Цмок: розьніца паміж вэрсіямі

[[Файл:Цмок.jpg|значак|300px250пкс|Балотны цмок, карцінасучасны сучаснага беларускага мастакамалюнак]]

[[Файл:Smok.png|міні|250пкс|Цмок. Малюнак з энцыкляпэдыі Б. Хмялеўскага «Новыя Атэны»]]
[[Файл:Pokatigoroshek (silver) rv.gif|thumbміні|250пкс|Цмок на памятнай манэце «Кацігарошак» [[Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь|Нацыянальнага банку Рэспублікі Беларусь]].]]

Паданьні і міты пра цмокаў ёсць практычна ва ўсіх народаў сьвету. Ва ўсходняйУ культуры [[Далёкі УсходЎсход|Далёкага УсходуЎсходу]] цмок часьцей за ўсё ахоўнік прыроды, увасабленьне яе добрых якасьцяў. У заходняй традыцыі цмок — у асноўным носьбіт зла, алегорыя вайны, разбуральнай сілы прыроды, дэманічных сіл.

Паводле [[Біблія|Бібліі]], цмок зьяўляецца вобразам [[д’ябал|д’ябла]], у кнізе [[Кніга Апакаліпсіс|АдкрыццяАдкрыцьця]] цмок спрабуе праглынуць Немаўляці, якое сімвалізуе [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]], у канцы кнігі магутны Анёл зьняволіць цмока, пасля чаго сканчваецца зямная гісторыя.

У працэсе гістарычнай эвалюцыі ў міфах, загаворах і казках ператварыўся ў варожы народу вобраз крылатай пачвары, якая выкрадае жанчын, бярэ паборы людзьмі, разбурае гарады. Цмок — галоўны вораг героя-волата (напр. Кацігарошак), які змагаецца ззь ім, перамагае і вызваляе царскую дачку (сястру). Для ўсходне-славянскіх казак, у тым ліку і беларускіх, характэрна маляўнічасьць і гратэскавая сацыяльная завостранасьць вобраза цмока.

У некаторых казках і баладах цмок — [[рэптылія]]-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. У казцы «[[Хведар Набілкін і сапраўдныя асілкі]]» героі пачаргова перамагаюць трох шматгаловых цмокаў. Паводле некаторых паданьняў, раней рэкі былі вялічэзныя, ніхто па іх не хадзіў, і жыло у вадзе безліч зьмеяў, у іншых па 11 галоў. Яны душылі людзей. Цмок у гэтым сюжэце — імя ўласнае, адзін са зьмеяў. Жыў ён адзін, меў рогі і вялізную пашчу, якой мог адразу праглынуць чалавека. Людзі былі язычнікамі і маліліся яму. Забіў пачвару [[Юрай|Юр’я]] ([[ГеоргійГеоргі Перамаганосец|Георгій Перамоганосец]])<ref>Запісана ў в. Новы Мір Веткаўскага р-на ад Хадуньковай Ганны Трафімаўны, 1914 г.н. (раней пражывала ў в. Малінаўка Бранскай вобл.), студэнткай Хадуньковай Н. (2002 г.)</ref>. У народнай традыцыі наогул пашыраная такая схема: цмок жыве ў балоце ці рацэ і штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат. Зьяўляецца герой і забівае пачвару. Мяркуецца, што гэты матыў мае дахрысьціянскае паходжаньне. У першапачатковай вэрсіі цмока мог замяняць [[Яшчар, бог|Яшчар]] — бозтва ніжэйшага сьвету, якому, верагодна, таксама прыносілі маладых дзяўчат у ахвяру.

У іншых крыніцах цмок — злы зьмей, які шкодзіць людзям, паліць хаты<ref>Запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935 г.н., студэнткай Шышовай К. (2006 г.)</ref>, пушчае з пашчы полымя. Яшчэ адна крыніца дадае: ростам Цмок з вялікі [[Хата|дом]], але вельмі гультаяваты — калі нехта з людзей патурбуе яго, то ён не абавязкова будзе нападаць, а спачатку ўзважыць, ці вартая ахвяра парушанага спакою. Паводле фальклярыста [[Міхал Адольфавіч Федароўскі|М. Федароўскага]], цмок — пачвара з кіпцюрамі, як сярпы, і з такімі вострымі крыламі, што можа што заўгодна перасекчы імі, як мячом. Цмок — найстарэйшы зьвер у сьвеце. Можа жыць як у возеры ці балоце (што адпавядае яго хтанічнай прыродзе) так і ў небе<ref>Міфалогія беларусаў: энцыклапедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько. — Мн.: Беларусь, 2011. — 607 с.: іл.</ref>.

У некаторых павер’ях цмок мае рысы стыхійнага бозтва, апякуна і ахоўніка. У вёсцы [[Вёска Валова Гара|Валова Гара]] яшчэ ў пачатку ХХ ст. верылі, што ў час вясельля кагосьці з вяскоўцаў па рэках [[Эсэ, (рака)|Эсэ]] і Бярэшчы, па возеры [[Возера Бярэшча|Бярэшча]] і [[Бярэзінскі канал|Бярэзінскім канале]] праплывае змеепадобная пачвара з імем Цмок. Трэба выліць у ваду шклянку самагону і кінуць пачастунак, і за гэта маладая сям’я атрымае блаславеньне ад цмока<ref>Аповяд запісаў у 1969 годзе Уладзімір Шушкевіч, ад жыхаркі вёскі Верабкі Анэты Міхайлаўны Шушкевіч (1899—1975), у 1969 г.</ref>.

Цмок [[Вяль]] жыве ля валуна і шкодзіць людзям: завальвае дарогу, крадзе скаціну. Аднойчы кемлівы селянін знішчаезьнішчае яго, скарміўшы пачвары скуру [[Бараны|баранабаран]]а, у якую заліў смалу. Імя «Вяль» можа быць празрыстай адсылкай да бога [[Вялес]]а. Аднак постаць цмока замяняе Вялеса, хутчэй за ўсё, толькі частцы паданьняў, дзе сам цмок не надзяляецца зьмяінымі рысамі. «Зьмяіным» жа цмокам ў болей архаічнай, язычніцкай версіівэрсіі паданьняў адпавядаў нейкі старажытны [[хтанічны]] зьмей, зьвестак аб якім на сёньня не захавалася.

[[Мікалай Якаўлевіч Нікіфароўскі|М. Я. Нікіфароўскі]] паведамляе, што цмок болей дагледжаны за іншых нячысьцікаў, часта мыецца ў лазьні. З-за асьцярожнасці і прадбачлівасьці жыве долей астатніх дэманаў. Часта чапляецца да простых вясковых людзей, але людзей сямейных не кранае. Іх расправа чакае тых, хто парушае грамадзкія абавязкі<ref>[http://www.slounik.org/82196.html Слоўнік. Цмок]</ref>.