Вікіпэдыя

Стамбул: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
артаграфія
д артаграфія, вікіфікацыя using AWB
Радок 110:
 
=== Бізантый ===
У [[667 да н. э.]] на месцы фракійскага Лігаса мегарцы на чале зь Бізасам (Бізантам) заснавалі новы горад. У гонар правадыра каланістаўкаляністаў ён атрымаў імя Бізантый.
 
У [[512 да н. э.|512]] — [[478 да н. э.]] Бізантый знаходзіўся пад уладай [[Пэрсія|Пэрсіі]]. Пасьля вызваленьня ўвайшоў у склад Афінскай Архе. У [[411 да н. э.|411]] — [[409 да н. э.|409]] і [[405 да н. э.|405]] — [[389 да н. э.]] — часова знаходзіўся пад кантролем [[Спарта|Спарты]], у [[364 да н. э.]] — [[Фівы|Фіваў]]. У [[357 да н. э.]] канчаткова выходзіць з падначаленьня [[Атэны|Атэнаў]].
Радок 121:
{{Асноўны артыкул|Канстантынопаль}}
[[Файл:Byzantinischer Mosaizist um 1000 002.jpg|200пкс|міні|Мазайка [[Канстанцін Вялікі|Канстанціна Вялікага]]]]
У 324—330 гадах Канстанцін Вялікі пабудаваў на месцы Бізантыя новую сталіцу Рымскай імпэрыі. За час праўленняпраўленьня Канстанціна ў горадзе было пабудавана 30 палацаў і храмаў, 4 тысячы вялікіх жылых хат, па паўтары сотні лазьняў і пякараняў, 8 вадаправодаў, 2 тэатры, цырк і новы іпадром.
 
ПасляПасьля сьмерці імпэратара Фіядосія І у 395 г. Рымская імпэрыя канчаткова распалася на дзьве часткі. Канстантынопаль становіцца сталіцай Усходняй або Бізантыйскай імпэрыі.
 
[[12 ліпеня]] [[400]] г. жыхары Канстантынопалю з зброяй у руках выганяюць з гораду кельтаў. У 412 г. Канстантынопаль і яго абарончыя збудаваньні былі пашкоджаныя землятрусам. Таму ў часы Фіядосія II заходней ад «канстантынавых муроў» былі збудаваныя новыя муры.
Радок 133:
Пасьля перамогі пад Манцыкертам у 1071 г. над імпэратарам Раманам IV Дыягенам, турэцкія султаны з дынастыі Сельджукаў захопліваюць Малую Азію. Усходняя мяжа імпэрыі адсунулася амаль да прадмесьцяў Канстантынопаля.
 
Аляксей I Комнін змушаны быў звярнуццазьвярнуцца за дапамогай да крыжакоў. Аднак зьяўленьне Ерусалімскага каралеўства і актыўнае пасоўваньне на Ўсход заходніх канкурэнтаў — вэнэцыянцаў, генуэзцаў, пізанцаў нанесла ўдар па эканоміцы Бізантыйскай сталіцы. Незадаволены гэтым Андронік I Комнін у 1183 г. адмяніў прывілеі італьянскіх гандляроў і выгнаў іх за межы імпэрыі. Вэнэцыянцы адпомсьцілі — падчас чацьвёртага крыжовага пахода, заходнія рыцары спачатку ўзялі Канстантынопаль у аблогу, а [[13 красавіка]] [[1204]] г. узялі горад штурмам і разрабавалі.
 
Канстантынопаль быў пераўтвораны ў сталіцу новай дзяржавы, якая атрымала назву [[Лацінская імпэрыя]]. Вярнуць сабе горад грэкам атрымалася толькі [[15 ліпеня]] [[1261]] г., калі жыхары адкрылі вароты ўладальніку Нікейскай імпэрыі Міхаілу VIII Палеялагу.
 
Аднавіць мінулае багацьце Палеялагам не атрымалася. Канстантынопаль заняпаў, яго насельніцтва скарачалася. Асабліва адчувальны адток жыхароў стаў тады, калі суседзкія султаны з дынастыі Асманаў сталі аб’ядноўваць пад сваёй уладай да таго разрозненыяразрозьненыя турэцкія княствы Малой Азіі і паступова захопліваць бізантыйскія гарады і правінцыі.
 
=== Сталіца Асманскай імпэрыі ===
Радок 150:
Спачатку горад выглядаў маланаселенным, да таго ж большасьці яго жыхароў не было прыстойных умоваў для існаваньня. Нядзіўна, што людзі паміралі ад хваробаў, толькі чума штогод забірала некалькі сотняў жыцьцяў. Аднак насельніцтва Стамбулу хутка расло, і да канца [[15 стагодзьдзе|XV ст.]] прывысіла 200 тысяч, амаль у 7 раз больш, чым за апошнія гады існаваньня Бізантыі. Мусульмане пры гэтым не складалі і 60% жыхароў гораду. У 1509 г. сталіца стала ахвярай землятрусу, які разбурыў больш за сто мячэцяў і некалькі тысячаў жылых хат.
 
У 1512 г. пры падтрымцы янычараў Стамбул захапіў султан [[Сэлім I]], які адхіліў ад улады свайго бацьку — Баязіда ІІ. У 1513 г. ён загадаў зьнішчыць у сваіх валадарствах, і сталіцы ў прыватнасьці, усіх [[шыіты|шыітаў]] — сапраўдных або падазроных. Затое пасьля захопу ў 1517 г. Эгіпту ў Стамбул перасялілі тысячы Каірскіх рамесьнікаў. [[Хіджаз]] прызнаў уладу Асманаў і султана ў якасьці халіфа мусульман. У пацьверджаньне гэтаму на берагі Басфора перавезліперавезьлі ісламскія рэліквіі. Стамбул ператварыўся ў цэнтрцэнтар [[іслам|ісламскага свету]].
 
==== Сулейман Вялікі і яго нашчадкі ====
У часы кіраваньня [[Сулейман ІI|Сулеймана ІI]] у [[1520]]—[[1566]] гадах горад перажывае новы «залаты век». Імпэрыя, якая працягнулася ад [[Марока]] да [[Індыйскі акіян|Індыйскага акіяна]], была абавязаная трымаць годную сталіцу. У Стамбуле будуюцца новыя мячэці, медрэсы і будынкі. Галоўны архітэктар Сулеймана [[Сынан]] будуе, у прыватнасьці мячэт [[Шаг-задэ]] (скончаны ў [[1548]]) і [[мячэт Сулеймана]], якая ператварылася ў сапраўдны сымбаль Стамбула. Разбудоўваецца палац [[Тапкапы]], куды па патрабаваньню жонкі султана Раксаланы перабіраецца і султанскі [[гарэм]]. Свой палац будуе і вялікі [[візыр]] [[Ібрагім-паша]] — з заходняга боку былога іпадрома.
 
Пасьля сьмерці Сулеймана Асманская імпэрыя пачынае хіліцца да заняпаду, але сталіцу працягваюць забудоўваць мячэтамі і мэдрэсамі, кірмашамі і лазьнямі. У часы Ахмэда I, будуецца [[Блакітны мячэт]] (1609—1616) — першы ў ісламскім сьвеце мячэт з шасьцю мінарэтамі.
Радок 168:
У [[18 стагодзьдзе|XVIII ст.]] Асманская імпэрыя знаходзіцца ў стане глыбокага крызісу. Эканамічная дэградацыя дапаўняецца палітычным застоем. Паражэньні ў войнах з Аўстрыяй і Расеяй становяцца чарговым сьведчаньнем паглыбленьня крызісу, але нясталыя спробы мадэрнізацыі, першым чынам, ваеннай арганізацыі (у Стамбуле, у прыватнасьці, ствараюць артылерыйскую, інжынэрную, навігацыйную і марскую школы) прыводзяць да змаганьня паміж сабою пануючых пластоў грамадзтва. Порта губляе Крым і Паўночнае Прычарнамор’е, на Эгіпет замахваюцца адначасова французы і англічане, «буйныя» дзяржавы пачынаюць абмяркоўваць будучыню ўсёй імпэрыі Асманаў (так званае «Ўсходняе пытаньне») і статус чарнаморскіх праліваў. Порту адкрыта пачынаюць менаваць «Хворы Басфор».
 
Усё гэта прымушае султана Сэліма III ([[1789]]—[[1807]]) пачаць сапраўдныя рэформы. У 1793 г. ствараюцца першыя падразьдзяленьні рэгулярнага войска, у сталіцы будуюцца новыя жаўнерні, пашыраюцца ваенныя школы, аднаўляецца праца друкарняў. Незадаволеныя новаўвядзеньнямі, янычары у [[1807]] г. скідваюць манарха-рэфарматара і саджаюць на пасаду сваіх марыянеткаў. Замест гэтага прыхільнікі рэформаў зьбіраюць уласнае войска і зь яго дапамогай прыводзяць да ўлады Махмуда II, які працягвае справу Сэліма. Праўда яму прыходзіцца адначасова змагацца з паўстаннемпаўстаньнем грэкаў, на баку якіх — грамадзкая думка ўсёй Эўропы, і замяняць чыноўнікаў-фанарыётаў лаяльным туркамі. Пасьля чарговага мецяжу янычараў, султан канчаткова ліквідуе янычарскі полк.
 
Наступны султан Абдул-Меджыд I ([[1839]]—[[1861]]) [[3 лістапада]] [[1839]] году выдае Гюльханэйскі ўказ аб пачатку глыбокіх рэформаў, якія атрымліваюць назву «танзымат». Стамбул таксама зьмяняецца. У [[1845]] г. пабудаваны першы пастаянны Галацкі мост. У [[1846]] г. адчыняецца Сельскагаспадарчая школа, [[1848]] — першая пэдагагічная вучэльня, [[1850]] — грамадзтва Эджумен і Даніш (Старатурэцкая Акадэмія навук), у моду зноў, але ўжо сярод шырэйшых пластоў, уваходзіць француская мова і эеўрапейскуюэўрапейскае адзежаадзеньне. Тым больш, што падчас Крымскай вайны англічане з французамі становяцца саюзьнікамі, і іх салдаты месьцяца ў Стамбуле. Пасьля перамогі над Расеяй рэзідэнцыюрэзыдэнцыю султана ўрачыста пераносяць з палаца Тапкапы ў новую рэзыдэнцыю, пабудаваную па эўрапейскім узоры, — палац Далмабахчэ. У [[1867]] г. пачынае працаваць першы турэцкі прафэсійны тэатар, у [[1868]] — Галатасарайскі ліцэй. У [[1870]] годзе афіцыйна адчыняецца ўнівэрсытэт, аде ён праіснаваў нядоўга — да канца [[1871]] г. У 1871 г. ў Стамбуле зьяўляецца першая трамвайная лінія, а ў 1875 карлікавая лінія мэтро.
 
==== Абдул-Гамід II і «младатуркі» ====
У [[1875]] урад імпэрыі змушаны быў абвясьціць аб дзяржаўным банкруцтве. Бездапаможнасьцю ўлады паспрабавалі скарыстацца апазыцыянеры — «новыя асманы» на чале з Ахмэдам Мідхат-пашою. Пад ціскам вуліцаў і ўлічваючы незадаволенасьць у воінскіх частках султан Абдул-Азіз у траўні [[1876]] году згаджаецца ўвесьці Мідхат-Пашу ў склад урадаураду, а пасьля — і сам зракаецца стальца.
 
Новы султан Мурад V абмяжоўваецца амністыяй і фармальнай згоды на абмеркаваньне праекту канстытуцыі. Праз тры месяцы і яго адхіляюць ад улады. Новым султанам становіцца Абдул-Гамід II. Ён прызначае Мідхат-Пашу вялікім візірам. [[23 сьнежня]] [[1876]] г. на ўрачыстай цырымоніі ў Стамбуле ад імя султана абвяшчаюць аб уводзінах канстытуцыі. Але выконваць яе Абдул-Гамід II не зьбіраўся. У лютым Мідхата адхіляюць ад урадаураду. Абраны парлямэнт прапрацаваў толькі адзін год. На падставе новай вайны з Расеяй дэпутатаў разганяюць і султан усталёўвае рэжым асабістай дыктатуры, які атрымаў назву «зулюм». Уводзіцца жорсткая цэнзура, іншадумцаў за самую меншую падазронасьць арыштоўваюць, па краіне коцяцца армянскія пагромы.
 
«Буйныя дзяржавы» на ўсё гэта зачынялі вочы. Бо эканоміка імпэрыі хутка перайшла пад іх кантроль. У 1881 у Стамбуле эўрапейцы ствараюць «Адміністрацыю асманскага дзяржаўнага абавязку», якая атрымлівае права зьбіраць падаткі з падданых султана для вяртаньня замежных пазыкаў. Функцыі цэнтральнага дзяржаўнага банка фактычна выконвае Атаманскі банк, які на самой справе зьяўляецца ўласнасцюўласнасьцю англічанаў і французаў. Імпэрыя адчыняецца Захаду. У 1889 у Канстантынопалі адчыняецца чыгуначны вакзал, які прымае знакаміты «Ўсходні экспрэс» паведамленьнем «Парыж-Стамбул». Замежнікі прымаюць удзел і ў разьвіцьці ўласнай інфраструктуры асманскай сталіцы — у канцы XIX ст. горад атрымлівае сучасную сыстэму электра і водазабеспячэньняводазабесьпячэньня.
 
Змаганьне супраць рэжыму «зулюма» узначальваеўзначальвае партыя «Яднаньне і прагрэс» («маладыя туркі»), першае згуртаваньне якой было створана ў Стамбуле ў 1889 г. У 1908 г. успыхнула Младатурэцкая рэвалюцыя. [[24 чэрвеня]] Абдул-Гамід II, змушаны выканаць ультыматум рэвалюцыянераў, выдае ўказ аб узнаўленьні канстытуцыі і скліканьня парлямэнта. Але ў красавіку [[1909]] году ў Стамбуле ўспыхвае мяцеж. Младатуркі накіроўваюць у сталіцу войска і фактычна бяруць горад штурмам. Абдула Гаміда II канчаткова пазбаўляюць стальца.
 
=== Турэцкая рэспубліка ===
Радок 187:
Стамбул разьмяшчаецца ў паўночна-заходняй частцы Турэччыны, у [[Мармуроваморскі рэгіён|Мармуроваморскім рэгіёне]] і займае плошчу каля 5,5 тысяч км². Праліў [[Басфор]], які злучае [[Мармуровае мора|Мармуровае]] і [[Чорнае мора|Чорнае]] моры, падзяляе горад на дзьве вялікія часткі: [[Эўропа|эўрапейскую]], дзе разьмяшчаюцца гістарычныя і эканамічныя цэнтры гораду, і [[азія]]цкую, ці [[Анатолія|анаталійскую]], — такім чынам, Стамбул зьяўляецца адзіным горадам на плянэце, які ляжыць у дзьвюх частках сьвету.
 
Заходняя частка Стамбула надалей разьдзяляецца яшчэ і залівам [[Залаты Рог (Стамбул)|Залаты Рог]], натуральнай бухтай у праліве Басфор, вакол якой ўтварыўсяутварыўся Бізантыюм, а потым Канстантынопаль. Злучэньне Мармуровага мора, Басфора і Залатога Рогу — гістарычнае сэрца гораду і выдатны краявід сучаснага Стамбулу.
 
=== Клімат ===
Стамбул разьмяшчаецца ў зоне [[умераны клімат|умеранага клімату]]. Сярэдняя гадавая [[тэмпэратура]] складае 14,3 &nbsp;°C, сярэдняя гадавая колькасьць [[ападкі|ападкаў]] — 844 мм.<ref name="meteor.gov.tr">{{Спасылка|url=http://www.meteor.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL |загаловак=Yıllık Toplam Yağış Verileri -— İstanbul}}</ref> [[Мікраклімат]]ычныя асаблівасьці фармуюцца ў халмістых, прыморскіх і ўнутраных раёнах гораду.
 
Самым цёплым месяцам зьяўляецца [[жнівень]] зь сярэдняй тэмпэратурай 23,5 &nbsp;°C, самым халодным — [[студзень]] з тэмпэратурай у 5,8 &nbsp;°C. Найбольшая колькасьць ападкаў выпадае ў [[сьнежань|сьнежні]], у сярэднім 124 мм; найменшае — у [[чэрвень|чэрвені]], у сярэднім 34 мм.
 
Самая нізкая зарэгістраваная тэмпэратура склала −16,1 &nbsp;°C ([[9 лютага]] [[1927]]). Самая высокая зарэгістраваная тэмпературатэмпэратура склала 40,5 &nbsp;°C ([[12 ліпеня]] [[2000]]).<ref>{{Спасылка|url=http://www.mherrera.org/temp.htm|загаловак=Extreme Temperatures Around the World- world highest lowest temperatures|выдавец=Mherrera.org|дата=22 студзеня 2010}}</ref>
 
{{Кліматычная інфармацыя
| Назва_ў_родным_склоне = Стамбула, {{TUR}}
| Крыніца = [[Сусьветная метэаралягічная арганізацыя]] ([[Арганізацыя Аб'яднаных Нацыяў|ААН]])<ref>{{Спасылка|url=http://www.worldweather.org/014/c00047.htm |загаловак=Weather Information for Istanbul}}</ref> Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (DMİ)<ref>{{Спасылка|url name=http://www."meteor.gov.tr"/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL |загаловак=Yıllık Toplam Yağış Verileri - İstanbul}}</ref><ref>{{Спасылка|url= http://www.dmi.gov.tr/sondurum/en-dusuk-sicakliklar.aspx?t=t&gun=120131&ind=1&s=NM&f= |загаловак= Ölçülen En Düşük Sıcaklıklar: 30.01.2012 06:00 -— 31.01.2012 06:00 (UTC) -— İstanbul }}</ref> і [[BBC]] Weather Centre<ref>{{Спасылка|url=http://www.bbc.co.uk/weather/world/city_guides/results.shtml?tt=TT004370|загаловак=BBC -— Weather Centre -— World Weather -— Average Conditions -— Istanbul}}</ref>
 
<!-- максымумы і мінімумы тэмпэратур -->
Радок 265:
Стамбул дзеліцца на 27 акругаў, якія могуць уключаць сельскія прыгарады і асобныя населеныя пункты:
 
Аўджылар, Кючукчэкмэджэ, Бакыркёй, Бахчэліэўлер, Багджылар, Гюнгёрэн, Эсэнлер, Байрампаша, Зэйтынбурну, Фаціх, Эмінёну, Бейёглу, Бешыкташ, Шышлі, Кагытхане, Сарыйер, Газіасманпаша, Эйюп, Ускюдар, Бейкоз, Кадыкёй, Картал, Пэндык, Тузла, Юмранійе, Прынцавы выспыастравы і Малтэпэ.
 
== Транспарт ==
Радок 276:
Лінія мае 24 станцыі, даўжыню 14 км. Першапачаткова абслугоўвалася 22 цягнікамі лёгкага мэтро, вытворчасьці ABB, якія цяпер пераведзеныя на іншыя лініі, у той час на станцыях былі часавыя высокія плятформы. Гэтыя цягнікі былі замененыя на 55 вагонаў «Flexity Swift» вытворчасьці «Bombardier Transportation» у 2003 г. Працягласьць поўнай паездкі 42 хвіліны. Штодзённая здольнасьць перавозкі 155 000 чалавек. Кошт праекту US $ 110 млн.
 
У верасьні 2006 г. была адкрытая лінія трамвая Т2 кірункам ад Зэйтынбурну да BAGCILAR. Лінія абслугоўваецца 14 вагонамі лёгкага мэтро вытворчасьці ABB. Станцыі маюць высокія платформыплятформы на ўзроўні падлогі рухомага складу.
 
==== Мэтро ====
Будаўніцтва сучаснага падземнага мэтрапалітэна ў Стамбуле пачалося ў 1992 г. Першая лінія (M2) Taксім — 4-ы Левент увайшла ў лад [[16 верасня]] [[2000]] г. Даўжыня лініі 8.5 км, мае 6 станцыяў, выкананьні аднатыпныя, але ў розных колерах. Цяпер працуюць 8 цягнікоў па 4 вагона ў кожным. Інтэрвал руху 5 хвілін, штодзённая перавозка 130 000 пасажыраў. Працягласьць паездкі 12 хвілін. Падземка здольная процістаяць землятрусам магутнасьцю 9 балаў па шкале Рыхтэра.
 
Паўночная галіна 4-ы Левент — Маслак была адчыненая ў студзені 2009 г. Паўднёвая галіна ад Таксіму да ЭЕнікапі, перасякае Залаты Рог па масту і далей вяртаецца пад старым горадам у Чычкан, у цяперашні час цалкам гатовая і, як чакаецца, павінна быць здадзеная ў эксплуатацыюэксплюатацыю ў 2009 г. Участак будзе мець даўжыню 5.4 км і чатыры станцыі.
 
На азіяцкім баку гораду, працягваецца будаўніцтва лініі ад Кадыкай да Картал.
Радок 293:
 
=== Аэрапорты ===
Стамбул валодае двума міжнароднымі аэрапортамі: найбольшы гэта «Міжнародны аэрапорт Атацюрк» разьмешчаны ў раёне ЭЕшылкёй (Сан-Стэфана) на эўрапейскім баку, за 24 км ад цэнтрацэнтру гораду. Калі ён быў пабудаваны, то знаходзіўся на захадзе сталічнай вобласьці, але цяпер ляжыць у межах гораду.
 
Меншы — «Міжнародны аэрапорт Сабіха Гёкчэн» разьмешчаны ў раёне Курткёй, што ў Азіяцкай частцы гораду. Знаходзіца, прыкладна за 20 км на ўсход ад азіяцкіх кварталаў і 45 км на ўсход ад цэнтрацэнтру гораду.
 
== Адукацыя ==
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Стамбул»