Фрыдэрык Шапэн: розьніца паміж вэрсіямі

'''Фры́дэрык Франсуа́ Шапэ́н''' ({{мова-fr|Frédéric François Chopin}} [ʃɔpɛ̃]<ref>Францускае напісаньне прозьвішча — ''Chopin'' — вынікае з прозьвішча яго бацькі, француза па нацыянальнасьці, см. ''Wincenty Łopaciński'' Chopin, Mikołaj / Polski słownik biograficzny, vol. III. — Kraków.: Polska Akademia Umiejętnosści, 1937, pp. 426-27.</ref>; {{мова-pl|Fryderyk Franciszek Chopin}} [ˈʂɔpɛn̪], '''Фрыдэ́рык Франці́шэк Шо́пэн'''<ref>Аднак '''Фрыдэры́ка Францішэ́ка Шапэ́на''', [http://window.edu.ru/window_catalog/pdf2txt?p_id=3406 Польский язык. Методические указания] (Ударение), [http://pda.sb.by/post/56430/ Музыкальная шкатулка от Шопена]</ref>, {{мова-en|Frédéric François Chopin}} [`ʃopæn, ʃo`pæn; ˋʃoupæŋ, ˋʃɒpæ:]<ref>[http://www.oldict.com/chopin/591/ oldict.com Online Dictionary]</ref>; [[1 сакавіка]] (па некаторых крыніцах — [[22 лютага]]) [[1810]], вёска [[Жэлязова-Воля]], каля [[Варшава|Варшавы]] — [[17 кастрычніка]] [[1849]], [[Парыж]]) — [[палякі|польскі]] [[кампазытар]] і [[піяніст]]-віртуоз. Аўтар шматлікіх твораў для [[фартэпіяна]]. Найбуйнейшы прадстаўнік польскага музычнага мастацтва. Па-новаму вытлумачыў многія жанры: адрадзіў на рамантычнай аснове прэлюдыю, стварыў фартэпіянную баляду, апаэтызаваў і драматызаваў танцы — [[мазурка (танец)|мазурку]], [[палянэз]], [[вальс]]; ператварыў [[скерца]] ў самастойны музычны твор. Узбагаціў [[гармонія (музыка)|гармонію]] і фартэпіянную [[фактура|фактуру]]; спалучаў клясычнасьць формы з мэлядычным багацьцем і фантазіяй.

2 канцэрты ([[18921829]] год, [[1830]] год), 3 санаты ([[1822]]—[[1844|44]]), фантазія ([[1841]] год), 4 баляды ([[1835]]—[[1842|42]]), 4 скерца ([[1832]]—[[1842|42]]), [[экспромт (музыка)|экспромты]], [[накцюрн]]ынакцюрны, [[Эцюд (музыка)|эцюды]] і іншыя творы для фартэпіяна; песьні. У яго фартэпіянным выкананьні глыбіня і [[шчырасьць]] пачуцьцяў спалучаліся з выкшталцонасьцю, тэхнічнай дасканаласьцю.

Бацька Шапэна — Нікаля Шапэн, француз, сын лятарынскага селяніна, эміграваў у Польшчу ў [[1787]] годзе ва ўзросьце шаснаццаці год. У Францыі ён быў ахрышчаны як «Нікаля», але, жывучы ў Польшчы, ён карыстаўся польскай формай свайго імя — «Мікалай». Цяжка сказаць, што вымусіла яго пакінуць Францыю, але ў Польшчы ён знайшоў новую бацькаўшчыну і прымаў актыўны ўдзел у яе гістарычным лёсе. Нікаля Шапэн разам з польскімі патрыётамі прымаў удзел у барацьбе за незалежнасьць Польшчы. Пасьля [[Паўстаньне 1794 году|задушэньня паўстаньня Тадэвуша Касьцюшка]] і [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|канчатковага падзела Рэчы Паспалітай]] ([[1795]] год) Нікаля Шапэн, капітан войска Касьцюшка, нягледзячы на хісткасьць свайго палажэньня, вырашыў застацца ў Польшчы. Чалавек шырокага разумовага далягляду і адукацыі, ён займаўся пэдагагічнай дзейнасьцю, навучаючы дзяцей з [[арыстакратыя|арыстакратычных]] семьяўсем’яў, і ўрэшце заваяваў рэпутацыю аднаго з найлепшых пэдагогаў [[Варшава|Варшавы]]. Аднымі з такіх дзяцей, былі дзеці графа Скарбка, да якога Нікаля Шапэн быў запрошаны ў [[1802]] годзе ў маёнтак Скарбкаў Жэлязова-Воля. Там ён сустрэўся з далёкай сваячкай Скарбкаў, — Юстынай Кшыжаноўскай, зь якой пазьней пабраўся шлюбам<ref>[[Zdzisław Jachimecki]], "Chopin, Fryderyk Franciszek, " ''[[Polski słownik biograficzny]]'', vol. III, 1937, p. 420.</ref>. Вясельле адбылося [[2 чэрвеня]] [[1806]] году ў прыхадзкой царкве XVI ст. у Брохаве. Па захаваўшыхся зьвестках, маці кампазытара была надзвычай музыкальнамузыкальнай, выдатна іграла на фартэпіяна, была надзеленая прыгожым голасам. Сваёй маці Фрыдэрык абавязаны першымі музычнымі ўражаньнямі, прывітай зь дзяцінскіх гадоўдзяцінства прыязнасьцю да народных песьняў. ІнтэлегентнасьцьІнтэлігентнасьць і чуласьць бацькоў зьлітавалі ўсіх чальцоў сям’і любоўю і дабратворна сказываліся наспрыялі разьвіцьціразьвіцьцю даравітыхадораных дзяцей.

Фрыдэрык Шапэн нарадзіўся ў маёнтку [[Жэлязова-Воля]] за 46 км на захад ад Варшавы ў тагачасным [[Варшаўскае герцагства|Варшаўскім герцагстве]]. Запіс у мэтрычнай кнізе (знойдзены ў [[1892]]) падае [[22 лютага]] [[1810]] году за дату нараджэньня кампазытара<ref name="baptism">Запіс аб хрышчэньні Шапэна (па-лацінску, датаваны 23 красавіка), прыход сьвятога Роха ў Брохаве, Польшча, падае 22 лютага за дату нараджэньня Шапэна: http://diaph16.free.fr/chopin//actenaissancechopin.png</ref>, але на іншую дату, [[1 сакавіка]], прыходзілася сьвяткаваньне яго нараджэньня сярод шчыльнага сямейнага кола<ref>{{Спасылка | аўтар = Barbara| прозьвішча = | імя = Smolenska-Zielinska| аўтарlink = | cуаўтары = | дата публікацыі = | url = http://www.chopin.pl/biography_chopin.en.html| загаловак = Life / Biography – general outline| фармат = | назва праекту = | выдавец = Fryderyk Chopin Society | дата = 26 лютага 2010 | мова = en| камэнтар = }}</ref>; і, паводле пісьма самога Шапэна, якое ён адрасаваў [[16 студзеня]] [[1833]] году старшыні польскага літаратурнага таварыства ў [[Парыж]]ы<ref>Bibliothèque Polonaise de Paris: [http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:hqcseFaFlEAJ:www.bibliotheque-polonaise-paris-shlp.fr/index.php%3Fid_page%3D210+Soci%C3%A9t%C3%A9+litt%C3%A9raire+polonaise+%C3%A0+Paris&cd=1&hl=fr&ct=clnk&gl=us&client=firefox-a (French)Bibliothèque Polonaise de Paris]]{{ref-fr}}</ref>, ён «нарадзіўся 1 сакавіка 1810 у вёсцы Жэлязова-Воля ў правінцыі Мазовія»<ref>''Selected Correspondence of Fryderyk Chopin'', abridged from Fryderyk Chopin’s correspondence, collected and annoted by Bronislaw Edward Sydow, translated by Arthur Hedley, McGraw-Hill, 1963, p. 116</ref>. Ён быў другім дзіцёнкам і адзіным сынам у сям’і. Ён быў ахрышчаны [[23 красавіка]] [[1810]] году ў той жа царкве ў Брохаве, дзе калісьці ажаніліся яго бацькі. Мэтрычная кніга падае яго асабістае імя пасьля хрышчэньня як «Fridericus Franciscus»<ref name="baptism"/>; па-польску яго імя гучала «Fryderyk Franciszek».

У кастрычніку 1810 году, калі Шапэну было сем месяцаў, сям’я пераехала ў Варшаву з-за таго, што яго айцец прыняў прапанову знакамітага [[лексыкаграфія|лексыкографа]] Самюэля Ліндэ выкладаць [[француская мова|францускую мову]] ў [[Варшаўскі ліцэй|Варшаўскім ліцэі]]. Школа месьцілася ў Саксонскім палацы і з гэтага часу сям’я Шапэнаў пражывала на яго прымежнай тэрыторыі. У [[1817]] годзе вялікі князь [[Канстанцін Паўлавіч]] рэквізаваў Саксонскі палац для ваенных мэтаў і Варшаўскі ліцэй перамясьціўся ў Казімежаўскі палац<ref>[http://en.chopin.nifc.pl/chopin/places/poland/id/612] Fryderyk Chopin Information Centre.]</ref>, які тады належаў да новазаснаванага [[Варшаўскі ўнівэрсытэт|Варшаўскага ўнівэрсытэта]]. Сям’я жыла ў шырокім пакоі на другім паверсе сумежнага дома. Шапэн наведваў Варшаўскі ліцэй з [[1823]] па [[1826]] гг.

Ужо ў дзіцячыя гады Шапэн праявіў незвычайныя музычныя здольнасьці. Ён быў аточаны асаблівай увагай і клопатам. ПадобнаГэтаксама, Моцартуяк і Моцарт, ён захапляў усіх навакольных сваёй музычнай «апантанасьцю», незьнікаемай фантазіяй у імправізацыях, прыраджоным піянізмам. Яго ўспрымальнасьць і музычная ўражлівасьць выявіліся бурна і незвычайна. Ён мог плакаць, слухаючы музыку, ускокваць ноччу, каб падабраць на фартэпіяна мэлёдыю ці акорд, які запомніў. Музыкант і сучасьнік Шапэна Юзэф Сікорскі ўзгадвае ў сваіх «Успамінах пра Шапэна» ({{мова-pl|Wspomnienie Chopina|скарочана}}) што, яшчэ дзяцём, Шапэн плакаў падчас ігры сваёй маці на фартэпіяна. У шасьцігадовым узросьце, ён ужо спрабаваў паўтараць, тое што ён чуў, і ствараць свае ўласныя мэлёдыі<ref name = "rjsfih">Hedley, ''Encyclopædia Britannica'', p. 263.</ref>. Ён атрымаў свае першыя фартэпіянныя ўрокі не ад сваёй маці, а ад сваёй старэйшай сястры Людвікі<ref name = "wrjnnn"/>.

У адцінаццацігадовымадзінаццацігадовым узросьце Шапэн выступаў у прысутнасьці [[Расейская імпэрыя|расейскага імпэратара]] Аляксандра I, які ў той час знаходзіўся ў Варшаве, каб адкрыць Сейм (польскі парлямэнт)<ref name="rjsfih" />.

У гэтыя гады Шапэн быў некалькі разоў запрошаны ў [[Бэльвэдэрскі палац]] у Варшаве]] ў якасьці музычнага партнёрапартнэра вялікага князя Канстанціна Паўлавіча, неўзабаве ачараваўшызахапіўшы зласьлівага князя сваёй фартэпіяннай ігрой<ref name="wrjnnn" /> (празь некалькі год, вялікі князь зьбягаў з Бэльвэдэра адразу пасьля пачатку [[паўстаньне 1830—1831 гадоў|лістападаўскага паўстаньня 1830—1831 гадоў]], уцякаючы ад польскіх кадэтаў, якія, з мэтай захапіць яго, перасьледвалі князя цераз Лазенскоўскі парк да сваіх баракаў).

Шапэн прыехаў у [[Парыж]] напрыканцы верасьня 1831 году, у няпэўным стане адносна сваёй будучыні тут. У Парыжы Шапэн займеў добрыя стасункі зь вядомымі польскімі [[Эміграцыя|эмігрантамі]], улучна з прынцам [[Адам Ежы Чартарыскі|Адамам Ежы Чартарыскім]] і паэтам [[Адам Міцкевіч|Адамам Міцкевічам]]. Кола знаёмстваў Шапэна ўзбагацілася такімі постацямі як [[пісьменьнік]] [[Гайнрых Гайнэ]], [[мастак]] [[Эжэн Дэлякруа]], найбуйнейшыя [[піяніст]]ы таго часу [[Фрыдрых Калькбрэнэр]], [[Фэрдынанд Гілер]] і [[Франц Ліст]], кампазытары [[Гектар Бэрліёз]], [[Фэлікс Мэндэльсон]], [[Шарль-Валентын Алькан]] і [[Вінчэнца Бэліні]]. Свой першы канцэрт у Парыжы ён даў 26 лютага 1832 году.

У [[1848]] годзе Шапэн вярнуўся ў Парыж. Ня ў змозе больш даваць урокі, Шапэн вымушаны быў прыняць шчодрую дапамогу ад сваёй шатляндзкай прыхільніцы Джэйн Стырлінг ({{мова-en|Jane Stirling|спасылка}}). Даглядаць хворага прыехала з Польшчы сястра кампазытара, Людвіка; не абыходзілі яго ўвагай і францускія сябры. Шапэн памёр ад [[сухоты|сухотаў]] у сваёй парыскай кватэры на Вандомскім пляцы. Паводле яго жаданьня на адпяваньні ў царкве св. Мадлен прагучалі фрагмэнты [[Рэквіем (Моцарт)|Рэквіему]] [[Моцарт]]а.

Раз на пяць гадоў у Варшаве адбываецца Міжнародны конкурс піяністаў імя Шапэна, на якім выконваюцца выключна творы гэтага [[кампазытар]]а, адзін з найпрэстыжнейшых у сьвеце. За доўгую гісторыю гэты конкурс адкрыў імёны найвыбітнейшых піяністаў, такіх як [[Марта Аргерыч]], [[Маўрыцыё Паліні]] ({{мова-en|Maurizio Pollini|скарочана}}), [[Крыстыян Цымерман]] ({{мова-en|Krystian Zimerman|скарочана}}), [[Іва Пагарэліч]] ({{мова-en|Ivo Pogorelić|скарочана}}), [[Фу Ц'Онґ]]Ц’Онґ ({{мова-en|Fou Ts'ong|скарочана}}) і шмат якіх іншых. У [[1995]] годзе на гэтым конкурсе бліскуча выступіў беларускі піяніст [[Андрэй Паначэўны]], які ў выніку быў узнагароджаны ганаровым дыплёмам.

Ува ўсіх творах Шапэна выкарыстоўваецца [[фартэпіяна]]. Большасьць кампазыцыяў напісаныя для фартэпіяна сола, маюцца таксама творы для фартэпіяна з [[скрыпка]]ю, [[віялянчэль]]лю і з [[Сымфанічны аркестар|аркестрам]]. Захавалася блізу 230 твораў Фрыдэрыка Шапэна, некаторыя юнацкія творы загубленыя.

* 12 [[Эцюдэцюд]]аў, тв.10 (1829-32)

* 24 [[Прэлюдыя|Прэлюдыі]], тв.28 (1836-39)

* [[Варыяцыі]] на тэму [[Вольфганг Амадэй Моцарт|Моцарта]] ''Là ci darem la mano'' Сі-бэмоль мажор, тв.2 (1827)