Вялікае Княства Літоўскае: розьніца паміж вэрсіямі

'''Вялі́кае Кня́ства Літо́ўскае, Ру́скае й Жамо́йцкае'''<ref group="а">{{мова-be-old|Великое Князство Литовъское, Руское, Жомоитъское|скарочана}}; {{мова-la|Magnus Ducatus Lithuaniae|скарочана}}, {{мова-pl|Wielkie Księstwo Litewskie|скарочана}}; іншыя назвы: '''Вялі́кая Лі́тва''', '''Вялікалі́тва'''</ref> — [[Фэадалізм|фэўдальная]] эўрапейская дзяржава, якая займала тэрыторыю сучасных [[Беларусь|Беларусі]] і [[Летува|Летувы]], а таксама [[Украіна|Ўкраіны]] ([[Кіеўскае ваяводзтва|Кіеўшчына]], [[Чарнігаў]]шчына і [[Валынь]], да [[1569]] году), [[Расея|Расеі]] ([[Смаленскае ваяводзтва|Смаленшчына]] і [[Севершчына]], да сяр.сярэдзіны [[XVII стагодзьдзе|XVII ст.]]) і [[Польшча|Польшчы]] ([[Падляшша]], да [[1569]] году). Першая сталіца — [[Наваградак]], адз [[1323]] году — [[Вільня]].

[[Утварэньне Вялікага Княства Літоўскага|Узьнікла]] ў сяр.сярэдзіне [[XIII стагодзьдзе|XIII ст.]] на беларускіх землях верхняга і сярэдняга [[Нёман|Панямоньня]] ([[Літва старажытная]]) і землях у высокай плынівярхоўі ракі [[Вяльля|Вяльлі]]<ref name="ehb387">Вялікае Княства Літоўскае // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 387.</ref><ref>Гісторыя // {{Літаратура/ЭВКЛ|к}} С. 7.</ref>. У [[1569]] годзе ўтварыла саюзную дзяржаву з [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|Каралеўствам Польскім]] — [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую Абодвух Народаў]]. Спыніла сваё існаваньне ў выніку [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|яе трэцяга падзелу]] ў [[1795]] годзе<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А. П. Грыцкевіч]]. Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401.</ref>.

У сяр.сярэдзіне [[XIII стагодзьдзе|XIII]] — пач.пачатку [[XIV стагодзьдзе|XIV]] стагодзьдзях дзяржава называлася толькі Літвой. Так, у грамаце вялікага князя [[Міндоўг]]а ([[1254]]) ён значыцца «каралём Літвы». Па далучэньні да Вялікага Княства Літоўскага Кіеўскай і іншых украінскіх зямель гаспадар называўся «кароль ліцьвінаў і многіх русінаў»<ref name="ehb401">[[Язэп Юхо|ІЮхо Я. А. Юхо]]. Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401.</ref>). Па далучэньня часткі [[Латвія|Латвіі]] вялікі князь [[Гедымін]] пачаў называцца «кароль [[ліцьвіны|ліцьвінаў]] і [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінаў]], валадар і князь Зэмгаліі». Па далучэньні [[Жамойць|Жамойці]] (сучаснай цэнтральнай і заходняй [[Летува|Летувы]]<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]]. Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 40.</ref>) у сяр.сярэдзіне [[XV стагодзьдзе|XV ст.]] вялікі князь тытулюецца як «''великий князь... всее Литовское земли и Жомойтское и многих Руских земель''». У [[Статут ВКЛ 1529 году|Статуце 1529 году]] значылася «''Права писаныя даны панству Великому князьству Литовскому, Рускому, Жомойтскому и иныя через наяснейшого пана Жикгимонта, з Божее милости короля полского, великого князя литовского, руского, пруского, жомойтского, мазовецкого и иных''»<ref>[[Язэп Юхо|ІЮхо Я. А. Юхо]]. Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 401—402.</ref>.

Аднак па складаньні [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] ([[1569]]) і далучэньні [[Украіна|Ўкраіны]] да Польшчы краіна пачала звацца толькі Вялікім Княствам Літоўскім, хоць сам гаспадар працягваў тытулявацца вялікім князем літоўскім, рускім, прускім, жамойцкім, мазавецкім, а па далучэньні ў [[1561]] годзе [[Інфлянты|Інфлянтаў]] — і інфлянцкім<ref name="ehb402">[[Язэп Юхо|ІЮхо Я. А. Юхо]]. Вялікае Княства Літоўскае: Дзяржаўны і палітычны лад // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 402.</ref>.

Вытокі [[беларусы|беларускай]] дзяржаўнасьці адносяцца ад узьнікненьня [[Полацкае княства|Полацкага]] і [[Тураўскае княства|Тураўскага]], а пазьней [[Гарадзенскае княства|Гарадзенскага]], [[Наваградзкае княства|Наваградзкага]], [[Смаленскае княства|Смаленскага]] і іншых княстваў, а створаная ў гэты час матэрыяльная і духоўная культура зрабіласястала падмуркам дзяржаваўтваральных працэсаў ў [[XIII стагодзьдзе|XIII]]—[[XIV стагодзьдзе|XIV]] стагодзьдзях<ref name="ehb387"/> Падобныя працэсы былі праявай і арганічнай часткай мірнага [[балты|балта]]-[[славяне|славянскага]] ўзаемадзеяньня ў біэтнічным рэгіёне верхняга Панямоньня<ref>{{Літаратура/Стварэньне Вялікага Княства Літоўскага (1997)|к}} С. 2.</ref>.

Неўзабаве да Вялікага Княства Літоўскага добраахвотна<ref name="ehb387"/> далучылася рэшта ўдзельных княстваў на тэрыторыі сучаснай Беларусі: [[Полацкае княства|Полацак]] — у [[1307]] годзе; [[Віцебскае княства|Віцебск]] — у [[1320]] годзе; [[Берасьцейскае княства|Берасьце]], [[Менскае княства|Менск]], [[Тураўскае княства|Тураў і Пінск]] — у [[1320-я|1320]]—[[1330-я]]<ref>Гісторыя // {{Літаратура/ЭВКЛ|к}} С. 8.</ref> гады; [[Амсьціслаўскае княства|Амсьціслаў]] — у [[1358]] годзе. Найбольш пасьпяхова працэсы аб’яднаньня беларускіх зямель праходзілі ў часе княжаньня [[Гедымін]]а ([[1316]]—[[1341]]). Важным ягоным дасягненьнем было стварэньне незалежнай ад [[Маскоўскі патрыярхат|Масквы]] [[Літоўская мітраполія|Літоўскай праваслаўнай мітраполіі]] з цэнтрам у Наваградку. Адначасна Гедымін паклаў падмурак [[Русь|рускаму]] вэктару палітыкі Вялікага Княства Літоўскага, які разьвіваўся ў наступныя дзесяцігодзьдзі.

Значныя тэрытарыяльныя набыткі Вялікае Княства Літоўскае атрымала ў часе княжаньня [[Альгерд]]а ([[1345]]—[[1377]]). За ім у склад дзяржавы ўвайшлі [[Севершчына|Чарнігаўска-Северская]], [[Падольле|Падольская]], [[Валынь|Валынская]] і [[Кіеўскае княства|Кіеўская]] землі, [[Смаленскае княства]], а таксама [[Жамойць]]<ref name="ehb389">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А. П. Грыцкевіч]]. Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 389.</ref>. У выніку, землі сучаснай Беларусі занялі цэнтральнае месца, што забясьпечыла рост іхнай эканомікі, разьвіцьцё культуры, умацаваньне [[беларуская мова|беларускай]] (гістарычнай [[старабеларуская мова|рускай]] або [[літоўская мова|літоўскай]]) мовы як афіцыйнай<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]]. Альгерд // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 223.</ref><ref>[[Мікола Ермаловіч|Ермаловіч М. І. Ермаловіч]]. Альгерд // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 105.</ref>.

Для ўмацаваньня сваёй улады Вітаўт ліквідаваў некалькі ўдзельных княстваў (у [[Полацак|Полацку]], [[Віцебск]]у, [[Ноўгарад-Северскі|Ноўгарадзе-Северскім]], [[Кіеў|Кіеве]], на Валыні і ў Падольлі). У дачыненьнях з Тэўтонскім ордэнам ён, як і папярэднікі, мусіў выкарыстоўваць [[Жамойць]] у якасьці разьменнай манэты (вядома, што Вітаўт чатырохразова — у [[1384]], [[1390]], [[1398]] і [[1404]] гадох перадаваў яе крыжакам). Толькі па [[Бітва пад Грунвальдам|Бітве пад Грунвальдам]] ([[1410]]), да якой большая частка цяперашняй [[Летува|Летувы]] знаходзілася пад акупацыяй крыжакоў, адбылося канчатковае далучэньне гэтых зямель да Вялікага Княства<ref>[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А.]]. [http://www.svaboda.org/content/article/1776930.html Улады не заўважаюць перамогі пад Грунвальдам] // «[[Радыё Свабода]]», [[14 ліпеня]] [[2009]].</ref>.

Да [[1430]] году Вялікае Княства Літоўскае дасягнула сваёй максымальнай магутнасьці і тэрытарыяльных межаў «ад мора да мора»<ref name="ehb390">[[Анатоль Грыцкевіч|Грыцкевіч А. П. Грыцкевіч]]. Вялікае Княства Літоўскае: Гістарычны нарыс // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 390.</ref>: найбольш усходнім пунктам дзяржавы зрабіласястала [[Тула]]<ref>[[Генадзь Шабанін|Шабанін Г.]], [[Аляксандар Шэкаў|Аляксандр Шэкаў А.]]. Тула // {{Літаратура/ЭВКЛ|3к}} С. 401.</ref>, на ўзьбярэжжы [[Чорнае мора|Чорнага мора]] паўстаў шэраг умацаваных замкаў — [[Дашаў]], [[Кацюбееў]], [[Чорны Горад]] і інш.

У [[1565]]—[[1566]] гадох згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай аформіўся новы падзел тэрыторыі Вялікага Княства<ref>[[Вячаслаў Насевіч|Насевіч В.]]. [http://www.vln.by/node/25 Тэрыторыя, адміністрацыйны падзел] // {{Літаратура/ЭВКЛ|2к}} С. 38—39.</ref>:

У [[XIII стагодзьдзе|XIII]]—[[XIV стагодзьдзе|XIV]] стагодзьдзях на тэрыторыі сучаснай Беларусі было каля 40 [[места]]ў<ref name="ehb406">[[Залман Капыскі|Капыскі З. Ю. Капыскі]]. Вялікае Княства Літоўскае: Гарады // {{Літаратура/ЭГБ|2к}} С. 406.</ref>. У [[XV стагодзьдзе|XV ст.]] рысы гандлёвых і рамесьніцкіх цэнтраў набылі былыя [[фартэцыя|фартэцыі]], фэўдальныя [[замак|замкі]], некаторыя гаспадарскія двары. 3 канца [[XIV стагодзьдзе|XIV ст.]] мескія паселішчы пачалі здабываць самакіраваньне паводле [[Магдэбурскае права|Магдэбурскага права]].

У 2-й пал. [[XVIII стагодзьдзе|XVIII ст.]] на тэрыторыі сучаснай Беларусі было 39 местаў і каля 250 мястэчак, дзе жыло каля 250 тыс. чал. (каля 11% насельніцтва), аднак мескае насельніцтва так і ня здолела дасягнуць узроўню [[XVII стагодзьдзе|XVII ст.]]<ref>[[Валеры Пазднякоў|Валерый Пазднякоў В.]]. Горад // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 544.</ref> (да [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|Патопу]]).

Па ўтварэньні Рэчы Паспалітай і перамогі [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] на тэрыторыі Вялікага Княства пачалі пашырацца найвышэйшыя гуманітарныя школы эўрапейскага ўзроўню<ref>[[Аркадзь Цеплякоў|Цеплякоў А.]]. [http://arche.bymedia.net/2006-4/cieplakou406.htm Дэміталягізацыя езуітаў у Беларусі] // [[ARCHE]] №4(44), 2006.</ref> — [[калегіюм]]ы, якія існавалі ў [[Берасьце|Берасьці]], [[Горадня|Горадні]], [[Нясьвіж]]ы, [[Полацак|Полацку]], [[Ворша|Воршы]] і інш. Большасьць зь іх знаходзілася пад апекай езуіцкіх, піярскіх і інш. каталіцкіх ордэнаў.

У [[1773]]—[[1792]] гадох на тэрыторыі Рэчы Паспалітай (і Вялікага Княства) дзейнічала [[Адукацыйная камісія]] — сьвецкая ўстанова па арганізацыі і кіраваньні сыстэмай школьная асьветы, фактычна першая ў Эўропе афіцыйная структура з функцыямі цэнтральнай школьнай улады<ref>Адукацыйная камісія // {{Літаратура/ЭВКЛ|1к}} С. 208.</ref>.