Нёман: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
афармленьне, выпраўленьне спасылак
выпраўленьне спасылак
Радок 7:
|выток = каля в. [[Рэчыца (Менская вобласьць)|Рэчыца]]
|вышыня_вытоку =
|вусьце = [[КуршаўскаяКуршская затока]]
|вышыня_вусьця =
|сьцёк = 685 м³/с
Радок 13:
|плошча_басэйну = 98,2 тыс. км²
|краіны_басэйну = [[Беларусь]], [[Летува]], [[Расея]]
|левыя_прытокі = [[Вуша (прыток Нёмана)|Вуша]], [[Моўчадзь (рака)|Моўчадзь]], [[Шчара]], [[Зальвянка]], [[Рось (рака)|Рось]], [[Сьвіслач (басэйн Нёмана)|Сьвіслач]]
|левыя_прытокі =
|правыя_прытокі = [[Вуса (прыток Нёмана, Узьдзенскі раён)|Вуса]], [[Сула (рака)|Сула]], [[Заходняя Бярэзіна]], [[Гаўя (басэйн Нёмана)|Гаўя]], [[Дзітва]], [[Лебяда (рака)|Лебяда]], [[Котра]], [[Мерычанка]], [[Вяльля]], [[Нявежа (Летува)|Нявежа]]
|правыя_прытокі =
|мапа = Nemunas.png
}}
'''Нёман''' ({{мова-lt|Nemunas}}, {{мова-ru|Неман}}) — рака ў [[Беларусь|Беларусі]], [[Летува|Летуве]] й [[Расея|Расеі]]. Даўжыня 937 км, у межах Беларусі 459 км. Плошча вадазбору[[вадазбор]]у 98,2 тыс. км², у межах Беларусі 35 тыс. км² (без вадазбору ракі [[Вяльля]]). [[Выдатак вады]] пры выхадзе за [[Беларуска-летувіская граніца|граніцу Беларусі]] 214 м³/с, у вусьці 685 м³/с. Агульнае падзеньне ракі на тэрыторыі Беларусі 96,5 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,21 [[праміле|‰]].
 
== Асноўныя прытокі ==
* ''Праваруч'': [[Альхоўка (басэйн Нёмана)|Альхоўка]], [[Вуса (прыток Нёмана, Узьдзенскі раён)|Вуса]] (Узьдзенскі раён), [[Сула (рака)|Сула]], [[Заходняя Бярэзіна]], [[Альшанка (прыток Нёмана)|Альшанка]], [[Дудлянка]], [[Гаўя (басэйн Нёмана)|Гаўя]], [[Дзітва]], [[Еленка (басэйн Нёмана)|Еленка]],[[Залатая Рэчка]], [[Лебяда (рака)|Лебяда]], [[Тур’я (правы прыток Нёмана)|Тур’я]], [[Ельня (басэйн Нёмана)|Ельня]], [[Дубніца (рака)|Дубніца]], [[Котра]], [[МерычанкаГараднічанка]], [[ВяльляГажанка]], [[Вуса (прыток Нёмана, Наваградзкі раён)|Вуса]] (Наваградзкі раён), [[Нарва (рака Беларусі)|Нарва]], [[Нявежа (Летува)|Нявежа]], [[Мерычанка]], [[Вяльля]], [[Дубіса]], [[Юра (рака)|Юра]], [[Мінія]]
* ''Леваруч'': [[Лоша (прыток Нёмана)|Лоша]], [[Баранаўка (рака)|Баранаўка]], [[Тур’я (левы прыток Нёмана)|Тур’я (левы прыток)]], [[Залужанка]], [[Вуша (прыток Нёмана)|Вуша]], [[Сэрвач (прыток Нёмана)|Сэрвач]], [[Валоўка]], [[Бярозка (прыток Нёмана)|Бярозка]], [[Пліса (басэйн Нёмана)|Пліса]], [[Ізва]], [[Моўчадзь (рака)|Моўчадзь]], [[Шчара]], [[Зальвянка]], [[Рось (рака)|Рось]], [[Сьвіслач (басэйн Нёмана)|Сьвіслач]], [[Горніца (рака)|Горніца]], [[Ласосна (рака)|Ласосна]], [[Астроўна (рака)|Астроўна]], [[Чорная Ганча]], [[Белая Ганча]], [[Шашупе]]
 
== На рацэ ==
* ''[[Места|Месты]]'': [[Стоўпцы]], [[Масты]], [[Горадня]] (порт), [[Друскенікі]], [[Аліта]], [[Прэны]], [[Бірштаны]], [[Коўна]], [[Юрбург]], [[Смольнікі (Летува)|Смольнікі]], [[Неман]], [[Савецк]], [[Русьне]]
* ''Зоны адпачынку'': Стоўпцы, Морына, Дзітва (у міжрэччы Нёмана і Дзітвы), Масты (у міжрэччы Нёмана і Шчары), Скідзель, Сонічы
* ''ГЭС'': [[Ковенская ГЭС|Ковенская]]
* ''Вадасховішчы'': [[Ковенскае мора]]
* ''Славутыя мясьціны'': [[Коласаўскі мэмарыяльны заказьнік]] (вёска [[Мікалаеўшчына]])
 
== Агульныя зьвесткі ==
[[Файл:Stowbtsy8.JPG|250пкс|міні|Нёман каля [[Стоўпцы|Стоўпцаў]]]]
Існуе пашыранае меркаваньне, што Нёман пачынаецца пад назвай [[Нёманец]] на [[Стаўпецкая раўніна|Стаўпецкай раўніне]] каля вёскі [[Верх-Нёман]] [[Узьдзенскі раён|Узьдзенскага раёну]]. Але ў выніку праведзеныхмэліярацыі, праведзенай у [[1985]]—[[1986]] мэліярацыйных працаўгг., рака Нёманец ад трубы-рэгулятара, разьмешчанай па дарозе вёска Нізкі-вёска Каменнае адведзеная ў раку Вуса, а ніжняя вусьцевая частка рэчышча ракі Нёманец на працягу 3 км засыпаная і створаны мэліярацыйны аб’ект «Гарадзец» зь сеткай асушальных каналаў. У зьвязку з праведзенымі працамі даўжыня ракі Нёман паменшылася на 24 км, а за выток цяпер лічуць месца сутокаў канала Л-2 і канала Л-2-2 мэліярацыйнага аб’екту «Гарадзец» у помпавай станцыі, разьмешчанай за 2,5 км на паўночны захад ад вёскі [[Рэчыца (Менская вобласьць)|Рэчыца]] [[Узьдзенскі раён|Узьдзенскага раёну]] [[Менская вобласьць|Менскай вобласьці]]. Упадае Нёман у [[КуршаўскаяКуршская затока|КуршаўскуюКуршскую затоку]] [[Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] ўтвараючы [[дэльта|дэльту]].
 
Даліна амаль да вусьця Сулы невыразная, ніжэй да [[Беларуска-летувіская граніца|граніцы зь Летувой]] пераважна скрынкападобная; паміж вусьцямі Шчары і Чорнай Ганчы, дзе Нёман цячэ ўсходняй ускраінай [[Гарадзенскае ўзвышша|Гарадзенскага ўзвышша]], — глыбокая і вузкая (пераважная шырыня 1—4 км). Схілы да ўтоку Бярэзіны спадзістыя (вышыня 8—15 м, месцамі 30—50 м), на астатнім працягу стромкія, парэзаныя ярамі, вышынёй да 25 м. [[Абалона]] двухбаковая, нізкая, забалочаная, парэзаная старыцамі; яе шырыня 1—2 км, месцамі да 4 км, ніжэй за места Масты, дзе даліна глыбокая, часта адсутнічае. Вышэй за вусьце Шчары складаецца з 2 узроўняў: высокага (2—3 м) і нізкага (0,5—1,5 м). На астатнім працягу даліны вылучаюцца высокі, сярэдні і нізкі ўзроўні. Рэчышча ад вытоку на працягу 26,4 км каналізаванае, далей — зьвілістае, шмат меляў, перакатаў, косаў, пясковых выспаў. Дно пясковае, на перакатах пяскова-камяністае і аточнае. Плынь павольная зь сярэдняй хуткасьцю 0,6—0,8 м/с і ваганьнямі ад 0,2 м/с да 2 м/с (у разводзьдзе). Шырыня ракі ў межань у вярхоўі 35—40 м, ніжэй па плыні да 90 м, паміж вусьцямі Шчары і ракой [[Чорная Ганча]] 120—150 м<ref>{{Літаратура/Блакітная кніга Беларусі|к}}</ref>.
Радок 41:
 
== Рэльеф ==
Вадазбор разьмяшчаецца ў межах [[Нёманская нізіна|Нёманскай нізіны]] і належыць да Нёманскага гідралягічнага раёну. Водападзел добра выяўлены, мае складаныя абрысы, у паўднёвай і ўсходняй частках праходзіць ўзвышшамі [[Беларуская града|Беларускай]], а ў паўночнай — па [[Ашмянская града|Ашмянскай]] градах, аддзяляючы адпаведна басэйны Дняпра і Вяльлі.
 
Рэльеф — узгорыстая раўніна з [[марэна (геалёгія)|марэнавымі]] ўтварэньнямі ў выглядзе [[града (форма рэльефу)|градаў]] або групаў узгоркаў. Вылучаюцца Гарадзенскія, Наваградзкія і Ваўкавыскія вышыні, а таксама заходняя частка [[Менскае ўзвышша|Менскага ўзвышша]] з адноснымі вышынямі асобных узгоркаў да 100 м.
Радок 52:
 
== Азёры ==
Азёрнасьць нязначная (< 1%). Найбольшыя азёры: [[Выганашчанскае возера|Выганашчанскае]], [[Белае возера (Гарадзенскі раён)|Белае]], [[Рыбніца]] і група [[Нясьвіскія азёры|Нясьвіскіх азёраў]] у басэйне ракі Вуша.
 
== Гаспадарчая дзейнасьць ==
Яшчэ ў старажытныя часы Нёман быў часткай гандлёвых шляхоў, [[бурштынныБурштынавы шляхушлях|бурштыннагабурштынавага шляху]], якія зьвязвалі [[Балтыйскае мора|Балтыйскае]] зь [[Міжземнае мора|Міжземным морам]].
 
У зьвязку з тым, што ў выніку [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]] ў склад [[СССР]] канчаткова ўвайшлі ня толькі Заходняя Беларусь і Летува, але і частка Ўсходняй [[Прусія|Прусіі]] ([[Калінінградзкая вобласьць]]) на [[1960-я]] прыходзіцца пэрыяд інтэнсіўнага выкарыстаньня водных рэсурсаў Нёмана. У сярэдзіне [[1970-я|1970-х]] курсавалі цеплаходы паміж [[Горадня]]й ([[БССР]]) і [[Друскенікі|Друскенікамі]] ([[ЛетССР]]), але з разьвіцьцём аўтамабільнага транспарту суднаходзтва на Нёмане спынілася. Цяпер рэгулярнае суднаходзтва і лесасплаў не ажыцьцяўляюцца.
Радок 61:
Праз [[Агінскі канал]] Нёман злучаецца з басэйнам [[Дняпро|Дняпра]], праз [[Аўгустоўскі канал]] — з басэйнам [[Вісла|Віслы]]. 3 пабудовай [[Вялейска-Менская водная сыстэма|Вялейска-Менскай воднай сыстэмы]] частка сьцёку з басэйну Нёмана перакідваецца ў басэйн Дняпра.
 
На вадазборы праводзіліся мэліярацыйныя працы, у выніку якіх, станам на [[1 студзеня]] [[2006]] 12,4% плошчы басэйну мэліяраваныя. Працягласьць адкрытай сеткі складае 25286 км<ref>[http://pogoda.by/315/gid.html?ind=2 ГідрамэтцэнтарРека БеларусіНеман]{{ref-ru}} Гідрамэтцэнтар Беларусі</ref>.
 
== Нёман у літаратуры і культуры ==
Да Нёмана кіравалі сваю ўвагу [[Якуб Колас]] (''«Нёман»''), [[Эліза Ажэшка]] (''«Nad Niemnem»''), А.Анатоль Астрэйка (''«Нёман», «Нёману»''), [[Максім Танк]] (''«Над Нёманам»''), [[Данута Бічэль]] (''«Нёману», «Краю мой Нёман», «Да Нёмана». «У пары з Нёманам», «Санет да Нёмана»''), М.Мікола Маляўка (''«Нёман», «Нёману», «Ой Нёман…»'') іншыя літаратары<ref>[http://wwwweb.archive.org/web/20101121045835/http://adu.by/modules.php?name=Downloads&d_op=getit&lid=155. Пейзажны свет беларускай паэзіі: Праграма курса на выбар для ХІІ класа агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання з 12-гадовым тэрмінам навучання.] — Мінск: Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, 2007</ref>.
 
СьпявякПольскі сьпявяк [[Чэслаў Выдрыцкі]] ўзяў назву ракі сабе ў псэўданім.
 
== Пагранічная рака ==
Радок 82:
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}
* [{{Спасылка|url=http://www.nemanenvironment.org/index.php?ilist=2 |загаловак=Падрабязная даведка пра р. Нёман]|копія=http://web.archive.org/web/20061212130910/http://www.nemanenvironment.org/index.php?ilist=2}}
* [http://www.neman-online.info/neman/river.php Рака Нёман]{{ref-ru}}