|
'''Гетман''' ([[Польская {{мова-pl|польск.]] ''hetman''}}, [[Чэская {{мова-cs|чэск.]] ''hejtman''}}, [[Нямецкая {{мова-de|ням.]] ''Hauptmann''}}, [[Украінская {{мова-uk|укр.]] ''гетьман''}}, [[Румынская {{мова-ro|рум.]] ''hatman''}}) — гістарычная назва галоўнакамандуючага войска ў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] ў 15—18 ст. (вялікі каронны, [[гетман вялікі літоўскі|вялікі літоўскі]], яго намесьнік — польны), нава [[Украіна|Ўкраіне]] ў 16—17 ст. — начальнік рэестравых [[казакі|казакоў]]. Таксама дадзены назоў быў распаўсюджаны на тэрыторыі [[Чэхія|Чэхіі]], [[Малдова|Малдовы]].
Першапачаткова ''гетман'' прызначаўся каралём толькі на час вайсковых дзеяньняў. Упершыню зьявіўся ў ВКЛ (у [[1497]] годзе — [[Канстантын Астроскі]]). З [[1527]] году ''гетманы'' сталі найвышэйшымі вайсковымі кіраўнікамі. З [[1581]] году гетман зьяўляецца сталай пасадай у [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]].
Прызначаўся беспасярэдне вялікім князям літоўскілітоўскім. [[Гетман вялікі літоўскі]] і [[гетман польны літоўскі]] кіравалі левым і правым крылом літоўскага войска. Гетман польны аднак падпарадклоўваўся вялікаму. У мірны час гетман вялікі займаўся арганізацыйнымі справамі й бараніў інтарэсы войска, гетман польны кіраваў малымі атрадамі, ахоўваў дзяржаўную мяжу збольшага на ўсходзе.
Пасада пажыцьцёвая, але пад час немачы гетмана ці яго адсутнасьці (напр. палон) вялікі князь мог прызначыць іншага гетмана.
== Вялікае Княства Літоўскае ==
{{Асноўны артыкул|Гетман вялікі літоўскі}}
У ВКЛ тытул вядомы зьз канца 15 ст., аднак поўнае вызьначэнневызначэньне яго функцыйфункцыяў і юрыдычнае афармленьне гетманства як дзяржаўнай пасады зьвязана зь менскай ухвалай [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонта I Старога]] за [[1507]]. Вялікі князь як непасрэдны кіраўнік дзяржавы і войска прызьначаўпрызначаў замест сябе гетмана, надзеленага дыктатарскімі паўнамоцтвамі: ён мог караць падначаленых за парушэньне дысцыпліны, гвалт над насельніцтвам і г. д. Правы гетмана канчаткова ўнармавала «[[Вайсковая ўстава]]» [[1511]] і ўхвала сойма [[1516]]. ІсьнаваліІснавалі пасады гетмана найвышэйшага (17-1817—18 ст. ён называўся вялікім) і палявога. Паводле статутаў ВКЛ іх маглі займаць толькі падданыя ВКЛ. У час Лівонскай вайны 1558 -1558—1583 1583гадоў пасада гетмана найвышэйшага стала пажыццёвайпажыцьцёвай. Атрымаўшы дадатковыя абавязкі, гетман займаў функцыі ваеннага міністра: ён мусіў камплектаваць узброеныя сілы, распараджацца сярэбшчынай, назіраць за станам памежных замкаў і інш., з 17 ст. гэтыя задачы сталі галоўнымі абавязкамі. СьтварацьСтвараць войска, весьці перамовы гетман мог толькі на падставе лістоў [[Вялікія князі літоўскія|вялікага князя]]. Поўная гетманская ўлада, уключаючы права судасуду і смяротнагасьмяротнага пакараньня, расьпаўсюджваласяраспаўсюджвалася толькі на войска, непасрэдна падпарадкаванае гетману.
{{Гетманы вялікія літоўскія}}
{{Накід:Гісторыя}}
[[Катэгорыя:Гісторыя]]
[[Катэгорыя:Войска]]
| 