Розьніца паміж вэрсіямі «Цмок»

[[ВыяваФайл:Цмок.jpg|thumb|rightзначак|300px|Балотны цмок, карціна сучаснага беларускага мастака]]

[[Файл:Smok.png|thumb|250пкс|Цмок. Малюнак з энцыклапэдыіэнцыкляпэдыі Б.Хмялеўскага «Новыя Атэны».]]

'''Цмок'''  — істота з казак і паданьняў народаў сьвету. Гэта зьмеепадобная істота вялікіх памераў, якая, паводле паданьняў, сілкуецца людзьмі, мае некалькі галоў, можа лётаць і ўмее выдыхаць полымя з сваёй пашчы, валодае чароўнымі здольнасьцямі.

Паданьні і міты пра цмокаў ёсць практычна ва ўсіх народаў сусьветусьвету. Ва ўсходняй культуры [[Далёкі Усход|Далёкага Усходу]] цмок часцей за ўсё ахоўнік прыроды, увасабленьне яе добрых якасьцяў. У заходняй традыцыі цмок - — у асноўным носьбіт зла, алегорыя вайны, разбуральнай сілы прыроды, дэманічных сіл.

Паводле [[Біблія|Бібліі]], цмок з'яўляеццазьяўляецца вобразам [[д'ябалд’ябал|д'яблад’ябла]], у кнізе [[Кніга Апакаліпсіс|Адкрыцця]] цмок спрабуе праглынуць Немаўляці, якое сімвалізуе [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]], у канцы кнігі магутны Анёл зняволіць цмока, пасля чаго сканчваецца зямная гісторыя.

У працэсе гістарычнай эвалюцыі ў міфах, загаворах і казках ператварыўся ў варожы народу вобраз крылатай пачвары, якая выкрадае жанчын, бярэ паборы людзьмі, разбурае гарады. Цмок - — галоўны вораг героя-волата (напр. Кацігарошак), які змагаецца з ім, перамагае і вызваляе царскую дачку (сястру). Для ўсходне-славянскіх казак, у тым ліку і беларускіх, характэрна маляўнічасць і гратэскавая сацыяльная завостранасць вобраза цмока.

У [[Беларуская міталёгія|беларускіх павер'яхпавер’ях]] цмок - — зборнае паняцьце. Пад ім разумеецца і пачварны зьмей, і нячысты дух, часам нават з чалавечымі рысамі.

У некаторых казках і баладах цмок - — [[рэптылія]]-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. У казцы "«[[Хведар Набілкін і сапраўдныя асілкі]]"» героі пачаргова перамагаюць трох шматгаловых цмокаў. Паводле некаторых паданьняў, раней рэкі былі вялічэзныя, ніхто па іх не хадзіў, і жыло у вадзе безліч зьмеяў, у іншых па 11 галоў. Яны душылі людзей. Цмок у гэтым сюжэце - — імя ўласнае, адзін са зьмеяў. Жыў ён адзін, меў рогі і вялізную пашчу, якой мог адразу праглынуць чалавека. Людзі былі язычнікамі і маліліся яму. Забіў пачвару [[Юрай|Юр'яЮр’я]] ([[Георгій Перамаганосец|Георгій Перамоганосец]])<ref>Запісана ў в. Новы Мір Веткаўскага р-на ад Хадуньковай Ганны Трафімаўны, 1914  г.н. (раней пражывала ў в. Малінаўка Бранскай вобл.), студэнткай Хадуньковай Н. (2002  г.)</ref>. У народнай традыцыі наогул пашыраная такая схема: цмок жыве ў балоце ці рацэ і штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат. З'яўляеццаЗьяўляецца герой і забівае пачвару. Мяркуецца, што гэты матыў мае дахрысціянскае паходжаньне. У першапачатковай вэрсіі цмока мог замяняць [[Яшчар, бог|Яшчар]] - — боства ніжэйшага сьвету, якому, верагодна, таксама прыносілі маладых дзяўчат у ахвяру.

У іншых крыніцах цмок - — злы зьмей, які шкодзіць людзям, паліць хаты<ref>Запісана ў в. Пірэвічы Жлобінскага р-на ад Калядзенка Сафіі Васільеўны, 1935  г.н., студэнткай Шышовай К. (2006  г.)</ref>, пушчае з пашчы полымя. Яшчэ адна крыніца дадае: ростам Цмок з вялікі [[Хата|дом]], але вельмі гультаяваты - — калі нехта з людзей патурбуе яго, то ён не абавязкова будзе нападаць, а спачатку ўзважыць, ці вартая ахвяра парушанага спакою. Паводле фальклярыста [[Міхал Адольфавіч Федароўскі|М. Федароўскага]], цмок - — пачвара з кіпцюрамі, як сярпы, і з такімі вострымі крыламі, што можа што заўгодна перасекчы імі, як мячом. Цмок - — найстарэйшы зьвер у сьвеце. Можа жыць як у возеры ці балоце (што адпавядае яго хтанічнай прыродзе) так і ў небе<ref>Міфалогія беларусаў: энцыклапедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько.  — Мн.: Беларусь, 2011.  — 607  с.: іл.</ref>.

У некаторых павер'яхпавер’ях цмок мае рысы стыхійнага бозтва, апякуна і ахоўніка. У вёсцы [[Вёска Валова Гара|Валова Гара]] яшчэ ў пачатку ХХ ст. верылі, што ў час вясельля кагосьці з вяскоўцаў па рэках [[Эсэ, рака|Эсэ]] і Бярэшчы, па возеры [[Возера Бярэшча|Бярэшча]] і [[Бярэзінскі канал|Бярэзінскім канале]] праплывае змеепадобная пачвара з імем Цмок. Трэба выліць у ваду шклянку самагону і кінуць пачастунак, і за гэта маладая сям'ясям’я атрымае блаславеньне ад цмока<ref>Аповяд запісаў у 1969 годзе Уладзімір Шушкевіч, ад жыхаркі вёскі Верабкі Анэты Міхайлаўны Шушкевіч (1899 -- 19751899—1975), у 1969  г.</ref>.

Цмок [[Вяль]] жыве ля валуна і шкодзіць людзям: завальвае дарогу, крадзе скаціну. Аднойчы кемлівы селянін знішчае яго, скарміўшы пачвары скуру [[Бараны|барана]], у якую заліў смалу. Імя "«Вяль"» можа быць празрыстай адсылкай да бога [[Вялес|Вялеса]]а. Аднак постаць цмока замяняе Вялеса, хутчэй за ўсё, толькі частцы паданьняў, дзе сам цмок не надзяляецца зьмяінымі рысамі. "«Зьмяіным"» жа цмокам ў болей архаічнай, язычніцкай версіі паданьняў адпавядаў нейкі старажытны [[хтанічны]] зьмей, зьвестак аб якім на сёньня не захавалася.

Часам цмока надзяляюць рысамі не пачвары, а дэмана, нячысьціка. У некаторых мясьцінах верылі, што цмок - — гэта "змій«зьмій страшэнны"», які выпівае душу ў чалавека і жывёлы (высмоктвае). Чалавек слабее і памірае. Гэта цмок душу выпіў<ref>Запісана ў в. Сякерычы Петрыкаўскага р-на ад Мышкавец Ганны Кузьмінічны, 1926  г.н., студэнткай Белька С. (2006  г.)</ref>. У [[Рэчыцкі раён|Рэчыцкім раёне]] распавядалі, што цмок - — гэта такі "«вужака"», які прабіраецца ноччу ў хлеў да скаціны і выпівае яе малако, цмокаючы пры гэтым (адсюль і назва). Жыве ля ямін, на сьметніках, у гушчары ліхатраўя. Каб пазбавіцца ад цмока, трэба злавіць яго ноччу і пасекчы лапатай. Цікава, што гэтае павер'епавер’е фактычна апісвае цмока ў выгядзевыглядзе звычайнай зьмяі. Лічылася, што, калі знайсці яйка, знесенаезьнесенае чорным пеўнем, можна вынасіць яго пад пахай, і з яго вылупіцца цмок, які будзе адшукваць клады і прыносіць свайму гаспадару багацьце. У некаторых падобных паданьнях цмока называюць "«вуж"» (гл. [[Вужаў камень]]).

[[Мікалай Якаўлевіч Нікіфароўскі|М. Я.  Нікіфароўскі]] паведамляе, што цмок болей дагледжаны за іншых нячысьцікаў, часта мыецца ў лазьні. З-за асьцярожнасці і прадбачлівасьці жыве долей астатніх дэманаў. Часта чапляецца да простых вясковых людзей, але людзей сямейных не кранае. Іх расправа чакае тых, хто парушае грамадзкія абавязкі<ref>[http://www.slounik.org/82196.html Слоўнік. Цмок]</ref>.