Вялікі гадронны калайдэр: розьніца паміж вэрсіямі

[[Файл:LHC.svg|300пкс|міні|'''Дэтэктары і прадпаскаральнікамі ВГК'''. Траекторыя пратонаў p (і цяжкіх іёнаў сьвінцу Pb) пачынаецца ў лінейных паскаральніках (у кропках p і Pb, адпаведна). Затым часьціцычасьцінкі трапляюць у [[бустэр]] пратоннага сынхратрона (PS), празь яго — у пратонны супэрсынхратрон (SPS) і, нарэшце, непасрэдна ў тунэль ВГК.<br /><small>Дэтэктары TOTEM і CASTOR, адсутныя на схеме, знаходзяцца побач з дэтэктарам CMS, а LHCf — побач з ATLAS.</small>]]

'''Вялі́кі гадро́нны кала́йдэр, ВГК''' (таксама ''Вялікі гадронны паскаральнік''; {{мова-en|Large Hadron Collider, LHC}}) — самы вялікі ў сьвеце паскаральнік зараджаных [[Элемэнтарная часьцінка|часьцінак]] [[Гадроны|гадронаў]] ([[пратон]]аў,) і цяжкіх [[іён]]аў), а таксама створаны для вывучэньня вынікаў іх сутыкненьняў. Знаходзіцца ў [[ЭўрапейскаяCERN]] Рада Ядзерных Дасьледаваньняў|(Эўрапейскай Радзе Ядзерных Дасьледаваньняў]]) каля [[Жэнэва|Жэнэвы]]. ВГК разьмяшчаецца на тэрыторыі [[Францыя|Францыі]] і [[Швайцарыя|Швайцарыі]].

Вялікі гадронны калайдэр зьяўляецца самай вялікай штучнай машынай ў сьвеце. Яго структурныя элемэнты знаходзяцца ў тунэлі ў форме круга даўжынёй {{nowrap|26 659 м}},<ref name="lhc_facts">[{{Спасылка|url=http://public.web.cern.ch/public/en/LHC/Facts-en.html |загаловак=LHC: Facts and figures], ''|выдавец=[[CERN]]'' {{ref-|мова=en}}</ref> на глыбіні ад 50 да 175 мэтраў пад зямлёй.<ref name="lhc_data">[http://www.astronoo.com/articles/LHC-en.html The Large Hadron Collider (LHC)] {{ref-en}}</ref>

[[Сынхратрон]] прызначаны разганяць пратоны з энэргіяй 7 ТэВ (7×10¹² [[электронвольт]]) на часьцінку.<ref name="lhc_latimes">{{Артыкул|аўтар=Khan, Amina. [|спасылка=http://articles.latimes.com/2010/mar/31/science/la-sci-hadron31-2010mar31 |загаловак=Large Hadron Collider rewards scientists watching at Caltech], ''|выданьне=[[Los Angeles Times]]'' {{ref-|мова=en|год=2010}}</ref> Вынікі вымяраюцца двума вялікімі дэтэктарамі элемэнтарных часьцінак: [[Экспэрымэнт ATLAS|ATLAS]] і [[CMSCompact (дэтэктарMuon элемэнтарных частыц)Solenoid|CMS]], двума меншымі [[Вялікі іёнавы калайдэр|ALICE]] і [[LHCb]], і малымі [[TOTEM]], [[CASTOR]] і [[LHCf]].

Першыя выпрабаваньні працы паскаральніка адбыліся [[11 жніўня|11]] і [[24 жніўня]] [[2008]] году.<ref name>{{Артыкул|url="nn_lhc">[http://www.nn.by/index.php?c=ar&i=19757 |загаловак=Вялікі Выбух адкладзены да 21 кастрычніка], ''|выданьне=[[Наша Ніва]]''}}</ref>

Першыя прапановы аб пабудове гадроннага калайдэра зьявіліся ў [[1984]] годзе і былі афіцыйна ўхваленыя праз 10 гадоў,. ягоЯго папярэднікам быў [[вялікі электроннаэлектрон-пазытронны калайдэрпаскаральнік]] (LEC), які афіцыйна пачаў працаваць [[13 лістапада]] [[1989]] году з удзелам кіраўнікоў дзяржаў і міністраў навукі эўрапейскіх краінаў,. але ў выніку будовы ВГК празПраз 11 гадоў, [[2 лістапада]] [[2000]] году электронна-пазытронны калайдэр быў зачынены каб вызваліць танэль для пабудовы ВГК. Паскаральнік ВГК пачаў сваю працу [[10 верасьня]] [[2008]] году пачаў сваю працу паскаральнік ВГК, ён знаходзіцца ў тым жа тунэлі, дзе раней знаходзіўся вялікі электронна-пазытронны калайдэр. Для кіраваньня пратонных пучкоў выкарыстоўваюцца 1624 звышправадніковых [[магніт]]ы. Апошні з магнітаў быў усталяваны [[27 лістапада]] [[2006]] году. Магніты працуюць пры тэмпэратуры 1,9К (-271&nbsp;°C), і для іх ахалоджаньня выкарыстоўваецца вадкі [[гелійгель]]. Будаўніцтва лініі ахалоджаньня скончана [[19 лістапада]] 2006 году. [[19 верасьня]] [[2008]] году высьветлілася, што адбылася аварыя трансфарматара, які абслугоўваў ахалоджаньне паскаральніка. Праз некалькі дзён адбылася аварыя аднаго з магнітаў і ўцечка гелію. Рамонт працягнуўся больш года, паскаральнік у сярэдзіне лістапада быў наладжаны і ўвечары [[23 лістапада]] сутыкнуліся першыя пратоны.<ref name="twitter_collisions">[http://twitter.com/CERN/status/5985336175 CERN on Twitter]</ref>

Пасьля сэрыі рамонтаў [[20 лістапада]] [[2009]] года паскаральнік зноў быў запушчаны. ЧакаеццаЧакалася, што да [[Студзень|студезня]]студзеня — [[Люты|лютага]] [[2010]] года энэргія пучкоў [[пратон]]аў, рухаючыхсяу патанэлі танэлю паскральніка,паскаральніка дасягне 7 тераэлектронвольт (ТэВ) ці 3,5 ТэВ на пучок, што ў некалькі разоў болей за цяперашнія вынікі<ref>http://www.charter97.org/be/news/2009/11/24/23942/ Хартыя’97</ref>. Дасягнуць гэтай энэргіі ўдалося 30 сакавіка 2010 году<ref>[http://timeline.web.cern.ch/timelines/The-Large-Hadron-Collider/overlay#2010-03-30%2008:45:00 The Large Hadron Collider]{{ref-en}} CERN timelines</ref>.