Лепель: розьніца паміж вэрсіямі

|Колькасьць насельніцтва = 1740017690

|Год падліку колькасьці = 20102016

|Крыніца колькасьці насельніцтва = <ref name="belstat2016" />

'''Ле́пель''' — [[горад|места]] ў [[Беларусь|Беларусі]], на беразе [[Лепельскае возера|Лепельскага возера]]. Адміністрацыйны цэнтар [[Лепельскі раён|Лепельскага раёну]] [[Віцебская вобласьць|Віцебскай вобласьці]]. Насельніцтва 17,4 тыс. 690 чал. ([[20102016]])<ref name="belstat2016" />. Знаходзіцца за 115 км ад [[Віцебск]]у. Канцавая станцыя на чыгуначнай лініі [[Ворша]] — Лепель. Аўтамабільныя дарогі злучаюць места з [[Полацак|Полацкам]], [[Менск]]ам, [[Віцебск]]ам, [[Ворша]]й.

Лепель — даўняе места [[Полацкае ваяводзтва|гістарычнай Полаччыны]]. [[11 верасьня]] [[2010]] году непадалёк ад тутэйшага [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|касьцёла Сьвятога Казімера]], твору архітэктуры позьняга [[клясыцызм|клясыцызму]], урачыста адкрылі першы помнік дзяржаўнаму дзеячу [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] [[Леў Сапега|Льву Сапегу]].

Першы пісьмовы ўпамін пра Лепель датуецца [[1439]] годам. У гэты час на высьпе Лепельскага возера існавалі вёска і маёнтак ''Стары Лепель'', якія [[Міхал Жыгімонтавіч|Міхал]] [[Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонтавіч]] падараваў [[Віцебск]]аму рымска-каталіцкаму касьцёлу. У [[1503]] годзе [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Аляксандар Казімеравіч|Аляксандар]] зацьвердзіў за Віцебскім касьцёлам дарунак Міхала Жыгімонтавіча, дадаўшы да яго Баравенскае войтаўства і вёскі [[Машчоны (Сеньненскі раён)|Машчоны]] ды Соржыцу. У [[1541]] годзе з згоды [[Папа Рымскі|Папы Рымскага]] вялікі князь [[Жыгімонт Стары]] далучыў Лепельскі маёнтак да [[Віленская катэдра|Віленскай катэдры]]. У [[Інфлянцкая вайна|Інфлянцкую вайну]] ([[1558]]—[[1582]]1558—1582) на тэрыторыі маёнтку збудавалі [[Лепельскі замак|драўляны замак]]<ref>Януш І. Лепель // {{Літаратура/БелЭн|9к}} С. 206.</ref>.

[[Файл:Lepiel, Rynak. Лепель, Рынак (1866).jpg|міні|245пкс|Царква і [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|касьцёл]] (удалечыні), [[1866]]]]

У [[1563]] годзе побач з замкам на высьпе заснавалі ''места Лепель'', пры якім працаваў гандлёвы порт. У тым жа годзе Віленская капітула, ня будучы ў стане бараніць маёмасьць ад несупынных нападаў суседняй [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскага дзяржавы]], аддала мясьціну ў валоданьне вялікаму князю [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонту Аўгусту]] з умовай, што калі ён захоча назаўсёды пакінуць гэтую маёмасьць сабе, то мусіць даць капітуле іншую маёмасьць той самай вартасьці. Аднак насуперак дамоўленасьці ў [[1568]] годзе Жыгімонт Аўгуст аддаў маёнтак у пажыцьцёвае карыстаньне [[Кашталяны смаленскія|кашталяну смаленскаму]] [[Юры Зяновіч|Юрыю Зяновічу]], а па ягонай сьмерці — [[ваяводы полацкія|ваяводу полацкаму]] [[Мікалай Дарагастайскі|Мікалаю Дарагастайскаму]]. У [[1579]] годзе [[Сьпіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Сьпіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Стэфан Баторы]] вярнуў лепельскую маёмасьць Віленскай рымска-каталіцкай катэдры.

На [[1580]] год у ''месьце Лепель'' было 300 дамоў, якія стаялі на высьпе і на заходнім беразе возера (цяпер гэта вёска [[Стары Лепель]])<ref name="evkl">[[Ілья Януш|Януш І.]] Лепель // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 189.</ref>. [[19 траўня]] [[1586]] году ''маёнтак Лепле'' набыў [[Леў Сапега]]. За 3 км ад ''Старога Лепеля'', у вёсцы Белае, ён заснаваў ''мястэчка Белы Лепель'' або ''Новы Лепель'', куды неўзабаве перамясьціўся гандлёвы цэнтар. Апроч таго, у мястэчку збудавалі замак, царкву і касьцёл. У [[1609]] годзе Леў Сапега перадаў ''Стары Лепель'' і ''Новы Лепель'' [[Віленскі кляштар бэрнардынак|Віленскаму кляштару бэрнардынак]], які дзейнічаў пры касьцёле Сьвятога Міхала.

У [[1772]]—[[1776]]1772—1776 гадах у зьвязку зь [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першым падзелам Рэчы Паспалітай]] Лепель стаў сталіцай [[Полацкае ваяводзтва|Полацкага ваяводзтва]]. У месьце адбываліся паседжаньні земскага і гродзкага судоў<ref name="evkl"/>.

[[Файл:Lepiel, Pahonia. Лепель, Пагоня (1850).jpg|міні|145пкс|Герб Лепеля, [[1850]]<ref>{{Літаратура/Геральдыка Беларусі (2010)|к}} С. 71.</ref>]]

У выніку [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] ([[1793]]) Лепель апынуўся ў складзе [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]], дзе стаў цэнтрам [[Лепельскі павет|павету]] [[Полацкая губэрня|Полацкай]], з [[1802]] году — [[Віцебская губэрня|Віцебскай губэрні]]. У [[1797]]—[[1805]]1797—1805 гадах вялося будаваньне [[Бярэзінская водная сыстэма|Бярэзінскай воднай сыстэмы]], дырэкцыя якой разьмясьцілася ў Лепелі (у [[1833]]—[[1839]]1833—1839 гадах тут працаваў калега і сябар [[Адам Міцкевіч|Адама Міцкевіча]] [[Ян Чачот]]). У [[1804]] годзе адбылося зацьвярджэньне першага пляну забудовы места. У [[вайна 1812 году|вайну 1812 году]] Лепель панёс вялікія страты: войскі, што праходзілі празь места, спалілі яго.

У [[1821]] угодзе ў Лепелі адкрылася аптэка, у [[1830]] годзе — 4-клясная вучэльня. У [[1833]] годзе места моцна пацярпела ад пажару. У [[1835]] годзе складзены генэральны плян Лепеля, згодна зь якім места падзялялася на цэнтар і 26 кварталаў (у [[1860]] годзе гэты плян скарэктавалі, падзяліўшы Лепель на 30 кварталаў і 4 плошчы). У [[1841]]—[[1844]]1841—1844 гадах тут збудавалі мураваны праваслаўны сабор, у [[1857]]—[[1876]]1857—1876 гадах — касьцёл Сьвятога Казімера. [[9 верасьня]] [[1852]] году места атрымала герб: «у чырвоным полі [[Пагоня]]»<ref>{{Літаратура/Геральдыка беларускіх местаў|к}} С. 183.</ref>. На [[1864]] год у месьце было 38 мураваных і 562 драўляныя дамы (паводле зьвестак на [[1897]] год — 10 мураваных і 800 драўляных); дзейнічалі 3 царквы, касьцёл, капліца, 4 сынагогі; працавалі піваварны і гарбарны заводы, 2 цагельні.

У [[1893]] угодзе ў Лепелі адкрылася мэтэастанцыя, у [[1902]] годзе — настаўніцкая бібліятэка. У пач.пачатку [[20 стагодзьдзе|ХХ ст.]] у месьце было 772 будынкі, дзейнічалі 12 дробных прадпрыемстваў, друкарня, 7 навучальных установаў, у тым ліку жаночая Марыінскач вучэльня; штогод праводзіліся 4 кірмашы. У [[Першая Сусьветнаясусьветная вайна|Першую сусьветную вайну]] [[15 сакавіка]] — [[28 верасьня]] [[1918]] году Лепель займалі нямецкія войскі.

[[25 сакавіка]] [[1918]] году згодна з [[Трэцяя Ўстаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Лепель абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. [[1 студзеня]] [[1919]] году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак [[16 студзеня]] Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад [[РСФСР]]. З [[кастрычнік]]укастрычніку [[1919]] да [[14 траўня]] [[1920]] году мясьціна знаходзілася пад польскай уладай.

У [[1924]] годзе Лепель вярнуўся ў [[БССР]], дзе стаў цэнтрам раёну (у [[1935]]—[[1938]]1935—1938 гадах — цэнтар акругі). У [[1925]] годзе тут адкрылася аднайменная чыгуначная станцыя. У [[Другая сусьветная вайна|Другую сусьветную вайну]] з [[3 ліпеня]] [[1941]] да [[26 жніўня]] [[1944]] году Лепель знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.

[[11 верасьня]] [[2010]] угоду ў цэнтры Лепеля ўрачыста адкрылі помнік дзяржаўнаму дзеячу Вялікага Княства Літоўскага — [[Леў Сапега|Льву Сапегу]] (нягледзячы на пратэсты [[Беларускі экзархат Расейскай праваслаўнай царквы|Беларускага экзархату Маскоўскага патрыярхату]])<ref>[http://www.svaboda.org/content/article/2156459.html Помнік Льву Сапегу паставілі, нягледзячы на пратэст праваслаўнага сьвятара] // «[[Радыё Свабода]]», [[13 верасьня]] [[2010]].</ref>.

bar:20102009 from:0 till:1740017280

* '''[[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзе]]''': [[1866]] год — 3093 чал.; [[1 студзеня]] [[1880]] году — 5284 чал. (2609 муж. і 2675 жан.), у тым ліку 2281 праваслаўны, 536 каталікоў, 6 эвангелістаў, 2458 юдэяў, 6 магамэтанаў<ref>Kuściński M. Lepel // {{Літаратура/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|5}} S. 150.</ref>; [[1897]] год — 6284 чал.

* '''[[20 стагодзьдзе|XX стагодзьдзе]]''': [[1939]] год — 13,8 тыс. чал.; [[1959]] год — 9,7 тыс. чал.; [[1970]] год — 13,1 тыс. чал.<ref>[[Ілья Януш|Януш І.]] Лепель // {{Літаратура/ЭГБ|4к}} С. 351.</ref>; [[1972]] год — 13,6 тыс. чал.<ref>{{Літаратура/Вялікая Савецкая Энцыкляпэдыя (3 выданьне)}}</ref>; [[1991]] год — 19,6 тыс. чал.; [[1997]] год — 19,4 тыс. чал.; [[1998]] год — 19,4 тыс. чал.

* '''[[21 стагодзьдзе|XXI стагодзьдзе]]''': [[2006]] год — 18,8 тыс. чал.; [[2007]] год — 18,7 тыс. чал.; [[2009]] год — 17 280 чал.<ref name="belstat">[http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.2-2.pdf Перепись населения — 2009. Витебская область]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref> (перапіс); [[2010]] год — 17,4 тыс. чал.; 2016 год — 17 690 чал.<ref name="belstat2016">[http://www.belstat.gov.by/upload/iblock/567/567f8a4ac45cd80a949bb7bd7a839ca7.zip Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа]{{Ref-ru}} [[Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь]]</ref>

У месьце выдаецца раённая газэта «Лепельскі край» (да [[1992]] году — «Ленінскі сцяг»).

У сучасным Лепелі захаваўся рэгулярны плян [[XIX стагодзьдзе|XIX ст.]] У [[1964]] і [[1976]] гадах складаліся генэральныя пляны места. Цэнтар і паўднёва-ўсходнюю частку займаюць 2-52—5-павярховыя будынкі. Паводле пляну [[1980]] году перавага аддаецца невысокай забудове, на галоўнай магістралі места невялікія групы 5-павярховых будынкаў з установамі культурна-побытавага прызначэньня на першых паверхах. У [[1989]] годзе зьявіўся праект рэканструкцыі паркавай зоны і іншых частак места.

З каштоўнай [[урбананіміка|урбананімічнай]] спадчыны Лепеля да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліца Ульянка і тракт Барысаўскі.

Прадпрыемствы машынабудаваньня і мэталаапрацоўкі, дрэваапрацоўчай і харчовай прамысловасьці. У [[2003]] годзе аднавілася праца [[Лепельская ГЭС|Лепельскай ГЭС]].

[[Файл:Lepel. Leŭ Sapega.JPG|145px145пкс|значак|Помнік Льву Сапегу]]

* [[Касьцёл Сьвятога Казімера (Лепель)|Касьцёл Сьвятога Казімера]] ([[1857]]—[[1876]]1857—1876)

* У [[Лепельскі краязнаўчы музэй|Лепельскім краязнаўчым музэі]] захоўваецца найстарэйшая [[беларуская дуда]], вырабленая ў [[1877]] року

* {{Commons|Category:Liepieĺ}}