|
|Commons = City Hall, Horadnia
}}
[[ВыяваФайл:Horadnia, ratuša. Горадня, ратуша (XX).jpg|250px|right|thumb|<center>Езуіцкі касьцёл і ратуша (справа)</center>]]
{{Вікіфікаваць}}
'''ГарадзенскаяГарадзе́нская ратушара́туша''' – — помнік архітэктуры эпохі [[рэнэсанс|рэнэсансу]]у (а потым [[клясыцызм|клясыцызму]]у). Пачаткам яе будаўніцтва лічыцца канец XV ст., калі месту было нададзена магдэбургскае права. Адзінымі графічнымі крыніцамі, якія дазваляюць уявіць яе аўтэнтычны від, з’яўляюцца гравюры [[Матэуш Цюндт|Матэуша Цюндта]] [[1568]] г. і [[Тамаш Макоўскі|Тамаша Макоўскага]] [[1600]] г.
== Гісторыя ==
Канец XV – — пачатак XVI стст. у гарадской гісторыі [[Вялікае княства Літоўскае|Вялікага княства Літоўскага]] адзначыўся як час шырокага распаўсюджвання [[Магдэбурскае права|магдэбурскага права]].
Гэты працэс можна патлумачыць як фіскальнымі інтарэсамі дзяржавы, так і ростам гаспадарчага значэння гарадоў. У канцы XV - — пачатак XVI стст.
магдэбургскае права атрымалі: Гродна, Полацк, Мінск, Кіеў, Высокае, Навагрудак, некаторыя паўторна (Луцк),
іншыя былі пераведзены з хэлмінскага права на [[Магдэбурскае права|магдэбурскае]] – — Бранск, Бельск, Драгічын, Мельнік.
Гродна набыло [[магдэбурскае права]] ў [[1496]] г., як можна меркаваць, у сакавіцкі дзень св. Бенэдыкта. Згодна з [[Прывілей|прывілеем]] у горадзе ўводзілася пасада войта. Гараджане выводзіліся з-пад юрысдыкцыі земскіх і іншых судовых устаноў. Штогод ім дазвалялася праводзіць тры кірмашы і пабудаваць млын на Нёмана, важніцу, васкабойню, а таксама ратушу.
Час пабудовы і месца знаходжання першай [[ратуша|ратушы]] ў Гродна пакуль што канчаткова не высветлена. З прывілея [[1496]] г. вынікае, што горад атрымаў дазвол на пабудову ратушы: “узвядуць«узвядуць нават [[ратуша|ратушу]] на годным месцы, на каторым які пакой або камору для пастыгання сукна выгатаваць і мець ім не забараняем. Будуць таксама мець на ратушы меру збож, г.зн.: бочку ратушную і мёду г.зн. медніцу”медніцу».
Першая і пакуль што адзіная звестка аб наяўнасці [[ратуша|ратушы]] ў Гродна адносіцца да 1539-1540 1539—1540 гг. Можна меркаваць, што збудавалі яе адразу пасля атрымання горадам магдэбургскага права, як было, напрыклад, у Мінску (дараваньне права на самакіраванне ў [[1499]] г. – — першае ўпамінаньне аб ратушы 1503 г.).
Гравюра на медзі Адэльгаўзэра-Цюндта [[1568]] г. – — першая іканаграфічная выява Гродна прадстаўляе ратушу як архітэктурную дамінанту не толькі рынку, але і ўсяго горада. Гэта быў двухпавярховы будынак, увенчаны вежай з назіральнай пляцоўкай. У ёй размяшчаўся гарадскі гадзіньнік. Аб ім ўпершыню ўпамінаецца ў [[Прывілей|прывілеі]] [[Бона Сфорца|каралевы Боны]] [[1541]] г., якая паказвала на неабходнасьць дагляду за гадзіннікам спецыяліста-рамесніка. Пасля аднаго з пажараў Гродна ў 1753 г. гадзіннік быў перанесены на вежы езуіцкага касьцёла. Уздоўж другога паверха будынка ратушы ішла галерэя, якая мала выконваць функцыю назіральнай пляцоўкі для пажарнай варты. Другі паверх традыцыйна адыгрываў ролю рэпрэзентатыўнага цэнтра, дзе адбываліся пасяджэнні гарадской рады і войта з лавай. Да галоўнага аб’ёма гэтага паверха прымыкала невялікая прыбудоўка, дзе, магчыма, размяшчалася капліца. На першым паверсе згодна з прывілеем 1496 г. мелі знаходзіцца крамы, медніца, ратушная бочка і камора для пастрыгання сукна23. З-пад падмуркаў ратушы ў бок вул. Маставой ішло падзямелле, якое магло выконваць функцыю гарадской турмы.
У час [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны з Масквой 1654-1667 1654—1667 гг.]] Гродна разам з іншымі гарадамі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] быў моцна разбураны.
“Таму«Таму як горад Гродзенскі з фальваркамі і прадмесцяміпрадмесьцямі ад войск маскоўскіх ушчэнт зруйнаваны і спустошаны, каб да дасканалага дабрабыту дайсці мог, ад падаткаў на тым сейме і на потым звальняем” –звальняем» — гаварыцца ў канстытуцыі сейма 1661 г. “Непрыяцелем”«Непрыяцелем» была знішчана гарадская ратуша26. Згодна з сеймавай канстытуцыяй [[1678]] г. “мяшчане«мяшчане гродзенскія ратушу паводле мінулых камісій узводзяць, таксама мураваць, будаваць, і ранейшыя будынкі маюць выстаўляць”выстаўляць».
Па даручэнню каралеўскіх камісараў магістрат Гродна меў распачаць пабудову ратушы. На гэта была вызначана сума 4800 злотых, у тым ліку яўрэў павінны былі даць 300 злотых, а таксама 20 000 штук цэглы, 100 мерак вапны. Аднак справа замаруджвалася з-за недахопу сродкаў. За невыкананне распараджэння з горада меркавалася спагнаць 2000 коп літоўскіх грошаў28. Галоўнай прычынай недахопу грошаў на будаўніцтва былі цяжкасці з іх зборам, аб чым і паведамляе канстытуцыя сейма [[1690]] г. Сродкі павінны былі зьбірацца прымусова, “абы"абы ратуша была пабудавана коштам горада”29горада"29. Нягледзячы на згадагыя намаганні, справа адбудовы ратушы расьцягнулася амаль што на цэлае стагодьдзе.
Першая выява ратушы на планах горада датуецца [[1706]] г. На плане, выкананым у гэтым годзе, на Рынку паказаны будынак з надпісам “базар”«базар» (былая ратуша), а на скрыжаванні рынку з вул. Замкавай разьмешчаны будынак з надпісам “ратуша”«ратуша». З чаго вынікае, што на руінах першай ратушы былі заснаваны гандлёвыя крамы, а магістрат пераехаў у дом лентвойта.
Занядбанне справы адбудовы ратушы скарысталі гродзенскія яўрэі, якія занялі яе пашкоджаны будынак крамамі і не хацелі фінансаваць на адбудову. Аб гэтым ускосна паведамляла канстытуцыя сейма [[1690]] г.
У 1713 г. яўрэў атрымалі загад “гандаль«гандаль свой у рынку тым жа ў Гродне каб не вялі”вялі», акрамя таго, каб “на«на ратушу 50 тысяч цэгел і іншых матэрыялаў да рэстаўрацыі прысуджаных абы адразу далі”далі».
Праблема адбудовы ратушы была закранута ў каралеўскім прывілеі 1718 г. кароль [[Аўгуст Моцны|Аўгуст II]] некалькі разоў наказваў пачаць направу і патраціць на гэта горшы, якія засталіся ад выплачаных скарбу падаткаў.
Пасля разбурэнняў [[Вялікая Паўночная вайна|Паўночнай вайны]] Гродна быў вызвалены на дзесяць гадоў ад выплочваньня да скарбу “чыншаў«чыншаў ...… капшчызны ад напояў”напояў». Гэтыя сродкі таксама мелі пайсці “на"на рэпарацыю ратушы і аздобу горада”33горада"33. Як сьведчыць універсал надворнага каралеўскага падскарбія Асалінскага [[1720]] г. “ратуша«ратуша ў горадзе тутэйшым Гродне, так даўно пустуючая да як найхутчэйшай ма прыйсьці пэрфекцыі”пэрфекцыі», у чым павінны былі дапамагаць таксама і ўладальнікі крамаў ў рынку.
Але ратуша стаяла надалей без усялякага рамонту і паціху разбуралася гандлярамі.
Так яўрэй Зэльман Беркавіч “капаючы«капаючы падмуркі на свае крамніцы ў шкоду горада асмеліўся і выразаць казаў трубы, якія з даўніх часоў сядзяць і ўфундаваныя для бясьпекі горада ад агню выпадковага”выпадковага».
Фрагмэнты згаданага ўніверсала сьведчыць аб заняцьці яўрэйскім гандлярамі будынку ратушы, якая ж да таго знаходзілася ў зруйнаваным стане.
У гарадскіх актах [[1730]] г. упамінаецца: “старая«старая ратуша ...… неадрамантаваная і цяпер пустуе і да рэшты руйнуецца”руйнуецца».
Таму гарадскі магістрат распачаў выдаляць крамы з будынку ратушы. Яўрэі, уладальнікі крамаў, што не згаджаліся з рашэннем уладаў, падчас спробы рамонтных работ закідалі муляроў і нават бурмістра Войцеха Цяхлевіча камянямі і цэгламі35. Вывесці гандляроў з руін ратушы так і не ўдалося. Падарожнік Вільгельм Шлемюлер, які наведаў Гродна ў час сейма [[1752]] г., у сваім дзённіку звяртае ўвагу на ратушу толькі ў канцы апісання гарадской забудовы, лаканічна натуючы: “некалькі«некалькі яшчэ значнейшых дамоў мураваных у рынку. У сярэдзіне бачны руіны велізарнага гмаху, дзе купцы раскладваюць свой тавар”тавар».
Згодна з планам г. Гродна [[1753]] г. на Рынку размяшчалася “"[[ратуша]], цэхгауз, крамы жыдоўскія і плацы гарадскія”37гарадскія"37. Як на гэтым, так і на плане Гродна 1758 г., добра бачны прыбудоўкі да паўднёвага фасада ратушы38. Не выключана, што гарадскія ўлады дамовіліся з яўрэямі.
І ідучы на саступкі, дазволілі ім пабудаваць крамы, “а«а іншыя крамы коштам горада мураваныя магістрат як усеагульную гарадскую ўласнасць ...… жыдам арандуючы, даход ратушы справіў”справіў».
Такім чынам, горад, аддаючы ў арэнду яўрэям свае крамы, знайшоў сродкі на адбудову ратушы.
На плане Гродна [[1780]] г. ратушны будынак ў Рынку адсутнічае, хаця рынак і названы “ратышным”«ратышным», а “ратушны«ратушны дворык”дворык» у той час размяшчаўся на вул. Калюцінскай, якая выбягала з Рынка. Магчыма, у гэты час на месцы руінаў старой ратушы расчышчалася пляцоўка для будовы новай. Пытанне гэта пакуль што застаецца адкрытым. Але дакладна вядома, што пяць гадоў раней ратушны будынак яшчэ займаў сваё месца.
У [[1784]] г. мураваная ратуша з крамамі і гауптвахтай нарэшце была ўзведзена. Пацвярджэнне існавання новай ратушы сустракаецца ў 1791 г. вядома, што яна мела дзве брамы “з«з фацыятамі”фацыятамі». Верагодна, гэта і была класіцыстычная ратуша, якая праіснавала да сярэдзіны XX ст. будынак ратушы адзначаны таксама на планах г. Гродна [[1793]], [[1795]], [[1798]] гг. Як “ратуша”«ратуша» ці “ратуша«ратуша з лаўкамі”лаўкамі». ▼
Іканаграфічны матэрыял XVI ст. (гравюры [[Матэуш Цюндт|Матэуса Цюндта]], зробленая на падставе малюнка [[Іаган Адэльгаўзэр|Іагана Адэльгаўзэра]] ў [[1568]] г., а таксама яе копій XVI- XVIII XVI—XVIII стст.) не дазваляе вызначыць дакладнае месца пабудовы ратушы канца XV - — пачатку XVI стст. Гарадзенскі гісторык [[Юзаф Ядкоўскі]] і гісторык архітэктуры Юрый Якімовіч асвятлілі гісторыю ратушы і прааналізавалі яе архітэктурны воблік, але нічога не пішуць аб яе месцазнаходжанні. Алена Квітніцкая размясціла будынак ратушы на скрыжаванні Рынку і вуліцы Замкавай. Больш верагодным нам здаецца меркаванне Алеся Краўцэвіча, які размясціў яго ў сярэдзіне Рынку. Гэтую думку можна пацвердзіць наступнымі аргументамі. Згодна з люстрацыяй г. Гродна [[1675]] г. гарадскія ўлады былі абавязаны пабудаваць ратушу на тым самым месцы, дзе размяшчаўся яе стары будынак, разбураны ў часы [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны 1654-1667 1654—1667 гг.]] Менавіта ў цэнтры Рынку і была ўзведзена новая [[ратуша]] ў XVIII ст., што знайшло адлюстраванне на планах горада XVIII – — першай паловы XX стст. ▼▲У [[1784]] г. мураваная ратуша з крамамі і гауптвахтай нарэшце была ўзведзена. Пацвярджэнне існавання новай ратушы сустракаецца ў 1791 г. вядома, што яна мела дзве брамы “з фацыятамі”. Верагодна, гэта і была класіцыстычная ратуша, якая праіснавала да сярэдзіны XX ст. будынак ратушы адзначаны таксама на планах г. Гродна [[1793]], [[1795]], [[1798]] гг. Як “ратуша” ці “ратуша з лаўкамі”.
У 1660-я гады будынак ратушы быў моцна пашкоджаны падчас нашэсцянашэсьця маскоўскага войска. У паўразбураным стане ратуша прастаяла амаль паўтара стагоддзя. У канцы ХVIII ст. была перабудавана ў клясычным стылі. У 1946 р. бальшавіцкая ўлада яе знішчыла. Напэўна, адзінаю крыніцаю, акая б магла даць уяўленне аб выглядзе ратушы, з’яўляецца гравюра Макоўскага 1600 р. Гравюра выяўляе ратушу як архітэктурную дамінанту не толькі рынку, але і ўсяго места. Гэта быў двухпавярховы будынак, увенчаны вежай з высокім шпілем. Завяршэнне сценаў упрыгожвалі атыкі. ▼
У 1660-я гады будынак моцна быў пашкоджаны падчас нашэсцянашэсьця маскоўскага войска, улады збіралі грошы на адбудову галоўнага будынку места, але ваенныя пастоі, падаткавы цяжар замаруджвалі аднаўленчыя працы. На адбудову будынку яшчэ горш паўплывалі разбурэнні Паўночнай вайны. На пляне 1706 р. руіны будынку ратушы пазначаны як “базар”«базар», а на скрыжаваньні Замкавай вуліцы ды пд-зах боку Рынку камяніца, пазначаная як “ратуша”«ратуша». У будынку закінутай ратушы размяшчаліся гандляры. ▼▲Іканаграфічны матэрыял XVI ст. (гравюры [[Матэуш Цюндт|Матэуса Цюндта]], зробленая на падставе малюнка [[Іаган Адэльгаўзэр|Іагана Адэльгаўзэра]] ў [[1568]] г., а таксама яе копій XVI- XVIII стст.) не дазваляе вызначыць дакладнае месца пабудовы ратушы канца XV - пачатку XVI стст. Гарадзенскі гісторык [[Юзаф Ядкоўскі]] і гісторык архітэктуры Юрый Якімовіч асвятлілі гісторыю ратушы і прааналізавалі яе архітэктурны воблік, але нічога не пішуць аб яе месцазнаходжанні. Алена Квітніцкая размясціла будынак ратушы на скрыжаванні Рынку і вуліцы Замкавай. Больш верагодным нам здаецца меркаванне Алеся Краўцэвіча, які размясціў яго ў сярэдзіне Рынку. Гэтую думку можна пацвердзіць наступнымі аргументамі. Згодна з люстрацыяй г. Гродна [[1675]] г. гарадскія ўлады былі абавязаны пабудаваць ратушу на тым самым месцы, дзе размяшчаўся яе стары будынак, разбураны ў часы [[Вайна Расеі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайны 1654-1667 гг.]] Менавіта ў цэнтры Рынку і была ўзведзена новая [[ратуша]] ў XVIII ст., што знайшло адлюстраванне на планах горада XVIII – першай паловы XX стст.
Гісторык Юры Гардзееў лічыць, што будынак быў разабраны. На яго месцы у [[1784]] г. узнік будынак новай [[ратуша|ратушы]], пабудаванай у [[Клясыцызм|класіцыстычным стылі]]. Яна была аднапавярховаю, мела форму карэ. Паўночны і паўднёвы фасады ўпрыгожвалі [[Рызаліт|рызаліты]] з шасцюкалоннымі дарыцкімі портыкамі. Згодна плану [[1795]] г., [[ратуша]] была пабудавана на тым самым месцы, дзе стаяла старая. ▼▲У 1660-я гады будынак ратушы быў моцна пашкоджаны падчас нашэсця маскоўскага войска. У паўразбураным стане ратуша прастаяла амаль паўтара стагоддзя. У канцы ХVIII ст. была перабудавана ў клясычным стылі. У 1946 р. бальшавіцкая ўлада яе знішчыла. Напэўна, адзінаю крыніцаю, акая б магла даць уяўленне аб выглядзе ратушы, з’яўляецца гравюра Макоўскага 1600 р. Гравюра выяўляе ратушу як архітэктурную дамінанту не толькі рынку, але і ўсяго места. Гэта быў двухпавярховы будынак, увенчаны вежай з высокім шпілем. Завяршэнне сценаў упрыгожвалі атыкі.
▲У 1660-я гады будынак моцна быў пашкоджаны падчас нашэсця маскоўскага войска, улады збіралі грошы на адбудову галоўнага будынку места, але ваенныя пастоі, падаткавы цяжар замаруджвалі аднаўленчыя працы. На адбудову будынку яшчэ горш паўплывалі разбурэнні Паўночнай вайны. На пляне 1706 р. руіны будынку ратушы пазначаны як “базар”, а на скрыжаваньні Замкавай вуліцы ды пд-зах боку Рынку камяніца, пазначаная як “ратуша”. У будынку закінутай ратушы размяшчаліся гандляры.
▲Гісторык Юры Гардзееў лічыць, што будынак быў разабраны. На яго месцы у [[1784]] г. узнік будынак новай [[ратуша|ратушы]], пабудаванай у [[Клясыцызм|класіцыстычным стылі]]. Яна была аднапавярховаю, мела форму карэ. Паўночны і паўднёвы фасады ўпрыгожвалі [[Рызаліт|рызаліты]] з шасцюкалоннымі дарыцкімі портыкамі. Згодна плану [[1795]] г., [[ратуша]] была пабудавана на тым самым месцы, дзе стаяла старая.
== Вонкавыя спасылкі ==
* [http://s13.ru/archives/42163 Графічная рэканструкцыя рэнесанснай ратушы ў Гродна]
* [http://supron-licvin.livejournal.com/28843.html Спроба рэканструкцыі рэнэсанснай ратушы ў Горадні]
* [http://harodnia.com/be/uczora/vkl-recz-paspalitaja/73-hardziejeu-ratusza Юры Гардзееў. Да пытання аб гісторыі гродзенскай ратушы (канец XV- XVIII XV—XVIII стст.)]
[[Катэгорыя:Ратушы Беларусі|Горадня]]
| 