Грэцыя: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
крыніца — https://en.wikipedia.org/wiki/Greece?oldid=658792277
Lš-k. (гутаркі | унёсак)
артаграфія
Радок 43:
|Дадаткі = [[Файл:Gr-map.png|280пкс|цэнтар|Мапа Грэцыі]]
}}
'''Грэ́цкая рэспу́бліка''' ({{Мова-el|Ελληνική Δημοκρατία}}) альбо '''Грэ́цыя''' ({{Мова-el|Ελλάδα|скарочана}}) — дзяржава ў [[Паўднёвая Эўропа|Паўднёвай Эўропе]], на [[БалканскаяБалканскі паўвыспапаўвостраў|БалканскайБалканскім паўвысьпепаўвостраве]] ій шматлікіх выспахастравах (найбуйнейшыя — [[Крыт]], [[Эўбэя]], [[Родас]], [[Лесбас]]) ў [[Эгейскае мора|Эгейскім]] і [[Іянічнае мора|Іянічным]] марах, ва ўсходняй частцы [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]]. Насельніцтва каля 11 мільёнаў, каля 95% зь іх — грэкі. Сталіца — [[Атэны]] (Афіны).
 
На поўначы Грэцыя мяжуе з [[Баўгарыя]]й і [[Рэспубліка Македонія|Македоніяй]], на паўночным захадзе з [[Альбанія]]й, на паўночным усходзе з [[Турэччына]]й. Мае [[Гістарычныя рэгіёны Грэцыі|дзевяць гістарычных абласьцей]]: [[Македонія (Грэцыя)|Македонію]], [[Цэнтральная Грэцыя|Цэнтральную Грэцыю]], [[Пэляпанэс]], [[Тэсалія|Тэсалію]], [[Эпір]], [[Эгейскія астравы]], [[Заходняя Тракія|Тракію]], [[Крыт]] йі [[Іянічныя астравы]]. Знаходзіцца на 11-м месцы ў сьвеце паводле [[Сьпіс краінаў паводле працягласьці берагавой лініі|працягласьці берагавой лініі]] — 13 676 км — з 1400 выспаміастравамі, 227 зь якіх населеныя.
 
Шмат хто ўважаелічыць [[Старажытная Грэцыя|Грэцыю]] «калыскай» сучаснай [[Заходняя цывілізацыя|заходняй цывілізацыі]]. Тут зарадзіліся [[Атэнская дэмакратыя|дэмакратыя]], [[заходняя філязофія]], [[Алімпійскія гульні]], [[заходняя літаратура]], [[гістарыяграфія]], [[паліталёгія]], базавыя [[Навука|навуковыя]] ій [[Матэматыка|матэматычныя]] прынцыпы і [[драма]] (у тым ліку [[трагедыя]] ій [[камэдыя]]). Культурніцкія ій тэхналягічныя дасягненьні Грэцыі аказалі значны ўплыў на сьвет, [[Эліністычны пэрыяд|распаўсюдзіўшысяраспаўсюдзіліся]] на [[Усходні сьвет|Ўсход]] праз заваёвы [[Аляксандар Македонскі|Аляксандра Вялікага]], а на [[Заходні сьвет|Захад]] праз [[Рымская Грэцыя|інкарпарацыю]] ў [[Рымская імпэрыя|Рымскую імпэрыю]] і наступную [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыю]]. [[Грэцкае праваслаўе|Грэцкая праваслаўная царква]] таксама распаўсюдзіла грэцкія традыцыі на шырэйшы [[Праваслаўная царква|праваслаўны сьвет]]. Багатая спадчына Грэцыі захавалася ў ейных [[Сьпіс аб’ектаў сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО ў Грэцыі|17 аб’ектах Сусьветнае спадчыны]]. Незалежнасьць дзяржавы была абвешчаная ў 1830 року пасьля [[Вайна Грэцыі за незалежнасьць|вайны]] з [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыяй]].
 
Цяпер Грэцыя — [[Дэмакратыя|дэмакратычная]] [[разьвітая дзяржава]] з разьвітай эканомікай, высокімі [[Якасьць жыцьця|якасьцю]] і [[Індэкс разьвіцьця чалавечага патэнцыялу|стандартамі жыцьця]]. Краіна зьяўляецца адной з заснавальніцаў [[ААН]], дзясятай далучылася да [[Эўрапейскія супольнасьці|Эўрапейскіх супольнасьцяў]] (прадвесьнік [[Эўразьвяз]]у), з 2001 року ўваходзіць у [[Эўразона|Эўразону]]. Зьяўляецца сябрам міжнародных арганізацыяў, такіх як [[Рада Эўропы]], [[НАТО]], [[АЭСР]], [[АБСЭ]] і [[СГА]].
Радок 66:
Традыцыйна ўласна старажытнагрэцкі пэрыяд пачаўся зь першых [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]] у 776 да н. э. і працягваўся да сьмерці [[Аляксандар Македонскі|Аляксандра Македонскага]] ў 323 да н. э.
 
Эліністычны пэрыяд гісторыі Грэцыі працягваўся ад сьмерці Аляксандра Македонскага да далучэньня ПэляпанэскайПэляпанэскага паўвыспыпаўвострава і грэцкіх выспаўастравоў да [[Старажытны Рым|Рыма]] ў 146 да н. э.
 
Рымская Грэцыя — пэрыяд грэкайгрэцкай гісторыі пасьля перамогі Рыма над карынцянамі ў бітве пры Карынце ў 146 да н. э. да перайменаваньня гораду [[Бізантый|Бізантыя]] ў 330 у Новы Рым, пазьней [[Канстантынопаль]], рымскім імпэратарам Канстантынам I і пераносу ў яго сталіцы Рымскай імпэрыі.
 
У складзе [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыі]] значэньне Грэцыі зноў павышаецца. У 14 стагодзьдзі гэты пэрыяд заканчваецца з далученьнем Грэцыі да імпэрыі турак-асманаў. Большая частка Грэцыі зьяўлялася часткай [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыі]] да абвяшчэньня незалежнасьці ў 1821.
Радок 87:
# Усходняя Македонія і Фракія
# Эпір
# Іянічныя выспыастравы
# Паўночныя Эгейскія выспыастравы
# Пэляпанэс
# Паўднёвыя Эгейскія выспыастравы
# Фэсалія
# Заходняя Грэцыя
Радок 107:
 
=== Агульныя зьвесткі ===
ГрэцкаяГрэцкі паўвыспапаўвостраў, разьмешчанаяразьмешчаны на паўднёвым усходзе [[Эўропа|Эўропы]], займае плошчу 131.944 кв. км. Грэцыя разьмешчаная ў паўднёвай частцы БалканскайБалканскага паўвыспыпаўвострава і на прылеглых да яго і да ўзьбярэжжа Малой Азіі выспахастравах. Мяжуе з [[Альбанія]]й, [[Рэспубліка Македонія|Македоніяй]], [[Баўгарыя]]й і [[ТурцыяТурэччына]]й. Абмываецца: [[Міжземнае мора|Міжземным морам]], у тым ліку: [[Іанічнае мора|Іанічным]], [[Эгейскае мора|Эгейскім морамі]], а паўднёвае ўзьбярэжжа [[Крыт]]а — [[Лівійскае мора|Лівійскім морам]]. У склад Грэцыі ўваходзіць каля 2 тысячаў выспаўастравоў, на якія прыходзіцца амаль 20 % усёй краіны. Тэрыторыя Грэцыі падзеленая на тры часткі. У матэрыковую Грэцыю ўваходзяць: [[Македонія (Грэцыя)|Македонія]] — паўночная вобласьць Грэцыі, межная з [[Альбанія]]й ([[Яніна (горад)|Яніна]], Ігуменіца), [[Баўгарыя]]й ([[Радопі]]) і [[Рэспубліка Македонія|Македоніяй]] ([[Касторыя]], [[Халкідыкі]]); [[Фракія]] — паўночна ўсходняя вобласьць, межная з Баўгарыяй і Турэччынай ([[Александропаль]], [[Каматыні]]); [[Эпір]] — паўночна заходняя вобласьць, межная з Альбаніяй (абмываецца Іянічным морам); [[Фэсалія]] — найболей раўнінная вобласьць, з усходу абмываецца Эгейскім морам ([[Ларыса (горад)|Ларыса]], [[Волас (горад)|Волас]], [[Трыкала]]); [[Цэнтральная Грэцыя]] — цэнтральная частка Грэцыі ([[Халкіда]], [[Лямія]], [[Амфіса]]); [[Атыка]] — вобласьць вакол Афінаў; [[Пелапанес]] — самы вялікі паўвыспаўпаўвостраў Грэцыі (плошча — 21,4 тыс. кв. км), злучаны з матэрыковай часткай вузкім Карынтскім перашыйкам (шырыня 5 км), празь які ў канцы 19 стагодзьдзя быў прарыты канал (даўжынёй 6500 м, шырыня 23,5 м, глыбіня 40 м). Трэці раён утвараюць выспыастравы Эгейскага мора: [[Эўбэя]] — другая па велічыні, пасьля Крыта, выспавостраў Грэцыі (3,9 тыс.кв.км), злучаны з кантынэнтам мастом; [[Лесбас]] — аднаадзін з буйных выспаўастравоў Грэцыі (1,6 тыс.кв.км); Паўночныя Спарады — выспыастравы Скірас, Скапелас, Юра, Іліадрамія і інш. у паўночна -заходняй часткі Эгейскага мора; [[Кіклады]] — «кіклас» па-грэцку — утвараючы кольца, архіпелагархіпэляг у цэнтральнай і паўднёвай частцы Эгейскага мора (выспыастравы [[Аморгас]], [[Андрас]], [[Сыфнос]], [[Сантарыні]], [[Тымас]], [[Кітнас]] і інш.); [[Паўднёвыя Спарады]] — [[Дадэканэс]] — архіпэляг з 12 выспаўастравоў у паўднёваўсходняй часткі Эгейскага мора, ва ўзьбярэжжа ТурцыіТурэччыны (астравы [[Родас]], [[Самас]], [[Астыпалея]], [[Калімнас]], [[Карпатос]], [[Лерас]] і інш.).
 
=== Рэльеф ===
Грэцкі ляндшафт — гэта чаргаваньне скалістых, звычайна бязьлесных гор, густанаселеных далінаў, шматлікіх выспаўастравоў, праліваў і бухтаў. Маляўнічыя скалы, пляжы, экзатычныя гроты падаюць велізарныя магчымасьці для адпачынку на моры і горнага турызму. Шырокае распаўсюджваньне вапнякоў, асабліва ў заходняй частцы краіны, прывяло да фармаваньня карставых варонак, пячораў, якія надаюць ляндшафту своеасаблівае дзікае аблічча і што прываблівае аматараў выпрабаваць свае сілы ў спэлеалёгіі. Горныя масівы займаюць амаль чвэрць паверхні тэрыторыі краіны. Гэта пераважна сярэдняй вышыні горы (да 1200—1800 м). Вышэйшая кропка Грэцыі — гара [[Алімп]] (2917 м). Вышэй 2000 мэтраў паднімаюцца таксама [[Пінд]], [[Парнас]], горны ланцуг на поўначы [[Пэляпанэс]]а і Тайгет. Раўнін мала, засяроджаныя яны ва ўсходняй палове краіны, за выключэньнем Пэляпанэса, дзе раўніны пераважаюць на заходнім узьбярэжжы. Пад лесам і хмызьняком каля 44 % тэрыторыі. Нацыянальныя паpкі: [[Вікас-Аос]], [[Мікра-Прэспа]], [[Эта]] і інш.
 
Грэцкі ляндшафт — гэта чаргаваньне скалістых, звычайна бязьлесных гор, густанаселеных далінаў, шматлікіх выспаў, праліваў і бухтаў. Маляўнічыя скалы, пляжы, экзатычныя гроты падаюць велізарныя магчымасьці для адпачынку на моры і горнага турызму. Шырокае распаўсюджваньне вапнякоў, асабліва ў заходняй частцы краіны, прывяло да фармаваньня карставых варонак, пячораў, якія надаюць ляндшафту своеасаблівае дзікае аблічча і што прываблівае аматараў выпрабаваць свае сілы ў спэлеалёгіі. Горныя масівы займаюць амаль чвэрць паверхні тэрыторыі краіны. Гэта пераважна сярэдняй вышыні горы (да 1200—1800 м). Вышэйшая кропка Грэцыі — гара [[Алімп]] (2917 м). Вышэй 2000 мэтраў паднімаюцца таксама [[Пінд]], [[Парнас]], горны ланцуг на поўначы [[Пэляпанэс]]а і Тайгет. Раўнін мала, засяроджаныя яны ва ўсходняй палове краіны, за выключэньнем Пэляпанэса, дзе раўніны пераважаюць на заходнім узьбярэжжы. Пад лесам і хмызьняком каля 44 % тэрыторыі. Нацыянальныя паpкі: [[Вікас-Аос]], [[Мікра-Прэспа]], [[Эта]] і інш.
 
=== Рэкі ===
Радок 121 ⟶ 120:
У Грэцыі налічаецца звыш 20 азёраў плошчай 10-100 км2. Самыя буйныя і глыбокія зь іх тэктанічнага паходжаньня. Да іх прыналежаць азёры [[Трыхоніс]] (95,5 км²), [[Волві]] (75,6 км²), [[Вэгарытыс]] (72,5 км²). Шмат карставых азёраў. Яны, як правіла, невялікія, сілкуюцца ў асноўным падземнымі водамі. Найбуйнае з іх — [[Яніна (возера)|Яніна]] (22 км²).
 
=== ВыспыАстравы ===
У склад Грэцыі ўваходзіць больш за 2 000 выспаўастравоў, ад буйных ([[Крыт (выспавостраў)|Крыт]], [[Эўбэя (выспавостраў)|Эўбея]]) да дробных ([[Патмас (выспавостраў)|Патмас]], Хрысі, Кастэлярыза). На іх долю прыпадае каля 20 % усёй грэцкай тэрыторыі.
 
У склад Грэцыі ўваходзіць больш за 2 000 выспаў, ад буйных ([[Крыт (выспа)|Крыт]], [[Эўбэя (выспа)|Эўбея]]) да дробных ([[Патмас (выспа)|Патмас]], Хрысі, Кастэлярыза). На іх долю прыпадае каля 20 % усёй грэцкай тэрыторыі.
 
Усе выспыастравы падзяляюцца на некалькі груп:
* [[Іанічныя выспыастравы]] — разьмешчаныразьмешчаныя ў [[Іанічнае мора|Іанічным моры]], у заходніх берагоў Грэцыі. НайбуйнейшаяНайбуйнейшы выспавостраў — Кефалінія.
* [[Паўночныя Эгейскія выспыастравы]] — разьмешчаныя на поўначы [[Эгейскае мора|Эгейскага мора]], у берагоў [[ТурцыяТурэччына|ТурцыіТурэччыны]]. НайбуйнейшаяНайбуйнейшы выспавостраў — [[Лесбас (выспавостраў)|Лесбас]].
* [[Паўночныя Спарады]] і выспавостраў [[Эўбэя (выспавостраў)|Эўбея]] — разьмешчаны ля ўсходніх берагоў Грэцыі.
* [[Кіклады]] — знаходзяцца ў цэнтры Эгейскага мора. Цэнтар старажытнай разьвітой Кікладзкай культуры. Тут разьмешчаны ў асноўным невялікія выспыастравы: Андрас, [[Наксас]], [[Міканас]], [[Сантарыні]].
* [[Дадэканэс]] — група выспаўастравоў, разьмешчаных на поўдні Эгейскага мора, у берагоў Турцыі, часам таксама іх называюць Паўднёвымі Спарадамі. Гэта важны цэнтар турызму ў Грэцыі. НайбуйнейшаяНайбуйнейшы выспавостраў — [[Родас]].
* [[Крыт (выспавостраў)|Крыт]] — найбуйнейшаянайбуйнейшы выспавостраў Грэцыі. Цэнтар старажытнай Крыцкай цывілізацыі. Побач з выспайвостравам разьмешчана мноства невялікіх выспачкаўастравоў-спадарожнікаў (Хрысі і г. д.). З поўдня выспавостраў амываецца [[Лівійскае мора|Лівійскім морам]].
 
=== Карысныя выкапні ===