Ліцьвіны: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Чым так факты ад Стрыйкоўскага вока муляе для ліцьвіністаў?
Радок 2:
{{сумнеўна}}
 
'''Ліцьвіны''' ('''літвіны''', '''літва''') — гістарычная саманазва [[беларусы|беларусаў]] у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]], якая выкарыстоўвалася побач з [[Русіны (гістарычны этнонім)|русінамі]]. Па Крэўскай уніі «літвінамі» называліся каталікі ВКЛ, а таксама ўсё жыхарства Вялікага княства Літоўскага ў нацыянальным сэнсе, «русінамі» называліся праваслаўныя ў канфэсійным сэнсе<ref> Чаквін І.У. Да пытання аб этнічнай самасвядомасці беларусаў у часы Скарыны. // Спадчына Скарыны. Зборнік матэрыялаў першых скарынаўскіх чытанняў (1986). Мн., 1989.</ref><ref>Алесь Краўцэвіч. Гіторыя ВКЛ. Мн. 2014</ref>.
 
У якасьці назвы [[беларус]]аў назва «літвіны» шырака ўжывалася яшчэ на працягу [[19 стагодзьдзе|19 стагодзьдзя]] ды захоўваецца ў частковым ужытку ў якасьці саманазвы вясковага жыхарства і цяпер<ref name="ReferenceA">[[Ігар Чаквін|Чаквін І. У.]] Гістарычная этнаніміка Палесся // Весці Акадэміі навук Беларускай ССР. — Серыя грамадскіх навук. 1985. № 4. С. 79—80.</ref>.
Радок 23:
</blockquote>
 
У Гарадзенскім прывілеі 1568 году кароль і вялікі князь Жыгімонт-Аўгуст пісаў, што хаця народ Вялікага княства падзяляецца на "літву" (католікі ВКЛ) і "русь" (праваслаўныя ВКЛ), народ ВКЛ ёсцьёсьць адным народам (заступнікамі якога ёсьць "шляхта литовская", "станы литовские") <ref>Monumenta reformationis Polonicae et Lithuaniae: Zbiór pomników reformacji kościoła polskiego i litewskiego. Wilno, 1925. s. 20-27.</ref>:
<blockquote>
...што там в том прывильи описан паном шляхте обоего закону и веры хрестианское ''рымского закону Литве, а греческого Руси'', ... што вышей о народе том славном Великого Князьства ''ач двоего закону хрестианского'' людей але '''одного и однакого народу''' описано и поменено.... </blockquote>
Радок 35:
 
== Ліцьвіны ў гістарычных крыніцах ==
Назва «Ліцьвін» («Літвін») у якасціякасьці азначэнняазначэньня жыхароў [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], а потым [[ВКЛ|Вялікага Княства Літоўскага]], сустракаецца наймя ў такой (славянскай) форме ва ўсіх (уласна літоўскіх, рускіх, польскіх, крыжацкіх і інш.) сярэднявечных крыніцах (Литвин, Litwini, Lithwani, Lethowini).
Найранейшаю вядомаю згадкаю літвіноў у гістарычных крыніцах ёсцьёсьць звестказьвестка польскіх рочнікаў пад 1025 г., якая кажа, што літвіны (Letwanos) на ўсход ад Польшчы ваявалі з польскімі князямі<ref>Regesta Lithuaniae ab origine usque ad Magni Ducatus cum Regno Poloniae unionem. t. I. Varsaviae, 1930. №13.</ref>.
"Літва" ў якасціякасьці народу таксама згадана ў "Кароткім Валадзімерскім летапісцу" пад 945 г., дзе яна атаесамляецца з [[драўляне|драўлянамі]]<ref>Тихомиров М.Н. Малоизвестные летописные памятники. // Исторический архив. т. VІІ, 1951. с. 209.</ref>: "''...нача княжити Игорь и воева Деревскую землю, рекше Литву <…> и князя уби, Мала именемь, и всю Литву высече''".
 
=== Да стварэньня Вялікага Княства Літоўскага ===
Літвінамі называліся жыхары [[Літва старажытная|летапіснае Літвы]], якая абыймала [[Вількамір]], [[Трокі]], [[Горадня|Горадню]], [[Бранск (Польшча)|Бранск]], [[Слонім]] і [[Менск]]<ref>А. Краўцэвіч. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. Беласток, 2008. с. 95-101.</ref>. Летапісная Літва знаходзілася ў зьвязе з полацка-менскімі князямі і, фактычна, была ўдзелам [[Полацкае княства|Полацкага вялікага княства]]. Жыхарства гэтае зямлі было зьмяшаным - балцкім і славянскім. Балта-славянскія кантакты на гэтай зямлі распачалі працэс фармаваньня беларускага этнасу<ref>А. Краўцэвіч. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. Беласток, 2008. с. 95, 123.</ref>.
 
Цьверскі летапіс далучае старажытную літву да славянскіх народаў<ref>[[Павал Урбан|Урбан П.]] Старажытныя ліцьвіны: Мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Мн.: Тэхналогія, 2001. с. 60.</ref>:
Радок 52:
Сярод лістоў першага вялікага князя літоўскага [[Міндоўг]]а вядома (лацінская) грамата, дзе ён мянуе свой народ на лаціне «Litvvinos», а сябе тытулуе «rex Litwinorum»<ref>''Mindovve, Dei gracia rex Litwinorum''. — Крыніцы: Liv-, Esth-, und Curlandisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F.G von Bunge. [Abt. 1 ] Reval, Riga. Bd. I. 1853. sp. 462, nr. 363; А. Жлутка. Міндаў, кароль Летовіі. — Мн., 2001. С. 43.</ref> («вялікі князь Літвінаў»).
 
У [[1257]] годзе паводле загаду [[Ватыкан|папскае курыі]] на ўсходзе [[Польшча|Польшчы]] было створана новае біскупства — ўу [[Люблінскае ваяводзтва|Лукаве]]. У буле на заснаваньне гэтага біскупства сказана, што яно створана «in confinio Letwanorum»<ref>Prussische Urkundenbuch. T. 1. H. 2. Konigsberg, 1909. № 4.</ref> — «на мяжы зь Літвінамі». {{Не перакладзена|Лукаў||pl|Łuków}} месьціцца ў 70 км на захад ад [[Берасьце|Берасьця]].
 
Кроніка Дусбурга<ref>[[Хроніка Дусбурга|Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской]]. — М.: Ладомир, 1997.</ref> (складзена да [[1326]] году):
Радок 98:
Правадыр паўстаньня [[1794]] году [[Тадэвуш Касьцюшка]] (урадженец [[Берасьцейскі раён|Берасьцейшчыны]]) казаў: «Хіба я не ліцьвін, Ваш зямляк, Вамі абраны? Каму павінен дзякаваць (за рэкамэндацыю Берасьцейскага сойміка), калі ня Вам? Каго павінен абараняць, калі ня Вас і сябе самога?». У лісьце да расейскага імпэратара Аляксандра І за два гады да сьмерці ён пісаў: «Нарадзіўся я ліцьвінам…».
 
Славуты паэта [[Адам Міцкевіч]], які нарадзіўся і вырас на [[Наваградзкі раён|Наваградчыне]] і ў самім [[Наваградак|Наваградку]], у сваёй знакамітай паэме пісаў пра родны край: «О Літва, айчына мая!…». Разам з тым Адам Міцкевіч у сваім выкладзе пра літоўскі народ у Парыжы зьвяртаў увагу, што ліцьвіны завуць на сваёй мове палякоў - lankas, а русінаў - gudas, а Бога - Dewas <ref>Literatura słowiańska wykładana w Kolegium francuzkiem przez Adama Mickiewicza
Adam Mickiewicz, Feliks Wrotnowski
 
Радок 104:
 
[http://books.google.by/books?id=KKgDAAAAYAAJ&pg=RA1-PA191&dq=dewas+mickiewicz&hl=ru&sa=X&ei=I6dcVOfcKqGV7AbP24GoDg&ved=0CCwQ6AEwAg#v=onepage&q=%C5%82ankas&f=false]
</ref>. Галоўная гераіня повесьці "Гражына" мае відавочна літоўскую этімалёгіюэтымалёгію <em>''gražus - прыгожая.</em>''
 
Заснавальнік новае беларускае драматургіі і адзін з стваральнікаў сучаснае літаратурнае беларускае мовы [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]] ([[1808]]—[[1884]]), хоць і нарадзіўся і правёў цэлае жыцьцё на [[Бабруйскі раён|Бабруйшчыне]] і [[Менскі раён|Меншчыне]], лічыў, што ён вырас «сярод ліцьвінаў»<ref>Дунін-Марцінкевіч В. Збор твораў. — Мн., 1958. С. 362.</ref>. «Літвою» ён лічыў [[Менск]], у якім тады жыў.
Радок 116:
Беларускі герой-рэвалюцыянэр [[Кастусь Каліноўскі]], які заўсёды зьвяртаўся да народу ў [[беларуская мова|беларускай мове]], менаваў свой родны край (ён нарадзіўся на Берасьцейшчыне) «Літвою»[[спасылка?|<sup>спасылка?</sup>]]. Створаны ім падчас паўстаньня часовы ўрадовы камітэт ён назваў «[[Літоўскі ўрад]]». Разам з тым аўтар "Мужыцкае праўды" выразна разрозьніваў беларусаў ад ліцьвіноў "Прыймеце для таго нашу падзяку, а пісьмо аддрукуйце, каб знаў свет Божы, як мужыкі беларусы глядзяць на маскалёў і паўстанне польскае, чаго яны хочуць і чаго па сваей сіле дабіваціся будуць.", " Калі ронд польскі ўсім братнім народам дае самарондства, маскаль мала таго, што гэтак не робіць, но яшчэ там, гдзе жылі палякі, літоўцы і беларусы, заводзіць маскоўскія школы, а ў гэтых школах учаць па-маскоўску, гдзе ніколі не пачуеш і слова па-польску, па-літоўску да і па-беларуску, як народ таго хоча"[http://www.asvieta.net/kalinouski.html]
 
"Літвінамі" называў беларусаў вядомы расейскі этнограф [[Іван Сахараў|І. Сахараў]] у сваім зборніку 1836 году<ref>И. П. Сахаров. Сказания русского народа, издание 1836 года.</ref> (у выданнівыданьні 1885 г. "славянская літва" і "літоўцы" ўжо былі заменены на назву "беларусы"). З вуснаў украінца ў 19 стагодзьдзі пра беларуса можна было пачуць: «Хіба лихо озме литвина, щоб він не дзекнув» (аб «дзекаючым» вымаўленьні беларусаў). А на [[Беласток|Беласточчыне]] ўжо за нашых часоў запісана пра беларуса: «Як сыр не закуска, так ліцьвін — не чалавек!» або «Ліцьвін — то чортаў сын!»<ref name="Старажытная Літва і сучасная Летува">С. Дубавец, Г. Сагановіч. [http://knihi.com/vy/letuva.html Старажытная Літва і сучасная Летува] // З гісторыяй на «ВЫ». Выпуск 2. Менск, 1994.</ref>.
 
Мовазнаўца Антон Палявы паведамляў у сваіх чытаньнях для маскоўскай дыялекталягічнай камісіі ў [[1925]] годзе (пра [[Ліцьвіны Севершчыны|ліцьвінаў]] [[Навазыбкаў]]скага павету [[Чарнігаў]]шчыны):
Радок 131:
 
=== Літоўская (беларуская) мова ў Вялікім Княстве Літоўскім ===
Тагачасную [[Беларуская мова|беларускую мову]] называлі “літоўскаю” вялікі князь Ягайла ў агульназемскім прывілеі для Літвы 1387 году, першы віленскі біскуп (1388—1398) Андрэй Васіла ў сваім тэстамэнце і іншыя літвіны, а таксама замежнікі. Беларуская мова, якая ў ВКЛ называлася “літоўскаю”, была моваю літоўскага народу ды афіцыйнаю моваю Вялікага княства, на ёй складаліся ўрадовыя лісты, судовыя выракі, дыпляматычнае ліставаньне з замежнымі краямі. Ацалелі ўкладзеныя па-беларуску дамовы князёў Яўнуты, Кейстута і Любарта з польскім каралём Казімерам 1352 году, дамова вялікага князя Альгерда з Казімерам 1366 году, дамова вялікага князя Вітаўта з рыжанамі 1407 году, ліст вялікага князя Сьвідрыгайлы да магістра Тэўтонскага ордэну 1433 году ды іншыя дакумэнты.
 
Вялікі князь [[Вітаўт]] у грамаце для віленскай катэдры з 1423 г. пісаў, што «лукно шасціпяднае» (lukno szescipedne) — гэта «простанародны» (vulgariter) назоў меры мёду<ref name="ReferenceB">[[Павал Урбан|Урбан П.]] Старажытныя ліцьвіны: Мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Мн.: Тэхналогія, 2001. с. 40</ref>. Князь [[Жыгімонт Кейстутавіч]] у сваёй лацінскай грамаце з 1411 году менаваў «народнай мовай» літвіноў (vulgariter dicitur) тую мову, у якой мера воску па-народнаму называлася «пуд воску» (pud vosku)<ref name="ReferenceB"/>.
Радок 157:
=== Зьвесткі аб балцкай (неславянскай) літоўскай мове ===
 
Асабісты сакратар караля Казіміра Ягайлавіча італьянскі гуманіст Філіп Калімах у сваім твору, прысьвечаным жыцьцю Кардынала Зьбігнева Алясьніцкага, дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвіноў “… хвалілі (Ліцьвіны) лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку, які на іх мове завецца Gyvote” (па-літоўску – “зьмяя”).<ref>Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt [http://kpbc.umk.pl/dlibra/editions-content?id=12939 Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. Warszawa, 1961. T. 6. P. 245]</ref>.
 
Асабісты сакратар караля Казіміра Ягайлавіча італьянскі гуманіст Філіп Калімах у сваім твору, прысьвечаным жыцьцю Кардынала Зьбігнева Алясьніцкага, дае зьвесткі пра звычаі і мову ліцьвіноў “… хвалілі (Ліцьвіны) лясы, камяні, аддалённыя месцы, азёры і розныя пачвары, асабліва вужаку, які на іх мове завецца Gyvote” (па-літоўску – “зьмяя”).<ref>Litifani … ante omnia serpentem, quem Gyvotem lingua sua dicunt [http://kpbc.umk.pl/dlibra/editions-content?id=12939 Callimachus Buonacorsi P. Vita et mores Sbignei Cardinalis // Pomniki dziejowe Polski. Warszawa, 1961. T. 6. P. 245]</ref>.
 
{{Пачатак цытаты}}
ЗЗь літоўскай мовай мы ўсе добра знаёмы, а як гавораць, быццам яна падобная на лацінскую. Мне так не здаецца, як у гэтых словах убачыш „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ - „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“ (Марцін Бельскі, "Хроніка ўсяго сьвету", 1564 г. <ref>Litewskiey mowy świadomismy wszyscy a iako powiedzaią żeby się zgadzała z Łacińską niezda mi się iako w tych słowiech obaczysz „Superatus hodie astus demonis, cum ipse sit cum suis demonibus ambiciosus“ „Isgaleta Jauesti Kitristas velino / Kuri saua sutrine Lampse velina“. Kronika wszystkyego swyata, wyd. 1564 s. 438
[http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=2245&from=FBC]</ref>).
{{Канец цытаты}}
 
Ёсьць і іншыя згадкі аб балцкай “літоўскай” мове [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/47/Літоўская_мова_ў_Вялікім_Княстве_Літоўскім.html][http://litviny.net]
 
== Адкуль узяліся «беларусы» і «Белая Русь»? ==
Радок 173 ⟶ 172:
«Белая Русь» даволі часта выступае ў заходнеэўрапейскіх крыніцах 14 стагодзьдзя, а гэта ў хроніках Фрыдрыха Кройцпэха, Ганса Траўнэра й Пётры Зухэнвірта, прысьвечаных паходам крыжакоў-мечаносцаў. «Белая Русь» усіх гэтых крыніцаў — гэта [[Пскоў]]шчына і [[Ноўгарад]]чына. Гэтая ж тэрыторыя [[Пскоў]]шчыны пазначалася як «Белая Русь» і на мапах першай паловы ХVІ стагодзьдзя Робэрта Торна ([[1527]]), [[Гергард Мэркатар|Гергарда Мэркатара]] ([[1538]]) і Якуба Гастольда ([[1548]])<ref name="jucho"/>.
 
У 16—18 стагодзьдзях назоў «Белая Русь» мог выступаць у якасціякасьці азначэнняазначэньня арэалу праваслаўнае або (у іншых крыніцах) уніяцкае веры. Гэтак, у данясеньні ў [[Рым]] папскага нунцыя ў Польшчы ў [[1569]] годзе [[Кіеў]] называўся «сталіцаю Белае Русі» <ref>«Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes». Еd. А.G.Welykyj, vol.I, Romae, 1959, no.49, pp.69-70.</ref>. Аляксандар Гваніні ў сваёй «Хроніцы Эўрапейскай Сарматыі» пісаў, што «Белая Русь знаходзіцца каля Кіева, Мазыра, Амсьціслава, Віцебску, Воршы, Полацку, Смаленску ды ў Северскай зямлі, якія здаўна належалі Вялікаму Княству Літоўскаму». У [[1632]] годзе, па рэлігійных прычынах, біскуп Мсьціслаўскае япархіі Язэп Бабрыковіч менаваў сябе «біскупам беларускім», маючы наўвеце сваю прыхільнасьць да праваслаўя. Таксама гетман [[Багдан Хмяльніцкі]] ([[1595]]—[[1697]]) выступаў як «гетман Белай Русі». Паводле азначэньня ягонага пісара Івана Выгоўскага, гэтая «Белая Русь» тады прасьцягалася «от Смоленска к Киеву, и к Чернигову, и к Белой Церкве, и к Старому Констентинову», гэткім чынам, улучаючы ў сябе Заходнюю Расею, Цэнтральную Ўкраіну ды ўразаючыся нават у [[Падольле]]<ref>«Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы». Изд-во АН СССР. Т. ІІІ. №195. — Москва, 1954. С. 402.</ref>.
 
Горадам «Белай Русі» названы [[Полацак]] напрыканцы 14 стагодзьдзя ў польскай хроніцы Янкі з Чарнкова. У «Звычаях усіх народаў» Яна Багемскага выданьня [[1538]] году, разам з Маскоўшчынай «Белай Русьсю» яшчэ называліся Пскоўшчына й Ноўгарадчына. Гэта адпавядае згаданым азначэньням «Белай Русі» на мапах Робэрта Торна (1527) й Гергарда Мэркатара (1538).
Радок 207 ⟶ 206:
 
Перамену назвы «ліцьвіны» на «беларусы» на працягу сярэдзіны 19 стагодзьдзя можна прасачыць па расейскіх кніжках, напрыклад, па перавыданьнях расейскага этнографа [[Іван Сахараў|Івана Сахарава]].
[[FileФайл:Сахаров И.П. Сказания русскаго народа. СПб, 1849. Т.2, кн.7, с.82.JPG|thumb|'''Старонка [http://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2+%D0%98.%D0%9F.&hl=ru&sa=X&ei=F9owUvz5C4SltAaGiYHYCA&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%A1%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%20%D0%98.%D0%9F.&f=false кнiгiкнігі I.П.Сахарава 1849 г.в.] з прыведзеным тэкстам.''']]
У першым выданьні 1836 г. Сахараў аб сучаснай Беларусі паўсюль піша: «ліцьвіны», «славянская літва», «славянскія літоўцы Віленшчыны, Меншчыны, Берасьцейшчыны і Гарадзеншчыны», «літоўскія славяне».
У выданьні [[1849]] г. ужо замест тэрміна «ліцьвіны» («литвины») стаіць выпраўлены «літоўца-русы» («литовцо-руссы»).
Радок 214 ⟶ 213:
У выданьні 1849 году І. Сахараў піша пра сьвята [[Дзяды]]:
{{Пачатак цытаты}}
«'''Беларусы''' выходзяць у аўторак на магілы сваіх бацькоў … палуднаваць і памінаць іх за спачын … Пасьля гэтага прывітаюць бацькоў: „Святые родзіцелі, ходзіце к нам хлеба-солі кушаць!“ — І садзяцца на магілах памінаць іх. Па канчатку памінак кажуць: „Моі родзіцелі, выбачайце, не дзівіцесь, чым хата богата, тым і рада“»<ref>«'''Белоруссы''' выходят во вторник на могилы своих родителей… обедать и поминать их за упокой… После сего приветствуют родителей: „Святые родзицели, ходзице к нам хлеба-соли кушаць!“ — И садятся на могилах поминать их. По окончании поминок говорят: „Мои родзицели, выбачайте, не дзивицесь, чем хата богата, тем и рада“». — Крыніца: И. П. Сахаров. СказанiяСказанія русскаго народа. Изд. 2-е. Т.2. - СПб, 1849, кн.7, с.82, стб.2.http://books.google.by/books?id=oboNAAAAIAAJ&printsec=frontcover&dq=%D0%A1%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2+%D0%98.%D0%9F.&hl=ru&sa=X&ei=F9owUvz5C4SltAaGiYHYCA&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%A1%D0%B0%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%20%D0%98.%D0%9F.&f=false</ref>.
{{Канец цытаты}}
 
Радок 266 ⟶ 265:
{{Цытата|Паводле старажытнага звычаю, вайсковая выправа ёсць абавязкам кожнага мужчыны, які можа несьці зброю. Дзеля такой мэты, дзеля выгнаньня ворагаў з нашай Літоўскай зямлі, ладзіцца паспалітае рушэньне, якое '''па-народнаму''' завецца «пагоня» (pogonia).|З прывілею вялікага князя літоўскага [[Ягайла|Ягайлы]], 20.2.[[1387]].}}
 
{{Цытата|Аб размнажэнні веры хрысьціянскай у Літве праз Ягайла года Гасподняга 1387 ... Сам іх кароль вучыў веры і малітве Панскай,cам сам ім даводзіў марнасьць іх паганскай модлы. Tewe musu, kuris esi dangius сам ім тлумачыў..|Мацей Стрыйкоўскі "Аб пачатках і вывадах слаўнага народа літоўскага" 1578<ref>"O rozmnożeniu wiary chrześciańskiej przez Jagieła roku Pańskiego 1387 ..Sam ich król uczył wiary i Modlitwy Pańskiej, sam im rozwodził próżność ich modły pogańskiej. Tewe musu, kuris esi dangius, sam tłumaczył" Maciej Stryjkowski, O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego…, oprac. Julia Radziszewska, PIW, Warszawa 1978, s. 312</ref>.}}
 
{{Цытата|Літва месьціцца на ўсход ад Польшчы. Мова народу — славянская. (Lituania et ipsa late patents regio Polonis ad orientem connexa est… Sermo gentis Sclavonicus est).|[[Пій II|Энэй Сыльвій Пікаляміні]], 1440-я гг.}}