Народы Дагестану: розьніца паміж вэрсіямі

Большасьць [[народ]]аў Дагестану мае [[пісьменства]] на аснове [[кірыліца|кірыліцы]] (ад 1938 году, гістарычна карысталіся арабскай графікай). Дагестанцы — мусульмане-[[суніты]], захаваліся рэшткі [[паганства]]. Большасьць пад кіраўніцтвам Шаміля зацята баранілася ад расейцаў у ХІХXІX ст. Вялікую колькасьць дагестанцаў гвалтоўна перасялялі ў 1944 на землі дэпартаваных чачэнцаў, але ў 1957 годзе вярнулі на радзіму. Нацыянальная [[інтэлігенцыя]] і прафэсійная культура сфармаваліся ў аварцаў, даргінцаў, лакцаў, лезгінаў, татаў, цахураў, арчынцаў.

Найбольшая этнічная група ў Дагестане — [[аварцы]] (саманазва — ''маарулал''), якіх каля 500 тыс. чалавек. Жывуць найбольш ва ўнутрыгорнай і альпійскай зонах, толькі ў 1940—60 г колькі іх перасялілася на раўніну. Продкаў аварцаў ведаюць з 2-й паловы І тысячагодзьдзя да н. э. і некаторых зь іх згадваў Пталемей — іх атаесамляюць з плямёнамі ''легаў'', ''гелаў'', ''касьпіеў'', ''утыеў''. Яны маюць уласныя традыцыі дзяржаўнасьці ад V ст. — царства Сэрыр. Пазьней аварцы ўваходзілі ў склад Аварскага й Мэхтулінскага [[ханства]]ў (утвораных у ХVІІІXVІІІ ст.) і шматлікіх (каля 40) вольных грамадаў. Агульная юрыдычная сыстэма й палітычная кансалідацыя аварцаў спрыяла выпрацоўцы ў іх г. зв. г’оболмаці («мова госьця» або болмаці, «мова войска»), пакладзенага ў аснову літаратурнай мовы (пісьмовасьць на арабскай графіцы з XVIII ст., [[іслам]] з ХVXV ст.). Традыцыйная прававая сыстэма грунтавалася на аснове [[шарыят]]у, але ўплыў мелі й мясцовыя ўстаноўкі-адаты.

[[Кумыкі]] жывуць на раўніне й перадгор’ях, а сфармаваліся як [[этнас]] у ХІІ—ХІІІXІІ—XІІІ ст. Частка дасьледчыкаў выводзіць іх ад куманаў, полаўцаў. Большую ролю, чым дзе ў Дагестане, у гэтага народу мела сямейная рада, прычым узначальваць яе магла і жанчына, калі яна старэйшая па веку ў сям’і. Кумыкі гатуюць усякія «стэпавыя» напоі, як айран (кшталту нашай масьлёнкі), шэрбет, а таксама стравы — шорпа, хінкал (род галушак, асноўная страва ва ўсім Дагестане), кюрзэ (пяльмені), долма, халва.

Як у даргінцаў, у '''лакцаў''' асобныя вёскі славяцца сваімі майстрамі ў тым ці іншым рамястве, у тым ліку, што цікава, аулы Кумух і Балкар — залатым і срэбным шытвом, аул Кая — гандлярамі, Кума — кандытэрамі, а Цоўкра — акрабатамі. Паэзія на лакскай мове вядомая з ХVIIXVII ст. Першыя кнігі, напісаныя расейскай графікай, тут выйшлі яшчэ ў 1860-я гады з ініцыятывы лінгвіста П.Услара.

Найбольш мадэрнізаванымі ў ХІХXІX ст. былі '''лезгіны'''. Некалі лезгінамі называлі ўсіх дагестанскіх горцаў. Яны маюць цяпер уласную палітычную партыю, што мкнецца да стварэньня асобнага ''Лезгістану'' пад эгідай Расеі з далучэньнем да яго значнай часткі іх народу (205 тыс.), што жыве, аддзеленая мяжой, у [[Азэрбайджан]]е.

'''Нагайцы''' гавораць на мове цюрскай групы. Іх назва пайшла ад залатаардынскага хана ХІІІXІІІ ст. Нагая. За хана Едыгея Нагайская Арда стала незалежнай дзяржавай (пратрымалася ХIV—XVXIV—XV ст.). Важным заняткам нагаяў быў гандаль на паўночным адгалінаваньні шляху, які ўжо ня быў ні Вялікім, ні Шоўкавым, але які яшчэ захоўваў гэтую назву. Тыповае жытло нагайцаў — юрта, то бо круглая кібітка. Асёдлыя нагаі жылі ў напаўзямлянках і наземных невялікіх саманных і турлучных дамах. Часта нагаі былі ў няволі ў чачэнцаў і аварцаў. Тыповыя іх стравы — бэшбармак (мяса з локшынай), кавардак (мяса, смажанае з цыбуляй), талтырма ([[кілбасы]]), а напоі — кумыс, айран, буза і ёгурт, а таксама «наг’ай шай» (нагайскі чай). З сабой з стэпаў яны прынесьлі валатоўскія паэмы (у тым ліку пра Мамая ды Едыгея), лірычныя дэстаны і казацкія песьні.

'''Андыйцы''' (25 тыс.) (''г’ванал''). Іх упершыню згадваў Пліній у І ст. н. э. Пабылі хрысьціянамі, ад XIV ст. — мусульмане. У ХIV—XVXIV—XV ст. існавала Андыйскае шамхальства. Тапаграфія селішча Анды й па сёньня застаецца сярэднявечная. Маюць своеасаблівы жаночы ўбор «чухту» ў выглядзе паўмесяца, надзяванага рогамі ўніз. Фальклёр (і гэта сустракаецца ў розных народаў) дзьвюхмоўны — па-андыйску й па-аварску.

'''Бежтынцы''' — 8 тыс. чал. на захадзе Дагестану, адзін з цэскіх народаў. Гавораць таксама на аварскай, грузінскай, гунзібскай, гінухскай (хоць тых гінухцаў — 600 чалавек) мовах. Арабскія географы згадваюць пра іх ужо ў ХX ст. Яны заўсёды падтрымлівалі цесныя ваенныя і эканамічныя сувязі з Грузіяй, а ў ХVIXVI ст. частка зь іх перасялілася ў Грузію.

'''Цахуры''' (5 тыс. чалавек, саманазва — іхбы) прынялі іслам яшчэ ў ХX ст. і ў ХІ—ХІІІXІ—XІІІ ст. мелі мэдрэсэ, дзе арабскія тэксты перакладаліся на цахурскую мову. Мелі таксама свой султанат. У 30-х гадах стварылі сваю пісьмовасьць на аснове лацінкі, але пасьля яна была «за непатрэбнасьцю» забароненая. Цяпер цахуры вяртаюцца да пісьмовасьці на роднай мове.