|Uniwersytet Wileński}}, {{мова-lt|Vilniaus universitetas}}) — дзяржаўны ўнівэрсытэт у [[Вільня|Вільні]], заснаваны ў [[1579]] годзе [[Стэфан Баторы|Стэфанам Баторыем]]; трэці найстарэйшы ўнівэрсытэт на землях [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай Абодвух народаў]] і адзін з найстарэйшых ва [[Усходняя Эўропа|Ўсходняй Эўропе]]. Цяпер найбуйнейшы ўнівэрсытэт у [[Летува|Летуве]].

Вышэйшая навучальная ўстанова ў [[Вільня|Вільні]] была заснавана ў [[1579]] годзе каралём [[Стэфан Баторы|Стэфанам Баторыем]] і папам рымскім [[Грыгорыюс XIII|Грыгорыюсам XIII]] як Акадэмія і ўнівэрсытэт віленскага таварыства Езуса. У [[1773]] годзе ў выніку рэформы пад эгідай [[Адукацыйная камісія|Адукацыйнай камісіі]] (Камісіі нацыянальнай адукацыі), Акадэмія і ўнівэрсытэт былі ператвораны ў «Галоўную літоўскую школу»; [[Ягелонскі ўнівэрсытэт]] аналягічна стаў «Галоўнай кароннай школай», і атрымаў у падпарадкаваньне ўсе навучальныя ўстановы [[Вялікае княства Літоўскае|Вялікага княства Літоўскага]], а пасьля [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]] Галоўная літоўская школа была ператворана ў [[Галоўная віленская школа|Галоўную віленскую школу]].

Падпісаным [[16 красавіка]] [[1803]] году [[Аляксандар I (расейскі імпэратар)|Аляксандрам I]] актам, Галоўная віленская школа была ператворана ў імпэратарскі Віленскі ўнівэрсытэт. У юрысдыкцыю ўнівэрсытэту перадаваліся адукацыйныя ўстановы [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]], якая ахоплівала восем губэрняў [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]]: ([[Віленская губэрня|Віленская]], [[Гарадзенская губэрня|Гарадзенская]], [[Менская губэрня|Менская]], [[Магілёўская губэрня|Магілёўская]], [[Віцебская губэрня|Віцебская]], [[Валынская губэрня|Валынская]], [[Падольская губэрня|Падольская]], [[Кіеўская губэрня|Кіеўская]]). У [[1803]] годзе апекуном Віленскай навучальнай акругі быў прызначаны князь [[Адам Ежы Чартарыйскі|Адам Чартарыйскі]] ([[1770]]—[[1861]]1770—1861), спрыяў росквіту ўнівэрсытэту. Чартарыйскі займаў пасаду апекуна на працягу дваццаці гадоў (ад 1803 году да [[1823]]), сумяшчаючы яе з пастамі таварыша міністра замежных справаў ([[1802]]—[[1804]]1802—1804) і міністра замежных справаў ([[1802]]—[[1807]]1802—1807).

Унівэрсітэт быў самым багатым сярод усіх расейскіх унівэрсытэтаў: акрамя штатнай сумы ў 130 тысячаў рублёў у год, якія вылучаліся ўсім унівэрсытэтам, сродкі складалі штогадовыя паступленьні ў 105 тысячаў рублёў з даходаў былых [[Езуіты|езуіцкіх]] маёнткаў, а таксама дадатковыя аднаразовыя асігнаваньні. Колькасьць студэнтаў расла ад 290 у [[1804]] годзе ў да 1321 у [[1830]] годзе. Да [[1823]] году ён стаў найбуйнейшым унівэрсытэтам Расеі і Эўропы, лікам студэнтаў пераўзыходзячы [[Оксфардзкі ўнівэрсытэт]]. Першапачаткова ў Віленскім унівэрсытэце прысвойваліся доктарскія і магістарскія ступені па шырокім колу навуковых дысцыплін — пісьменстве, кіраваньні дзяржаўных даходаў і гандлі, замежных дзяржаўных адносінач, правазнаўстве, архітэктуры і іншых. У [[1819]] годзе ўнівэрсытэт быў пазбаўлены права прысваеньня вучоных ступеняў магістра і доктара; выпускнікі маглі атрымаць ступень кандыдата. У [[1821]] годзе было забаронена выдаваць і кандыдацкія дыплёмы.

Ва ўнівэрсытэце дзейнічалі таемныя студэнцкія патрыятычныя арганізацыі ([[філяматы]], [[філярэты]], «прамяністыя»). У [[1823]] годзе па справе аб прыналежнасьці да іх былі арыштаваныя дзясяткі выхаванцаў унівэрсытэту, у тым ліку [[Адам Міцкевіч]]. 108 зь іх былі адданыя суду. Пасьля доўгага знаходжаньня ў зьняволеньні падчас сьледзтва і суду 20 чалавек былі высланыя ў розныя гарады Расеі. [[Адам Ежы Чартарыйскі|Адам Чартарыйскі]] быў адхілены ад пасады. Яго месца заняў [[Мікалай Навасільцаў|М. М. Навасільцаў]] ([[1768]]—[[1838]]1768—1838). У сувязі з працэсам філяматаў па ініцыятыве Навасільцава з унівэрсытэту пастановай 14 жніўня [[1824]] году для «стрыманьня шкоднага ўплыву, якое атрымала супрацідзейная ўнівэрсытэцкаму кіраўніцтву партыя», былі звольненыя і высланыя зь Літвы прафэсары [[Юзэф Галухоўскі]], [[Ігнат Даніловіч]], [[Яўхім Лялевель]], а таксама [[Міхал Баброўскі]].

З-за прамога ўдзелу ці ўскоснай датычнасьці студэнтаў і выкладчыкаў да [[Паўстаньне 1830—1831 гадоў|паўстаньня 1831 году]] [[1 траўня]] [[1832]] году рэскрыпт [[Мікалай I|Мікалая I]] унівэрсытэт быў скасаваны. Мэдыцынскі факультэт ператвораны ў [[Віленская мэдыка-хірургічная акадэмія|Мэдыка-хірургічную акадэмію]].

З [[1855]] году ў будынках унівэрсытэту разьмяшчаўся Музэй старажытнасьцяў, пазьней Публічная бібліятэка, архіў, а таксама дзьве мужчынскія [[гімназія|гімназіі]]. У розны час у іх вучыліся літаратар і калекцыянэр [[Аляксандар Жыркевіч|А. В. Жыркевіч]] ([[1857]]—[[1927]]1857—1927), [[Польшча|польскі]] [[дзяржаўны дзеяч]] [[Юзэф Пілсудзкі|Ю. Пілсудзкі]] ([[1867]]—[[1935]]1867—1935), савецкі [[дзяржаўны дзеяч]] [[Фэлікс Дзяржынскі|Ф. Э. Дзяржынскі]] ([[1877]]—[[1926]]1877—1926), актор [[Васіль Качалаў|В. І. Качалаў]] ([[1875]]—[[1948]]1875—1948), тэарэтык літаратуры [[Міхаіл Бахцін|М. М. Бахцін]] ([[1895]]—[[1975]]1895—1975).

Традыцыю студэнцкіх арганізацыяў у [[1932]]—[[1936]]1932—1936 гадах працягнуў «Фронт» (Студэнцкая левіца «Фронт») — легальная арганізацыя. Працавала пад уплывам Кампартыі Заходняй Беларусі ([[КПЗБ]]), аб’ядноўвала каля паловы польскіх, беларускіх, летувіскіх студэнтаў, уплывала на інтэлігенцыю і нацыянальныя арганізацыі. Друкаваны орган Фронту — газэта «Zew» («Заклік»); выдавала папулярныя ў [[Польшча|Польшчы]] газэты «[[Po prostu]]» («Папросту») і «[[Karta]]» («Карта»), у якіх супрацоўнічалі [[Максім Танк]], [[Ежы Путрамент]]; нелегальныя рэвалюцыйныя ўлёткі. Польскія ўлады забаранілі дзейнасьць арганізацыі, кіраўнікоў пасадзілі ў турму.

* [[Чэслаў Мілаш]] — паэт, ляўрэат [[Нобэлеўская прэмія|Нобэлеўскай прэміі]] ([[1980]])

* [[Канстанцін Шырвід]] — летувіскі пісьменьнік і асьветнік; адзін з заснавальнікаў летувіскай пісьменнасьці, прафэсар ([[1579]]?—[[1631]]—1631).

* Прафэсар хіміі ў [[Кіеўскі нацыянальны ўнівэрсытэт імя Тараса Шаўчэнкі|Кіеўскім унівэрсытэце]] [[Сьцяпан Зяновіч]] ([[1779]]—[[1856]]1779—1856);

* Ваенны інжынэр, архітэктар і гісторык [[Тэадор Нарбут]] ([[1784]]—[[1864]]1784—1864);

* Летувіскі гісторык і [[пісьменьнік]]-асьветнік [[Сімонас Даўкантас]] ([[1793]]—[[1864]]1793—1864);

* Пісьменьнік [[Ігнат Ходзька]] ([[1794]]—[[1861]]1794—1861);

* Кіраўнік таемных студэнцкіх таварыстваў [[Тамаш Зан]] ([[1796]]—[[1855]]1796—1855);

* Паэт, фальклярыст, этнограф [[Ян Чачот]] ([[1796]]—[[1847]]1796—1847);

* [[Паэт]]ы [[Адам Міцкевіч]] ([[1798]]—[[1855]]1798—1855) і [[Юльюш Славацкі]] ([[1809]]—[[1849]]1809—1849);

* Польскі гісторык і архэограф [[Мікалай Маліноўскі]] ([[1799]]—[[1865]]1799—1865);

* Геоляг і прыродазнавец [[Ігнат Дамейка]] ([[1802]]—[[1889]]1802—1889, прафэсар [[Чылійскі ўнівэрсытэт|чылійскага ўнівэрсытэту]] ў [[Сант’яга]] ([[1846]]) і яго рэктар ([[1867]]—[[1883]]1867—1883);

* Лекар і мэмуарыст [[Станіслаў Мараўскі]] ([[1802]]—[[1853]]1802—1853),

* Паэт [[Антоні Эдвард Адынец]] ([[1804]]—[[1885]]1804—1885);

* [[Паэт]] і дыплямат [[Аляксандар Ходзька]] ([[1804]]—[[1891]]1804—1891);

* Беларускі фальклярыст, [[Пэдагогіка|пэдагог]], этнограф [[Рамуальд Зянкевіч]] ([[1811]]—[[1868]]1811—1868);

* Пісьменьнік, выдавец і рэдактар, гісторык [[Юзэф Ігнат Крашэўскі]] ([[1812]]—[[1887]]1812—1887);