Вікіпэдыя

Жамойць: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
W (гутаркі | унёсак)
27 270 правак
д +нутраны спасыл
TIESA
Радок 1:
[[Файл:POL województwo żmudzkie IRP COA.svg|міні|Гістарычны герб Жмудзі (XVI—XVIII стст.)]]
 
==
'''Жамо́йць''', '''Жмудзь''', '''Жамо́йтыя''', '''Самагі́тыя''' ([[Жамойцкая мова|па-жамойцку]]: ''Žemaitėjė'', {{мова-lt|Zemaitija}}, {{мова-la|Samogittia}}) — [[этнаграфічны рэгіён]] на паўночным захадзе сучаснай [[Летува|Летувы]]; гістарычна — назва краіны паміж нізоўямі [[Нёман]]а й Віндавы (сучасная [[Вэнта (рака)|Вэнта]]). Жмудзьдзю таксама звалася прабывалае тут жамойцкае [[племя]] (глядзіце [[жмудзіны]]).
'''Жамо́йць''', ці часам '''Жмудзь''', '''Самагі́ція''' ({{lang-lt|Žemaitija}}; {{lang-la|Samogitia}}; {{lang-pl|Żmudź}}; {{lang-ru|Жемайтия}}; [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старажытнаруская мова|стар.-руск.]]: ''Жемоить'', ''Жемоть'') — гістарычная вобласць і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэгіёны Літвы|этнаграфічны рэгіён]] сучаснай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва|Літвы]], размешчаны на паўночным захадзе краіны паміж нізоўямі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Нёман|ракі Нёман]] і вярхоўямі рэк [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Дубіса|Дубіса]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Вента|Вента]]. Жамойць мае доўгую пісьмовую гісторыю і самабытныя культурныя традыцыі, адлюстраваныя паміж іншага ў існаванні [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкага дыялекта (мовы)]].
 
На тэрыторыі рэгіёна знаходзіцца [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае ўзвышша|Жамойцкае ўзвышша]]: узгорыста-марэнны рэльеф; хваёвыя і змешаныя лясы, лугі, пашы, ралля; шмат маленькіх азёр і рэчак.
== Гісторыя ==
[[Файл:En Samogitia; be Жамойць; ru Жмудь (1659).jpg|міні|250пкс|Тэрыторыя Жамойці, [[1659]]]]
 
У цяперашні час самым вялікім горадам этнаграфічнага рэгіёна з'яўляецца [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Шаўляй|Шаўляй]] (звыш 130 тыс. жыхароў), а гістарычнай сталіцай — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Цяльшэй|горад Цяльшэй]] (звыш 30 тыс.).
Герцаг саксонскі [[Альбрэхт Мядзьведзь]] ([[1100]]—[[1170]]) пісаў пра Жмудзь [[12 стагодзьдзе|XII стагодзьдзя]]: «''тубыльцы-язычнікі апранутыя ў зьвярыныя шкуры, узброеныя каменнымі сякерамі, ня маюць гарадоў і жывуць у земляных норах у лясных гушчарах''». І прызнаецца ў справаздачы аб сваёй праваленай місіі зьвярнуць жамойтаў у веру Хрыста: «''гэтае немагчыма, бо яны разьбегаюцца ў лясы і норы, адкуль іх не дастаць''».<ref>Сэрыя кніг «Русь першапачатковая» (зборнік гістарычных дакумэнтаў), I сэрыя.</ref>
==
== Этымалогія ==
==
 
Традыцыйна лічыцца, што назва «Жамойць» («Žemaitija») паходзіць ад літоўскага слова «žema», што азначае «нізкая», «ніжняя». На думку многіх гісторыкаў гэтае слова ўжывалася для абазначэння зямель, ніжэйшых па цячэнні [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Нёман|Нёмана]] за астатнія землі Літвы. У той жа час некаторыя сучасныя літоўскія даследчыкі інтэрпрэтуюць сэнс назвы «Жамойць» як нізіны басейна ракі Нявяжы<ref>''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва].</ref><ref>''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы… С. 126.</ref>. Іншая гіпотэза ўказвае, што слова «Жамойць» нагадвае і з'яўляецца аднакарэнным літоўскаму слову «žemė», што па-літоўску азначае «зямля»<ref>[http://www.baltistica.lt/index.php/baltistica/article/view/726/665 ''Dini, Pietro Umberto'' "Illuc erant leones"]</ref><ref>Цікава, што слова «Zemgale» / [[Зэмгалэ|«Земгалія»]] / «Земгала» (па-літоўску «Žiemgala / «Žemgala») у перакладзе з латышскай мовы («zeme gali») азначае «канец зямлі», «акраіна зямлі».</ref>. На [[http://be.wikipedia.org/wiki/Латынь|лацінскай мове]] слова «Жамойць» пісалася як «Samogitia», што ў сваю чаргу прывяло да ўзнікнення ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Руская мова|рускай мове]] варыянта напісання тэрміна як «Самогития» (па-беларуску «Самагіція»).
У кнізе «Гісторыя Летувіскай ССР» ([[Вільня]]: Мокслас, 1978, з. 21) прыводзіцца: «''Вытворчасьць гліняных пасудзін паступова станавілася рамяством, але даволі доўга знаходзілася на ніжэйшым узроўні, чым у суседніх славянскіх землях; посуд аднастайны па форме і арнамэнце. Толькі ў другой палове XIII — пачатку XIV стагодзьдзя, калі ў селішчах гарадзкога тыпу знайшоў ужываньне хутка вярчальны цяжкі ганчарны круг, у гэтай справе зьявіліся значныя зрухі. Адсутнасьць гарадоў тармазіла разьвіцьцё спэцыялізацыі сярод рамесьнікаў; тут яшчэ пакуль не ўжываліся такія вядомыя суседзям дасягненьня, як вытворчасьць цагліны і ўзьвядзеньне каменных пабудоваў, выраб шкляной глазуры''».
 
==
Дыплямат і вандроўца [[Жыгімонт Гербэрштэйн]] ({{мова-de|Siegmund Freiherr von Herberstein}}; [[1486]]—[[1566]]) пісаў у сваіх «Запісках аб маскавіцкіх справах» аб Жмудзі [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзя]]: «''Жамойць. Па-лацінску Самагітыя. Пры гутарцы па-руску яе завуць Жамойцкай зямлёй. Гэта наступная зямля да поўначы ад Вялікага княства і таксама прыналежыць княству і даходзіць да мора. Мяжуе з Прусіяй і Ліфляндыяй. Тамака няма замкаў і гарадоў, чаму я быў моцна зьдзіўлены. Вышэйшы ад Вялікага князя тамака кіруе і завецца старастай, як бы старэйшы. У Польшчы яго завуць Галоўным мужам. Такі глава кіруе ў Жамойці сам пажыцьцёва. Ёсьць тамака таксама біскуп ад лацінскай веры. Ён быў пасланы каралём Уладзіславам Ягайлавічам, каб хрысьціць гэтую зямлю прыналежную Літве. Народ тамака жыве звычайны — вялікі й малы. Побач з бацькамі нараўне зь вялікімі карлікамі ёсьць маленькія і іх завуць зазвычай карламі. Гэтыя людзі апранаюцца ў дрэнную адзежу, як быццам з дола дасталі, жывуць у дрэнных хатах, якія па форме нагадваюць стойла для жывёл. Пасярэдзіне хаты — агмень і агонь. Поруч агменю знаходзяцца жывёлы (конь, сьвіньня, бык і іншыя)…''»
== Жамойць да стварэння Вялікага Княства Літоўскага ==
==
[[File:Lopaiciai. 2007-06-12.jpg|thumb|left|220px|Ландшафт Жамойці — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Лопайчай|вёска Лопайчай]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэтаўскае самакіраванне|Рэтаўскае самакіраванне]]). Фота 2009 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Lopaiciai._2007-06-12.jpg]]
Насельніцтва Жамойці першапачаткова практыкавала родавыя культы ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Язычніцтва|язычніцтва]]). Этнагенез [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойты|жамойтаў]] у навукоўцаў выклікае дыскусію.
 
Упершыню Жамойць ускосна згадваецца ў славянскай крыніцы ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1219|1219]] г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дагавор 1219|дагаворы галіцка-валынскіх і літоўскіх князёў]]: пералік апошніх пачынаецца «старэйшымі» або «старэйшым» князем (у гэтым месцы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскага летапісу]], верагодна, ёсць розначытанні паміж спісамі), але не «вялікім князем», а за імі ў дагаворы названы жамойцкія князі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Эрдзівіл|Эрдзівіл]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Выкінт Жамойцкі|Выкінт]]. З гэтага часу назва «Жамойць» стала згадваецца (у тым ліку побач з назвай «Літва») у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскім летапісе]] як да часу ўзнікнення [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]], так і пазней. У нямецкай крыніцы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Хроніка Лівоніі|«Хроніка Лівоніі»]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Генрых Латвійскі|Генрыха Латвійскага]] (цэнтрам увагі якога была тэрыторыя сучаснай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Латвія|Латвіі]], а іншыя землі — перыферыяй) пры апісанні падзей 1210—1220-х гг. землі Жамойці, сумежныя з уладаннямі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]], завуцца проста «Літвой». Беларускі гісторык [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вячаслаў Леанідавіч Насевіч|Вячаслаў Насевіч]] тлумачыць гэта палітычнай залежнасцю Жамойці ад дынастыі «старшых князёў» Літвы ў тыя часы і пазней<ref>''Насевіч В. Л.'' [http://vln.by/node/17 Літва]; ''Насевіч, В.'' [http://www.belhistory.eu/pytannyaў-bolsh-chym-adkazaў-vyachaslaў-nasevich/#ftn10 Пытанняў больш, чым адказаў].</ref>. У той жа час Генрых Латвійскі не ўказваў ніводнага з пяці «старэйшых князёў» і ўвогуле нікога з літоўскага боку Дагавора 1219 года, зафіксаванага ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскім летапісе]], а «найбольш магутным з літоўцаў» (''potentioris de Lethonia'') называў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Даўгерутэ|Даўгерутэ]], які быў цесцем славянскага князя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Усевалад Герцыкскі|Усевалада]] з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Герцыке|Герцыке]], загінуў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1213|1213]] г. і таму не мог упамінацца ў Дагаворы 1219 года<ref>''Краўцэвіч К.'' Стварэнне Вялікага княства Літоўскага… С.137</ref><ref>Генрых Латвійскі не ўжывае тытулатуру «кароль» у адносінах да паганскіх уладароў (у тым ліку да Даўгерутэ), а толькі азначэнне «старшыня». Лівонская рыфмаваная хроніка называе ананімнага бацьку Міндоўга як «könig gros» («вялікі кароль»). Гл.: ''Насевіч В. Л.'' [http://www.belhistory.eu/pytannyaў-bolsh-chym-adkazaў-vyachaslaў-nasevich/#ftn10 Пытанняў больш, чым адказаў].</ref>. Вячаслаў Насевіч выказаў гіпотэзу, што Даўгерутэ мог быць сваяком тых «старэйшых» князёў і нават бацькам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Міндоўг|Міндоўг]]а<ref>''Насевіч, В.'' [http://www.belhistory.eu/pytannyaў-bolsh-chym-adkazaў-vyachaslaў-nasevich/#ftn10 Пытанняў больш, чым адказаў].</ref><ref>На думку некаторых даследчыкаў, адсутнасць у Хроніцы Лівоніі імён з пяці «старэйшых князёў» (і ўвогуле нікога з літоўскага боку Дагавора 1219 года) можа тлумачыцца маладым узростам тых князёў у часы жыцця Даўгерутэ.</ref>. Першакрыніцы фіксуюць таксама факты дзейнасці балцкіх князёў (у тым ліку і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва, племя|літоўскіх]]) цалкам незалежна адзін ад аднаго<ref>''Краўцэвіч, А. К.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага… С. 137.</ref>.
«''…Самагіты носяць дрэнную адзежу, па большай частцы папялістага колеру. Яны жывуць у нізкіх, але вельмі доўгіх халупах; агонь у іх захоўваецца па сярэдзіне, і бацька сямейства, седзячы ў агню, бачыць сваю жывёлу і ўсю гаспадарку. Бо яны звычайна трымаюць жывёл пад тым жа дахам, пад якім жывуць самі, без усякай перагародкі. Вялікая частка іх ужывае таксама буйвалавы рогі замест чар… Зямлю аруць не жалезам, а дрэвам, што тым больш годна зьдзіўленьня, таму што зямля ў іх цьвёрдая і не пяшчаная і хвоя не расьце на ёй зусім''».
 
[[File:Teutonic Order 1260.png|thumb|220px|Экспансія крыжакоў на балцкія землі ў XIII ст.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Teutonic_Order_1260.png]]
Па словах некаторых польскіх гісторыкаў, Жмудзь ў [[13 стагодзьдзе|XIII]] і нават у [[14 стагодзьдзе|XIV]] стагодзьдзях займала вялікую прастору. Пэўная гісторыя Жмудзі пачынаецца з [[13 стагодзьдзе|XIII стагодзьдзя]], з часу зьяўленьня ў суседзтве [[немцы|немцаў]], і напоўненая, галоўным чынам, весткамі аб дужаньні з апошнімі, якая доўжылася да пачатку [[15 стагодзьдзе|XV стагодзьдзя]]. Жмудзь ўзмоцнена і доўга адстойвала сваю рэлігію й сваю незалежнасьць ад немцаў; у краіне жмудзінаў знаходзілася жамойцкае сьвяцілішча [[Рамове]]. Менавіта пры ўдзеле нямецкіх сьвятароў на базе лацінкі ўпершыню зьяўляюцца ([[16 стагодзьдзе|XVI]]—[[17 стагодзьдзе|XVII]] стагодзьдзі) пісьмовыя дакумэнты на мовах жамойтаў і аўкштотаў. У пачатку [[20 стагодзьдзе|XX стагодзьдзя]] на базе жамойцкай мовы летувіскімі мовазнаўцамі была распрацаваная сучасная [[летувіская мова]].
Пасля захопу большай часткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Лівонія|Лівоніі]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Інфлянцкі (Лівонскі) ордэн|Ордэн мечаносцаў]] звярнуў сваю ўвагу і на іншыя тэрыторыі язычнікаў-балтаў. У верасні [[http://be.wikipedia.org/wiki/1236|1236]] г. адбыўся першы крыжовы паход у Жамойць і з таго часу гэтая тэрыторыя надоўга стала аб'ектам пастаяннай экспансіі крыжакоў<ref>''Насевiч, В.Л.'' Пачаткі Вялікага княства Літоўскага... С. 30; ''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года... С. 44.</ref>. Аднак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Саўлеская бітва, 1236|бітва пры Саўле]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/22 верасня|22 верасня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1236|1236]] г.) — паміж войскам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Інфлянцкі (Лівонскі) ордэн|Ордэна мечаносцаў]] і яго саюзнікаў з аднаго боку і войскам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойты|жамойтаў]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Земгалы|земгалаў]] з другога — скончылася тады паражэннем крыжакоў. Разгром у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Саўлеская бітва, 1236|бітве пры Саўле]] вымусіў Ордэн мечаносцаў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1237|1237]] г. уключыцца ў склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]] (у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старажытная Прусія|Прусіі]]): новаствораны ў Лівоніі замест Ордэна мечаносцаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Лівонскі ордэн|Лівонскі ордэн]] стаў адгалінаваннем Тэўтонскага, на што даў згоду асабіста [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рыгор IX, Папа Рымскі|папа рымскі Рыгор IX]]. Натуральнай стала ідэя злучыць тэрыторыі двух частак Тэўтонскага ордэна (у Прусіі і Лівоніі), захопліваючы прамежкавыя (у першую чаргу — прыморскія) тэрыторыі паміж імі<ref>''Насевiч, В.Л.'' Пачаткі Вялікага княства Літоўскага... С. 30—31; ''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года... С. 44—45.</ref>.
 
У верасні [[http://be.wikipedia.org/wiki/1237|1237]] г. папскі легат Вільгельм Мадэнскі апісаў межы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Курземе|Курземе (Куроніі)]], на частцы яе — ад рэк Венты і Нёмана да Літвы і ад ракі Абавы да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Земгале|Земгале]] — было створана [[http://be.wikipedia.org/wiki/Курляндскае біскупства|Курляндскае біскупства]], а паўночна-ўсходняя частка Курземэ — «Фрэдэкуронія» (г.зн. «мірная Куронія»), якая не ўдзельнічала ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Куршы|куршскім]] паўстанні — была далучана легатам да Рыжскай дыяцэзіі. Вільгельм Мадэнскі называе Літвою тэрыторыі, якія пазней сярод немцаў будуць болей вядомыя як Жамойць, тым часам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойты|жамойты]] не жылі на ўзбярэжжы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]] — тэрыторыя іх рассялення пачыналася у вярхоўях ракі Венты і цягнулася далей на ўсход, уздоўж межаў Земгале<ref>''«Curonensem vero dioecesin sic limitamus, ut quidquid est inter Memelam et praedictum fluvium Vende, usque ad Litoviam, at sicut Aboa clauditur versus fluvium Vende, usque ad terminos Semigalliae, in Curonensi dioecesi computetur»'' — Паводле LUB 1. Bd. 1. № 153. S. 197; ''Donner G. A.'' Kardinal Wilhelm. S. 202—203.</ref>. Сучасны беларускі гісторык [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вячаслаў Леанідавіч Насевіч|Вячаслаў Насевіч]] лічыць, што пад «Літвой» у такім сэнсе разумелася тэрыторыя шэрага паўсамастойных «княстваў», на якія таксама распаўсюджваўся палітычны ўплыў дынастыі «старшых князёў» [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва, племя|літвы]] ў тыя часы<ref>''Насевіч В. Л.'' [http://vln.by/node/17 Літва]; ''Насевіч, В.'' [http://www.belhistory.eu/pytannyaў-bolsh-chym-adkazaў-vyachaslaў-nasevich/#ftn10 Пытанняў больш, чым адказаў].</ref>. А сучасны літоўскі гісторык [[http://be.wikipedia.org/wiki/Эдвардас Гудавічус|Эдвардас Гудавічус]] выказаўся (адносна аб'яўленага ў папскай буле ад [[http://be.wikipedia.org/wiki/19 лютага|19 лютага]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1236|1236]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Крыжовыя паходы|крыжовага паходу]] супраць язычнікаў, геаграфічных апісанняў і дзеянняў легата Вільгельма Мадэнскага), што немцы-крыжакі тады дрэнна сабе ўяўлялі, якія землі былі размешчаны паміж [[http://be.wikipedia.org/wiki/Курземе|Куроніяй]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старажытная Прусія|Прусіяй]], але імкнуліся іх засвоіць шляхам ваеннага захопу<ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года... С. 44.</ref>.
Разам з тым Жмудзь была стараннай захавальніцай нацыянальных адданьняў і звычаяў і дбайна адстойвала іх супраць усіх спроб Вялікіх князёў Літоўскіх увесьці якія-небудзь новаўвядзеньні. Жамойты, як і аўкштайты, заставаліся паганцамі і пасьля афіцыйнага прыняцьця хрысьціянства ў [[1387]] годзе. Па дамове [[1254]] [[Міндоўг]] аддае Жмудзь [[Лівонскі ордэн|Лівонскаму ордэну]]; праз 11 гадоў апошняя пры дапамозе [[латышы|латышоў]] і [[куроны|куронаў]] вызваляецца ад улады лівонскіх рыцараў, але неўзабаве павінна пачаць дужаньне з [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. Асабліва частыя і небясьпечныя былі напады немцаў у [[14 стагодзьдзе|XIV стагодзьдзі]], толькі пры [[Кейстут|Кейстуце]] перашэдшыя ў [[партызаны|партызанскую]] вайну. Пасьля сьмерці Кейстута, у [[1382]], Вялікі князь Літоўскі [[Ягайла]] аддаў Жмудзь лівонцам; але жмудзіны неўзабаве паўсталі й зрынулі гэтую залежнасьць. У [[1398]] яна ізноў аддадзеная лівонцам [[Вітаўт]]ам, вярнулым яе немцам другасна пасьля паўстаньня [[1400]]—[[1401]]. Вядома, што Вітаўт чатырохразова (у 1384, 1390, 1398 і 1404 гг.) аддаваў Жмудзь Тэўтонскаму ордэну. Словы Вітаўта з Мэтрыкі ВКЛ: «''Жамойты хаваюцца ў пушчах сваіх ад погляду княжых зборшчыкаў даніны й іншых службовых асоб дзяржавы ад якіх дзяржаве ні прыбытку ні славы ні пашаны''». Гэтая тэрыторыя хоць і была важнай, але ўсёткі разьменнай манэтай у палітычным дужаньні таго часу. Пасьля [[1410]] Жамойць пазбаўляецца ад уварваньняў немцаў. З гэтага часу яе ўладальнікі, Вітаўт і Ягайла, пачынаюць узмоцнена ўкараняць тут [[хрысьціянства]], якое з прычыны супраціву жыхароў сьцьвярджаецца канчаткова толькі ў [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]], [[езуіты|езуітамі]].
 
==
Тут існавала адмысловая аўтаномная адзінка — [[Жмудзкае староства]].
== Жамойць у часы Вялікага Княства Літоўскага ==
=== Жамойць да часу поўнай хрысціянізацыі (1417) ===
==
 
[[File:Teutonic Order 1410.png|thumb|right|Барацьба [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]] за Жамойць ў канцы XIV — пачатку XV ст.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Teutonic_Order_1410.png]]
З самага пачатку Жамойць мела адмысловага князя, у асноўным падручніка Вялікага князя Літоўскага; сталіцай яго былі [[Расены]]. У [[1492]] вялікі князь [[Аляксандар Ягелончык|Аляксандар]] даў Жмудзі «земскі прывілей» (на рускай мове), якая паслужыла пачаткам стварэньня саслоўяў на жмудзкіх землях (спачатку толькі зь ліцьвінскай шляхты). Наступная гісторыя Жмудзі ўваходзіць цалкам у агульную гісторыю Літвы. У [[1795]] вобласьць Жмудзі ўвайшла ў склад [[Літоўская губэрня|Літоўскай губэрні]], у [[1801]] — у склад [[Віленская губэрня|Віленскай]] і нарэшце — [[Ковенская губэрня|Ковенскай]].
У сярэдзіне XIII ст. Жамойць займала парэчча [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Свента|Свенты]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Юра|Юры]] — на тэрыторыі будучых валасцей Бетыгола, Айрагола, Расіены, Крожы, Лукаў, Каршова. На Жамойць звярнулі сваю ўвагу яшчэ самыя першыя вялікія князі літоўскія пры тэрытарыяльных захопах падчас стварэння новай дзяржавы ва Усходняй Еўропе і ў канечным выніку Жамойць стала часткай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага]].
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1251|1251]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікі князь літоўскі|вялікі князь літоўскі]] Міндоўг ідзе вайной на Жамойць да горада Цверамет, якім валодаў яго дзяцька князь [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вікінт|Вікінт]], але Міндоўг не здолеў захапіць Цверамет. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1253|1253]] г. Міндоўг падараваў сваёй граматай значную частку Жамойці [[http://be.wikipedia.org/wiki/Лівонскі ордэн|Лівонскаму ордэну]], хоць у той час Міндоўг Жамойцю не валодаў. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1260|1260]] г. у Жамойці ўзнялося паўстанне, якое падтрымаў сваімі войскамі Міндоўг і замацаваў пасля ў Жамойці свайго стаўленіка — князя Траняту. Пасля забойства Міндоўга ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1263|1263]] г. кантроль над Жамойцю і Літвой захаваў новы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікі князь літоўскі|вялікі князь літоўскі]] — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Транята|Транята]]<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 76—77.</ref>. Пасля забойства Траняты ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1264|1264]] г. і прыхода да ўлады ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|Літве]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Войшалк|Войшалк]]а Жамойць выйшла з-пад кантролю вялікага князя літоўскага. Толькі пры вялікім князю літоўскім [[http://be.wikipedia.org/wiki/Трайдзень|Трайдзене]] ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1270|1270]]-ыя гг. Жамойць зноў аказалася пад кантролем уладара [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]], але аб статусе Жамойці звестак не засталося<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 77.</ref>. Захопніцкія паходы крыжакоў на Жамойць і Літву не спыняліся. Да [[http://be.wikipedia.org/wiki/1289|1289]] г. крыжакі захапілі шэраг памежных жамойцкіх валасцей (Каршуву, Шаўле і Цверы)<ref>''Насевiч, В.Л.'' Пачаткі Вялікага княства Літоўскага... С. 66.</ref>. Новы вялікі князь літоўскі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Будзікід|Будзікід]] названы ў лісце [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ландмагістры Тэўтонскага ордена|лівонскага ландмайстра]] ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1290|1290]] г. як «кароль», на якога крыжакі плануюць зрабіць сумесны напад з Лівоніі і Прусіі праз землі Жамойці. Крыжакі з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1292|1292]] па [[http://be.wikipedia.org/wiki/1295|1295]] г. кожны год нападалі на Жамойць і іншыя куткі ВКЛ<ref>''Краўцэвіч, А.К.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — С. 175.</ref>.
[[Файл:Kovno - the present capital of Samogitia (1850).jpg|міні|500пкс|зьлева|''«Коўна — цяперашняя сталіца Жамойці»'' (аўтар — Антоні Аляшчынскі, [[1850]])]]<br clear="left" />
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1294|1294]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікі князь літоўскі|вялікі князь літоўскі]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віцень|Віцень]] ваяваў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ленчыцкая зямля|Ленчыцкай зямлі]] і задушыў паўстанне ў Жамойці, дзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойты|жамойцкая]] знаць схілялася да саюзу з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]]. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Пётр з Дусбурга|Пётр з Дусбурга]] пры апісанні падзей пачатку (1294—1300) [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вайна Тэўтонскага ордэна і ВКЛ|«Літоўскай вайны»]] называе Жамойць як адну з дзвюх частак уладанняў вялікага князя літоўскага [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віцень|Віценя]] (''«караля Літвы»''), побач з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аўкштота|Аўкштота]]й ({{lang-lt|Aukštaitija}} ад ''aukštas'' — высокі). Так яна названая пазней і ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дагавор 1323|дагаворы Гедзіміна з Рыгай]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/1323|1323]])<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. На ўсім працягу [[http://be.wikipedia.org/wiki/XIV ст.|XIV ст.]] Жамойць моцна цярпела ад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вайна Тэўтонскага ордэна і ВКЛ|нападаў (1283—1409) рыцараў Тэўтонскага і Лівонскага ордэнаў]]: толькі за часы Віценя крыжакі правялі больш 20 паходаў з тэрыторыі Прусіі ў Жамойць і Літву, даходзячы нават да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Гродна|Гародні]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Навагрудак|Навагрудка]], і стараліся падбухторваць некаторых жамойцкіх лідараў супраць вялікіх князёў літоўскіх — храніст [[http://be.wikipedia.org/wiki/Пётр з Дусбурга|Пётр з Дусбурга]] ўказвае пра сутычкі паміж жамойтамі і войскам ВКЛ<ref>''Краўцэвіч, А.К.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. — Rzeszów, 2000. — С. 176—177.</ref>. З-за пастаяннай барацьбы ВКЛ і крыжакоў памежныя воласці Жамойці ў 2-й палове XIV ст. практычна запусцелі.
== Палітыка ==
У цяперашні час Жмудзь прадстаўляе жамойцкае культурнае грамадзтва, група зацікаўленая ў захаваньні жамойцкай культуры й мовы, і [[Жамойцкі парлямэнт]] (літаральна парлямэнт Жамойці). Яны выступаюць за рэгіянальную аўтаномнасьць, і іх патрабаваньні заснаваныя на гістарычных крыніцах. Гэтыя патрабаваньні часта ўключаюць у сябе вяртаньне [[Клайпеда|Клайпеды]]. Жамойцкая група, узначаленая [[Юстынас Бурба|Юстынасам Бурбам]], мае невялікі сяброўскі склад. Таксама публікуецца газэта «''[[Жамойцкі парлямэнт (газэта)|Жамойцкі парлямэнт]]''».
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1345|1345]] г. пасля ўстанаўлення ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] дуумвірату Жамойць, Панямонне, Падляшша і Берасцейская зямля адышлі пад кантроль вялікага князя літоўскага [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кейстут|Кейстут]]а<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 83.</ref>. У Жамойці амаль не было вялікакняскай адміністрацыі, збор войска склікала мясцовая знаць<ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 94—95.</ref>. Паў-легендарныя звесткі кажуць, што [[http://be.wikipedia.org/wiki/Бірута, жонка Кейстута|Бірута]] (маці будучага вялікага князя літоўскага [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўта]]) нарадзілася каля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Палангі]], таму магла належаць да племені [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойты|жамойтаў]] ці, хутчэй, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Куршы|куршаў]], бо, верагодна, што жамойты яшчэ не жылі ў тыя часы на ўзбярэжжы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]].
== Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел ==
[[Файл:Liet-etno-regionai.png|міні|250пкс|{{Легенда|#eafeea|Зацьверджаная на афіцыйным узроўні тэрыторыя летувіскага этнаграфічнага рэгіёну Жамойць}}]]
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1377|1377]] г. войскі вялікага магістра Тэўтонскага ордэна [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вінрых фон Кніпродэ|Вінрыха фон Кніпродэ]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Герцаг Аўстрыі|герцага Аўстрыі]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Альбрэхт III, герцаг Аўстрыі|Альбрэхта III]] пайшлі ў чарговы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Крыжовы паход|крыжовы паход]] супраць язычнікаў і разрабавалі жамоцкія воласці Відукле і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Кражэй|Крожы]]<ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 389—152.</ref>.
Рэгіён разьмяшчаецца ў заходняй частцы Летувы. У тэрыторыю рэгіёну ўвайшлі муніцыпалітэт гораду [[Паланга]], [[Рэтаўскае самакіраваньне|Рэтаўскае муніцыпальнае ўтварэньне]], [[Таўроскі раён]], [[Шылэльскі раён]], [[Шкудзкі раён]], [[Юбаркскі раён]], [[Мажэйкаўскі раён]], [[Крэтынгскі раён]], [[Цельшыцкі раён]], [[Акмянскі раён]], [[Кельменскі раён]], [[Расенскі раён]], усходняя частка муніцыпалітэту гораду [[Клайпеда]] і муніцыпалітэт Сілуцкага раёну (?), заходняя частка [[Янаўскі раён (Летува)|Янаўскага раёну]], а таксама муніцыпалітэт гораду [[Шаўлі]].
 
Пад час усобіцы ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1382|1382]] г. Жамойць амаль цалкам (воласці Меднікі, Крожы, Калтыняны, Кнетува, Відукле, Расіены і Айрагола) была перададзена Тэўтонскаму ордэну. У складзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] засталіся толькі воласці на ўсход ад ракі Дубісы — Ясвойна і Тандзягола<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>.
Найбуйнейшым горадам зьяўляецца Шаўлі, альбо [[Клайпеда]], калі апошняя разглядаецца ў рэгіёне. [[Цяльшы]] зьяўляюцца сталіцай, хоць [[Медынінкі]] (у цяперашні час [[Варні]]) калісьці былі сталіцай Жмудзі. Буйнымі гарадамі (тыя, дзе больш за 20 000 чалавек) зьяўляюцца:
 
[[File:Zmudz 1386-1434 AD.jpg|thumb|left|Жамойць у складзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] у 1386—1434 гадах|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Zmudz_1386-1434_AD.jpg]]
* [[Шаўлі]] (133 883 жыхароў)
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1387|1387]] г. адбылося (праз захады вялікага князя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ягайла|Ягайлы]]) хрышчэнне балтаў-язычнікаў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]] у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каталіцызм|каталіцтва]], але гэта не закранула большую частку Жамойці. Акрамя таго, пастаянныя супярэчнасці паміж ВКЛ і крыжакамі рабілі Жамойць у пэўнай ступені самастойнай — да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Салінскі дагавор, 1398|Салінскага пагаднення]], заключанага [[http://be.wikipedia.org/wiki/12 кастрычніка|12 кастрычніка]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1398|1398]] г. паміж вялікім князем літоўскім [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўтам]] і гросмайстрам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Конрад фон Юнгінген|Конрадам фон Юнгінгенам]]: паводле дагавора Вітаўт саступіў крыжакам заходнюю частку Жамойці (да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Дубіса|ракі Дубісы]]), што следам прывяло да прымусовага навязання крыжакамі каталіцтва сярод жамойтаў. На працягу [[http://be.wikipedia.org/wiki/1399|1399]] года крыжакі спалілі шмат пасяленняў, бо [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойты|жамойты]] ўпарта адстойвалі свае родавыя культы і хаваліся па лясах. У лютым [[http://be.wikipedia.org/wiki/1400|1400]] г. крыжакі, падмацаваныя рыцарамі з Францыі і Нідэрландаў, на чале з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Спіс кіраўнікоў Латарынгіі|герцагам латарынгскім]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Карл II, герцаг Латарынгіі|Карлам II Смелым]] (1364—1431) пераправіліся з Прусіі цераз Нёман у Жамойць і пачалі яе спусташаць<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 13—14.</ref>. Пасля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Бітва на Ворскле, 1399|паражэння на Ворскле (1399)]] ад татар Вітаўт не адважыўся парушыць дагавор з крыжакамі і сам з комтурам Рагнеты [[http://be.wikipedia.org/wiki/Марквард фон Зальцбах|Марквардам Зальцбахам]] увайшоў на землі заходняй Жамойці для яе ўціхамірання. Жамойты паабяцалі прыняць каталіцтва і пакарыцца крыжакам. Аднак хутка было ўзнята новае [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Жамойці, 1401|жамойцкае паўстанне (1401)]], якое было падаўлена, але лакальныя хваляванні працягваліся да [[http://be.wikipedia.org/wiki/1409|1409]] г.<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 13—14.</ref>
* [[Мажэйкі]] (42 675 жыхароў)
* [[Цяльшы]] (31 460 жыхароў) — лічыцца сталіцай
* [[Таўрогі]] (29 124 жыхароў)
* [[Паланга]] (23 436 жыхароў)
* [[Крэтынга]] (21 423 жыхароў)
 
Фактычная ўлада вялікага князя літоўскага над Жамойцю была вернутая ў час новага [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Жамойці, 1409—1411|жамойцкага паўстання (1409—1411)]] і пачатку [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікая вайна, 1409-1411|Вялікай вайны (1409—1411)]] з крыжакамі. Паводле [[http://be.wikipedia.org/wiki/Першы Торунскі мір|Торуньскага міру (1411)]] уся Жамойць пажыццёва пераходзіла ў валоданне польскага караля Ягайлы і вялікага князя літоўскага Вітаўта, а пасля іх смерці заходняя Жамойць вярталася ў валоданне крыжакоў. Тады ж было трывала створана [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкае староства]] (1411—1793) і да яго былі канчаткова далучаны запусцелыя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Куршы|куршскія землі]] — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мегава|Мегава]] (з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Палангай]]) і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Цэкліс|Цэкліс]], а таксама воласць [[http://be.wikipedia.org/wiki/Панемунь|Панемунь]] за Нёманам. З гэтага часу пачалася інтэнсіўнае засяленне запусцелых памежных валасцей<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>.
== Эканоміка ==
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1412|1412]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кезгайла Валімонтавіч|Кезгайла Валімонтавіч]] (з блізкага кола [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўта]]) быў прызначаны на пасаду [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старосты жамойцкія|жамойцкага старосты]], галоўнай задачай якога было распаўсюджанне каталіцтва, а Жамойцкае староства падзялялася на воласці (цівунствы). Плошча Жамойці тады складала каля 19 тыс. км²<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>.
== Насельніцтва ==
У Жамойці пражывае каля 0,5 млн чалавек.
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1413|1413]] г. Ягайла і Вітаўт самі адправіліся ў Жамойць для канчатковага ўвядзення там каталіцтва, хоць насельніцтва ўпарта супраціўлялася. Вітаўт звярнуўся да папы рымскага аб заснаванні тут біскупства, і ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1416|1416]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Канстанцкі сабор|Канстанцкі сабор]] прыняў рашэнне аб заснаванні каталіцкага [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае біскупства|Медніцкага (Жамойцкага) біскупства]], якое [[http://be.wikipedia.org/wiki/27 кастрычніка|27 кастрычніка]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1417|1417]] г. было кананічна ўфундавана польскім львоўскім архібіскупам і віленскім біскупам. Яно адміністрацыйна-тэрытарыяльна ахоплівала не толькі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкае староства]], але і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Упіцкі павет|Упіцкі павет]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Троцкае ваяводства|Троцкага ваяводства]]. Рэзідэнцыяй Жамойцкага біскупства сталі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Варняй|Меднікі (Ворні)]], а першым біскупам — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мацей з Вільні|Мацей (з Вільні)]]<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1418|1418]] г. пачалося [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Жамойці, 1418|паўстанне язычніцкага насельніцтва Жамойці]] супраць запрыгоньвання: былі выгнаны жамойцкі біскуп і святары, разбураны касцёлы, спалены дамы баяр, прыняўшых каталіцтва, будаваліся язычніцкія капішчы і ставіліся ідалы. Вітаўт сілай падавіў паўстанне і ўзнавіў хрысціянізацыю края. У Жамойці захавалася значная праслойка вольных сялян, але ўсё ж паступова і расла колькасць прыгонных. Лічыцца, што Жамойць была адным з апошніх рэгіёнаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Еўропа|Еўропы]], які адмовіўся ад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Язычніцтва|язычніцтва]].
Жмудзь зьяўляецца адным з найбольш этнічна аднастайных рэгіёнаў краіны. Рэгіён пераважна рымска-каталіцкай царквы, хоць маюцца значныя лютэранскія меншасьці на поўдні.
 
==
У паўсядзённым жыцьці жамойты ўсё менш выкарыстаюць сваю роднаю мову. Як правіла, яны пераходзяць на агульнараспаўсюджаную [[летувіская мова|летувіскую]]. Маюцца некаторыя малаважныя спробы з боку мясцовых саветаў, асабліва ў Цяльшы, для ўводу інфармацыі на некаторых дарогах на [[Жамойцкая мова|жамойцкай мове]].
=== Фарміраванне асаблівага статусу ў адміністрацыйнай сістэме ВКЛ і пачатак уніфікацыі (XV — сярэдзіна XVI ст.) ===
==
[[File:Teutonic Order 1466.png|thumb|right|Жамойць у складзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага]], 1466 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Teutonic_Order_1466.png]]
[[File:POL województwo żmudzkie IRP COA.svg|thumb|left|Герб Жамойці ў XVI—XVIII стст.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:POL_wojew%C3%B3dztwo_%C5%BCmudzkie_IRP_COA.svg]]
Наяўнасць спецыфічнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкае староства]] з 28-30 валасцей) і асобнай каталіцкай епархіі ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае біскупства|Жамойцкае біскупства]]), а таксама асаблівасцей эканамічнага ўкладу (значнай колькасці вольных («пахожых») сялян, латыфундый і інш.) на працягу ўсяго існавання [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] выразна адрознівала Жамойць ад усіх іншых зямель дзяржавы. Вольныя сяляне Жамойці былі даннікамі вялікага князя, а не жамойцкага старосты<ref>История Литовской ССР... С. 79.</ref>.
 
Сутычкі і спрэчкі за Жамойць працягнуліся да заключэння [[http://be.wikipedia.org/wiki/17 жніўня|17 жніўня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1422|1422]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мельнскі мір|Мельнскага міру]], падпісанага з крыжакамі, паводле якога Жамойць назаўсёды пераходзіла ў вотчыннае валоданне Ягайлы і Вітаўта і ніколі ўжо не была пад уладай крыжакоў. Мірны дагавор, падпісаны ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1431|1431]] г. у Хрыстмемеле паміж вялікім князем літоўскім [[http://be.wikipedia.org/wiki/Свідрыгайла Альгердавіч|Свідрыгайлам]] і гросмайстрам {{нп4|Паўль фон Русдорф|Паўлам Русдорфам|ru|Пауль фон Русдорф}}, канчаткова зафіксоўваў вызначаныя ў часы Вітаўта межы паміж ВКЛ і крыжацкімі валоданнямі<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 15.</ref>.
== Культура ==
У [[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзі]] Жамойць была асноўным цэнтрам летувіскай культуры.
 
У час [[http://be.wikipedia.org/wiki/Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім у 1430-х гадах|грамадзянскай вайны (1432—1437)]] у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1432|1432]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/1433|1433]] г. адбыліся наезды лівонскіх рыцараў на Жамойць, але жамойцкі староста здолеў адбіць напады і нанесці ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1433|1433]] г. удар у адказ па Лівоніі. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1 верасня|1 верасня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1435|1435]] г. перамога вялікага князя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жыгімонт Кейстутавіч|Жыгімонта Кейстутавіча]] ў бітве каля Пабойска (каля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вількамір|Вількамір]]а) прымусіла крыжакоў адмовіцца ад умяшальніцтва ў справы [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]]<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 16.</ref>.
== Турызм ==
Жамойць мае велізарны патэнцыял для разьвіцьця [[турызм]]у, з-за сваёй прыроднай прыгажосьці, культурнай і гістарычнай спадчыны. Жмудзь прывабны для шматлікіх мясцовых і міжнародных турыстаў. Самымі папулярнымі турыстычнымі накірункамі зьяўляюцца [[Паланга]], [[Крэтынга]] й [[Кальварыя (горад)|Жамойцкая Кальварыя]]. Большасьць турыстаў з [[Латвія|Латвіі]], [[Польшча|Польшчы]], [[Нямеччына|Нямеччыны]], [[Гішпанія|Гішпаніі]], [[Фінляндыя|Фінляндыі]] й [[Швэцыя|Швэцыі]].
 
Пасля абрання вялікім князем [[http://be.wikipedia.org/wiki/Казімір Ягелончык|Казіміра Ягелончыка]], у Жамойці пачалося [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Жамойці, 1440|паўстанне мясцовага баярства (1440)]], што было на баку іншага прэтэндэнта на сталец — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Міхаіл Жыгімонтавіч|Міхаіла Жыгімонтавіча]]. Жамойцкім старостам быў абраны мясцовы баярын [[http://be.wikipedia.org/wiki/Контаўт|Контаўт]]. Каб улагодзіць баярства, вялікі князь выдаў прывілей (1441), паводле якога Жамойцкаму староству гарантаваўся асобны федэратыўны статус, у тым ліку беспрэцэдэнтнае права мясцоваму баярству самім абіраць кандыдатуру на пасаду старосты, які сваім статусам быў роўны ваяводзе, а таксама мясцовых службоўцаў — цівуноў (кіраўнікоў валасцей Жамойці)<ref>''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва]</ref>. Зацвярджэнне выбранага баярствам кандыдата на пасаду старосты было прэрагатывай вялікага князя. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Контаўт|Контаўт]] (па выбару баяр і зацвярджэнні вялікага князя) захаваў пасаду старосты і пасля паўстання. З гэтага часу поўная афіцыйная назва Вялікага Княства Літоўскага абавязкова змяшчала і назву «княства Жамойцкае», якое традыцыйна называлася «зямлёй», але фактычна была па адміністрацыйнаму статусу роўнай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ваяводства|ваяводству]]. Пасада [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старосты жамойцкія|жамойцкага старосты]] ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1445|1445]] г. перайшла зноў да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кезгайла Валімонтавіч|Кезгайлы Валімонтавіча]] і заставалася ў руках 4 прадстаўнікоў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Кезгайлаў|роду Кезгайлаў]] на працягу 3 пакаленняў аж да [[http://be.wikipedia.org/wiki/1532|1532]] г., што сведчыла аб дамінуючым становішчы той сям'і ў Жамойці<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. Адміністрацыйным цэнтрам староства было мястэчка [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Кражэй|Крожы]] (з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1535|1535]] г. — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайняй|Кейданы]], а з канца XVI ст. — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Расейняй|Расіены (Расейны)]]), а духоўным — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Варняй|Меднікі]] (рэзідэнцыя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Біскупы жамойцкія|жамойцкага біскупа]]).
Паланга зьяўляецца папулярным турыстычным сярод турыстаў зь [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], Нямеччыны й [[Расея|Расеі]].
 
[[http://be.wikipedia.org/wiki/22 жніўня|22 жніўня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1492|1492]] г. вялікі князь [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аляксандр Ягелончык|Аляксандр]] выдаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аляксандраў прывілей, 1492|земскі прывілей]], якім надзяляў баяр Жамойці тымі ж самымі правамі, што ўжо мелі баяры іншых зямель ВКЛ, і пацвярджаў федэратыўны статус Жамойці. Той жа статус быў пацверджаны земскім прывілеем (1507) вялікага князя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жыгімонт I Стары|Жыгімонта I Старога]]<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. У першым пункце граматы 1492 г. вялікі князь Аляксандр усім жыхарам [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] забараняў казаць, што жыхары Жамойці далучаны да [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] сілай, а не па добрай волі (''«Найпервей, хочем, иж им [жыхарам Жамойці] жадны не мает мовити, альбо на очи истить, иж бы през меч, альбо через оныи валки были звалчоные, але з доброю волею пристали»'')<ref>Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492 г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т. — Т. 1. 1340—1506. — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е.И.В. Канцелярии, 1846. — С. 120—122.</ref>.
Жамойцкая Кальварыя (або Новы Ерусалім) вельмі папулярны сярод паломнікаў са ўсяго сьвету, дзякуючы свайму штогадоваму царкоўнаму фэсту (звычайна ў [[чэрвень|чэрвені]] або [[ліпень|ліпені]]).
 
Між тым, поўнай самаізаляцыі ўнутранага жыцця Жамойці не ўдалося дасягнуць. Наадварот, Жамойць праз дзеянні найвышэйшага саслоўя дзяржавы ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Шляхта|шляхты]]) уцягвалася ў агульнадзяржаўныя працэсы: на тэрыторыі Жамойці распаўсюджвалася дзеянне [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старабеларуская мова|«рускамоўных»]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Статуты Вялікага Княства Літоўскага|агульнадзяржаўных Статутаў ВКЛ]] (1529, 1566, 1588); на сенатарскія пасады ў Жамойць прызначаліся людзі нежамойцкага паходжання (у тым ліку — прадстаўнікі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Магнат|магнацкіх]] родаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Радзівілаў|Радзівілаў]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Хадкевічаў|Хадкевічаў]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Кішкаў|Кішкаў]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Тышкевічаў|Тышкевічаў]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Сапегаў|Сапегаў]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Валовічаў|Валовічаў]] і інш., галоўныя сядзібы якіх знаходзіліся зусім не ў Жамойці), што адсоўвала на другарадныя пазіцыі такія вядомыя мясцовыя роды як Гірвойны, Буйвіды, Гінтылы і інш.; вялікі князь раздаваў маёнткі ў Жамойці ў вотчыну ці пажыццёва як шляхце з усіх зямель ВКЛ, так і натуралізаваным прыбышам з-за мяжы (з якіх узвысіліся [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Гурскіх|Гурскія (Горскія)]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Гедройцаў|Гедройцы]], Міланоўскія, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кальвінізм|кальвіністы]] Гружэўскія і інш.)<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 988—989, 994.</ref>. Прававыя нормы ВКЛ (у тым ліку — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Статуты ВКЛ]]) і агульнае палітычнае жыццё сфарміравалі палітычны клас дзяржавы — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Шляхта|шляхту]], якая ў сваёй большасці паходзіла ад «рускіх» родаў; была праваслаўнай і каталіцкай па веравызнанні (а з XVII ст. — у абсалютнай большасці каталіцкай); мовіла спачатку на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старабеларуская мова|«рускай мове»]], а пасля на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская мова|польскай мове]]; вызначала сябе як «літоўцы» (ці больш складана — «лiтоўцы грэцкага закону людзi», «лiтоўцы руськага рода», «gente Lithuanus, natione Polonus») і лічыла сябе грамадзянамі [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]], а пасля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Люблінская ўнія|Люблінскай уніі (1569)]] і шырэй — грамадзянамі ўсёй федэрацыйнай польска-літоўскай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 83, 86; Беларусы : у 10 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.]. — Мінск : Беларус. навука, 1994–2007. — Т. 4 : Вытокі і этнічнае развіццё. — С. 53, 60, 64, 95; ''Сагановіч, Г.'' Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — С. 179.</ref><ref>Напрыклад, у прывілеі караля польскага і вялікага князя літоўскага [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта III]] ад 28 студзеня 1588 г. аб зацвярджэнні і ўвядзенні ў дзеянне [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588|новага Статута ВКЛ]] адзначалася, што манарх удзячны шляхце Польскага Каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага (двум слаўным «народам» — польскаму і літоўскаму) за пашырэнне меж дзяржаў і трыманне абароны, а таму і выдае новы Статут для ўсіх саслоўяў Вялікага Княства Літоўскага аб пашырэнні свабод і вольнасцей. Прывілей загадваў надрукаваць Статут для «літоўскага народа» на [[старабеларуская мова|«рускай»]] і [[польская мова|польскай мове]]: ''«Жикгимонтъ Третий, божъю м[и]л[о]стью король полский, великий князь литовъский, руский, пруский, жомоитъский, мазовецъкий, ифляньтъский, тою жъ божъю м[и]л[о]стью назначоный король шведъский, кготъский, ванъдальский и великое княже финълянъдъское и иныхъ. <…> Мы, г[о]с[по]д[а]ръ, знаючы быти повинъность нашу, ижъ есмо тымъ паньствомъ, на которыхъ насъ панъ богъ з ласки и воли своее светое за добровольнымъ обудвухъ народовъ Короны польское и Великого князьства Литовъского обраньемъ посадити рачилъ, повиньни права, вольности и свободы ихъ не толко цело и непорушно деръжати, але што бы наболей примножати, справедливость и оборону чынити, помнечы тежъ и на то, яко тые '''обадва славные народы, польскый и литовскый''' <…> насъ, г[о]с[по]д[а]ра, за пана собе зверхнего на Корону польскую и на Великое князьство Литивъское взяти волели, чого мы, вдячни от нихъ будучы и хотечы имъ завжды правъ, волностей и свободъ въшелякихъ прыкладомъ продъковъ нашихъ прибавляти и примножати, <…> тот статутъ права Великого князьства Литовъского новопоправленый симъ прывильемъ нашимъ стверъжаемъ и всимъ станомъ Великого князьства Литовъского ку уживанью на вси потомные часы выдаемъ. <…> А ижъбы тымъ рыхълей всимъ ку ведомости и уживанью прыйти могъ, прото тотъ статутъ новопоправленый и прывильями земъскими '''писмомъ польскимъ и рускимъ друковати''' и в поветы розослати велели есмо. <…> Писанъ у Кракове лета бож[ъ]его нароженья 1588 м[е]с[я]ца генвара, 28 дня. Сиисмунъдусъ рексъ. [[Леў Іванавіч Сапега|Левъ Сапега]], подъканъцлерый Великого князьства Литовъского. Кгабриель Война, писаръ»''. Гл.: http://starbel.narod.ru/statut1588_pryv2.htm. Той жа [[Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588|Трэці Статут ВКЛ (1588)]] таксама ўказваў, што земскія акты (г.зн. афіцыйнае справаводства) павінны пісацца на [[старабеларуская мова|«рускай мове»]]: ''«А писаръ земъский маеть по-руску литерами и словы рускими вси листы, выписы и позвы писати, а не иншимъ езыкомъ и словы»''. Гл.: http://starbel.narod.ru/statut1588_4.htm.</ref>.
== Сымбалі ==
[[Файл:Grand Coat of Arms of Samogitia.png|міні|220пкс|Сучасны герб Жмудзі]]
[[Файл:Flag of Samogitia.png|міні|220пкс|Сьцяг Жмудзі]]
На гербе намаляваны чорны мядзьведзь з срэбнымі кіпцюрамі.
 
Верагодна, што першым горадам на Жамойці, атрымаўшым [[http://be.wikipedia.org/wiki/Магдэбургскае права|магдэбургскае права]] на самакіраванне ў канцы XV ст., быў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Кражэй|горад Крожы]]; дакладна вядома, што другім жамойцкім горадам атрымаўшым тое права ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1501|1501]] г., быў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Велюона|горад Вялёна]]<ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 369.</ref>.
На жамойцкім сьцягу намаляваны герб на белым фоне.
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1527|1527]] г. вялікі князь [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жыгімонт I Стары|Жыгімонт I Стары]] узяў пад свой непасрэдны кантроль большую частку (18 валасцей) Жамойцкага староства, тым абмяжоўваючы ўсеахопнасць улады роду Кезгайлаў; а ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1527|1527]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/1529|1529]] г. увёў грашовы збор (замест натуральнага аброку) у Жамойці, на што ўзнялося [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Жамойці, 1535—1537|паўстанне жамойцкіх сялян (1535—1537)]], якое было задушана<ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 382; Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 989.</ref>. Тым не менш, новым жамойцкім старостам у 1527 г. па просьбе мясцовай шляхты стаў князь [[http://be.wikipedia.org/wiki/Станіслаў Станіслававіч Кезгайла|Станіслаў Станіслававіч Кезгайла]], сын папярэдняга старосты, які заставаўся самым буйным уласнікам Жамойці і ў 1528 г. выстаўляў ад сваіх маёнткаў 371 вершніка ў войска<ref>История Литовской ССР... С. 79; Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 989.</ref>.
Герб, як мяркуецца, быў у эксплюатацыі на працягу стагодзьдзяў (па сьцьверджаньнях розных крыніц, быў ўпершыню выкарыстаны ў 14 або 16 стагодзьдзях).
 
==
[[21 ліпеня]] [[1994]] году гэтыя сымбалі былі прызнаныя ўрадам [[Летува|Летувіскай Рэспублікі]].
=== Хвалі новай уніфікацыі ўнутранага жыцця Жамойці (сярэдзіна XVI—XVIII стст.) ===
==
[[File:Eldership of Samogitia (Žemaitija) within Lithuania in the 17th century.png|thumb|left|220px|[[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкае староства]] ''(вылучана чырвоным колерам)'' у складзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага]], XVII ст.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Eldership_of_Samogitia_(%C5%BDemaitija)_within_Lithuania_in_the_17th_century.png]]
[[File:En Samogitia; be Жамойць; ru Жмудь (1659).jpg|thumb|220px|Карта Жамойці, 1656 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:En_Samogitia;_be_%D0%96%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B9%D1%86%D1%8C;_ru_%D0%96%D0%BC%D1%83%D0%B4%D1%8C_(1659).jpg]]
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1566|1566]] г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] адбылася чарговая ўніфікацыйная адміністрацыйна-тэрытарыяльная рэформа, якая канчаткова ліквідавала блытаніну розных тэрытарыяльных адзінак, нярэдка рэліктавых, і паводле якой у дзяржаве асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры станавіліся ваяводствы і паветы (са сваімі соймікамі), колькасць якіх была павялічана шляхам падзелу былых вялізных ваяводстваў. Аднак гэта не закранула Жамойці, дзе працягвала існаваць [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкае староства]]: у рацыянальна арганізаванай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры дзяржавы Жамойцкае староства (з 28 цівунстваў) выразна вылучалася і па сутнасці было паветам, бо мела толькі адзін [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ваяводскі соймік|соймік]], аднак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] меў кампентэнцыі ваяводы і таму быў сенатарам і засядаў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сенат Рэчы Паспалітай|Сенаце]]<ref>''Закшэўскі, А.Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23.</ref>. Староства мела трох сенатараў — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Біскупы жамойцкія|жамойцкі біскуп]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кашталяны жамойцкія|жамойцкі кашталян]]. Жамойцкая шляхта была ў XV—XVIII стст. таксама ўключана ў барацьбу магнацкіх груповак у [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]].
 
[[File:Siauliaiaktas17940505.jpg|thumb|right|220px|Акт паўстання шляхты Шавельскай зямлі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкага княства]], 1794 г. ''(на польскай мове)''|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Siauliaiaktas17940505.jpg]]
== Крыніцы ==
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1581|1581]] г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] узнік [[http://be.wikipedia.org/wiki/Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Трыбунал]]. Першапачаткова Жамойць, як і ўкраінскія ваяводствы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польскае каралеўства|Польскага каралеўства]], павінна была атрымаць асобныя трыбунальскія суды (у Расіенах), аднак сама шляхта Жамойцкага староства ад такой прапановы Вільні адмовілася, што таксама не спрыяла самаізаляцыі ўнутранага жыцця Жамойці<ref>''Закшэўскі, А.Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23.</ref>.
{{Крыніцы}}
 
Жамойць стала тэатрам ваенных дзеянняў у ходзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночная вайна 1655—1660|Паўночнай вайны (1655—1660)]], у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1655|1655]] г. была занята шведскімі войскамі і моцна пацярпела. Па ініцыятыве гетмана [[http://be.wikipedia.org/wiki/Януш Радзівіл, 1612—1655|Януша Радзівіла]] і часткі шляхты ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1655|1655]] г. у радзівілаўскай сядзібе была аб'яўлена [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кейданская дэкларацыя|Кейданская дэкларацыя]].
== Літаратура ==
* «Очерки Жмуди» Дрэвлянского // «Пантеон» 1855 г., № 1
* «Zbiorek rzeczy swojskisch kunauce i rozrywce dla młodzieży» Ewarysta Estkowskiego. Познань, 1859
* Святая Жмудь // «Вестник Западной России», 1865 г., № 8 и 9
* Краткое описание Ковенской губ., 1889.
 
Жамойць, дзе меліся значныя латыфундыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Сапегаў|Сапегаў]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Скуодас|Шкуды]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінга]] і інш.)<ref>История Литовской ССР... С. 142.</ref>, стала важным тэатрам ваенных дзеянняў у ходзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім, 1696—1702|Грамадзянскай вайны ў Вялікім Княстве Літоўскім (1696—1702)]], якая спалучылася з наступнай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночная вайна, 1700—1721|Паўночнай вайной (1700—1721)]], калі праз Жамойць у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1701|1701]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1708|1708]] гг. праходзілі шведскія войскі. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1707|1707]] г. у Жамойці прайшлі значныя хваляванні сялян, а ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1707|1707]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1711|1711]] гг. голад і хваробы (эпідэмія [[http://be.wikipedia.org/wiki/Чума|чумы]]) значна скарацілі колькасць насельніцтва Жамойці і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каралеўства Прусія|Каралеўства Прусіі]]<ref>Литва Малая // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. — Москва, 2010. — Т. 17. — С. 628.</ref>.
== Вонкавыя спасылкі ==
 
Праз Жамойць праходзілі расійскія войскі ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1733|1733]] г. (у час бескаралеўя ў Рэчы Паспалітай і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вайна за польскую спадчыну|«Вайны за польскую спадчыну»]]) і ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1758|1758]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1760|1760]] гг. у час [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сямігадовая вайна|Сямігадовай вайны (1753—1763)]].
 
Жамойць стала важным цэнтрам пачатку [[http://be.wikipedia.org/wiki/Барская канфедэрацыя|Барскай канфедэрацыі]] — у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1768|1768]] г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Расейняй|Расейнах]] была аб'яўлена Генеральная канфедэрацыя ВКЛ. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1769|1769]] г. адбыліся значныя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Шавельскай эканоміі|хваляванні сялян Шавельскай эканоміі]]<ref>История Литовской ССР... С. 157—159.</ref>. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1768|1768]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1782|1782]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/1791|1791]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1796|1796]] гг. адбыліся значныя пратэсты сялян староства Паланга супраць пажыццёвага ўласніка віленскага біскупа [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ігнацій Якуб Масальскі|Ігната Масальскага]], а ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1775|1775]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1792|1792]] гг. — у старостве Вялёна супраць каралеўскага губернатара [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антоній Тызенгаўз|Антонія Тызенгаўза]]<ref>История Литовской ССР... С. 157.</ref>.
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1793|1793]] г. у ходзе адміністрацыйна-тэрытарыяльных рэформ, прынятых [[http://be.wikipedia.org/wiki/Чатырохгадовы сейм|Вялікім соймам]] (1788—1792), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкае староства]] было падзелена на тры паветы («зямлі») — Расіенскі, Цельшаўскі і Шавельскі<ref>''Закшэўскі, А.Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А.Б. Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне. — Мінск : Навука і тэхніка, 1994. — С. 16—23; Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 20—21.</ref>.
 
Па прычыне сваёй аддаленасці ад месцаў канцэнтрацыі расійскіх войск тэрыторыя Жамойці стала адным з важных цэнтраў, дзе ўзнялося [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне 1794 года|паўстанне 1794 года на чале з Тадэвушам Касцюшкам]]. Для заахвочання сялян адозвы касцюшкаўцаў спецыяльна перакладаліся з польскай на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|літоўскую мову]]<ref>История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др... С. 174—175.</ref>.
 
==
=== Эканамічнае становішча ў XVI—XVIII стст. ===
==
На Жамойці меліся вялікія як дзяржаўныя староствы і эканоміі, якія раздаваліся пажыццёва, так і значныя прыватнаўласніцкія маёнткі, з якіх у XVI—XVII стст. асаблівымі памерамі вылучаліся прыватныя латыфундыі магнатаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Хадкевічаў|Хадкевічаў]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Шаўкенай|Шаўкяны]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Лідувяняй|Лідавяны]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Відукле|Відуклі]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Скуодас|Шкуды]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінга]], Грусце, Гондынга і інш.), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Радзівілаў|Радзівілаў]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайняй|Кейданы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Цітувенай|Цытавяны]]), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Сапегаў|Сапегаў]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Рыетавас|Рэтава]], Гелгудышкі), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Кішкаў|Кішкаў]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайняй|Кейданы]]), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Тышкевічаў|Тышкевічаў]] (мястэчка Благаславенства)<ref>История Литовской ССР... С. 150; ''Кіркене, Г.'' Новы погляд на род Хадкевічаў... С. 68—69; ''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. – Wrocław – Warszawa – Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.</ref>. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Біскупы жамойцкія|Жамойцкі біскуп]] таксама быў значным зямельным уласнікам. У сярэдзіне XVI ст. па мужчынскай лініі выгас магнацкі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Кезгайлаў|род Кезгайлаў]], землі якога перайшлі да сваякоў — паноў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Завішаў|Завішаў]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Шэметаў|Шэметаў]], а самай уплывовай сям'ёй у Жамойці сталі Хадкевічы. У сярэдзіне XVII ст. згас род Кішкаў, а велізарныя латыфундыі Хадкевічаў па жаночай лініі перайшлі да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Сапегаў|Сапегаў]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Скуодас|Шкуды]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінга]] і інш.) і іншых асоб. У сярэдзіне XVII ст. у склад латыфундыстаў Жамойці ўвайшлі і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Агінскіх|Агінскія]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Ціркшляй|Ціркшлі]] і інш., а ў XVIII ст. набылі значны маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Рыетавас|Рэтава]]), а ў XVIII ст. — яшчэ і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Плятэраў|Плятэры]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Швекшна|Швекшне]]), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Карпаў|Карпы]] (мястэчка Благаславенства), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Касакоўскіх|Касакоўскія]] (маёнтак Юзафова ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкім княстве]], ключ Геруці ва [[http://be.wikipedia.org/wiki/Упіцкі павет|Упіцкім павеце]]), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Масальскіх|Масальскія]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланга]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Плунге|Плунгяны]], Фарніды). Аднак галоўныя рэзідэнцыі ўсіх гэтых магнацкіх родаў знаходзіліся па-за жамойцкімі землямі.
 
Значнымі памерамі ў XVI ст. вылучаліся таксама валоданні сярэднезаможнай шляхты — такіх родаў як [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Білевічаў|Білевічы]], Белазоры, Талька-Грынцэвічы, Гротусы, Гружэўскія, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Зяновічаў|Зяновічы]], Орвіды, Пяткевічы; у XVII ст. — яшчэ і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Гурскіх|Гурскія (Горскія)]], Войны, Кірштэйны, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Гелгудаў|Гелгуды]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Гедройцаў|Гедройцы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Масальскіх|Масальскія]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Пацаў|Пацы]], Сіруці, кальвіністы Блінструбы; у XVIII ст. — яшчэ і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Пшаздзецкіх|Пшаздзецкія]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Коньчаў|Коньчы]], Залускія, Вейсенгофы, Нагурскія, Монтвілы, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Пілсудскіх|Пілсудскія]], Страшэвічы, Станевічы, Станкевічы і інш.<ref>''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. – Wrocław – Warszawa – Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.</ref> Мець маёнтак у Жамойці было выгадней, чым аналагічны, напрыклад, у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Чарназём|чарназём]]ных украінскіх ваяводствах [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польскае Каралеўства, 1569—1793|Польскага Каралеўства]], бо галоўны экспарт збожжа ішоў у Заходнюю Еўропу — праз [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Калінінград|Кёнігсберг]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Гданьск|Гданьск]], а не [[http://be.wikipedia.org/wiki/Чорнае мора|Чорнае мора]]<ref>История Литовской ССР... С. 156.</ref>.
 
З першай паловы XVI ст. у Жамойці назіраецца рост прысутнасці нямецкіх купцоў з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Герцагства Прусія|Герцагства Прусія]] і рост гандлёвага абароту з ім, а ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1529|1529]] г. для сваёй выгады [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] заключыла гандлёвы дагавор з Прусіяй, які забараняў вываз металаў з ВКЛ<ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 389—390.</ref>. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Валочная памера|«Валочная памера»]] у Жамойці пачалася яшчэ ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1553|1553]] г., але на Жамойці ніколі не было развітай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Фальварак|фальваркавай гаспадаркі]], бо вялікія князі літоўскія гарантавалі не засноўваць у Жамойці фальваркаў, таму стварэнне [[http://be.wikipedia.org/wiki/Фальварак|фальваркаў]] было рэдкасцю<ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 589; История Литовской ССР... С. 88, 152.</ref>. Большая частка сялян была вольнай (на паўночным-захадзе Жамойці — каля 90% усіх сялян), бо плаціла маянткоўцам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Чынш|чынш]] — аж да 1861 г., калі быў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сялянская рэформа ў Расійскай імперыі|адменены прыгон у Расійскай імперыі]]<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 996; История Литовской ССР... С. 152.</ref>. Шмат сялян займалася гандлем у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каралеўства Прусія|Каралеўстве Прусія]], які дазваляў ім адпраўляць сваіх дзяцей вучыцца за грошы ў жамойцкія парафіяльныя школы і вучыцца на каталіцкіх ксяндзоў, што лічылася за вялікае шчасце<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 996; История Литовской ССР... С. 152—153.</ref>.
 
У 1650 г. колькасць [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дым, адзінка падаткаабкладання|сялянскіх дымоў]] складала звыш 49 тыс., што адпавядае колькасці насельніцтва каля 330 тыс. чалавек<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. Шчыльнасць насельніцтва (17,4 чал./км²) была адною з самых высокіх у ВКЛ<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. Па прычыне ваенных дзеянняў колькасць дымоў паводле дадзеных ад 1667 г. скарацілася да 34 тыс.<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref> Жамойць славілася вялікай колькасцю дробнай (малазаможнай) шляхты, якая пражывала часта супольна — цэлымі ваколіцамі. У 1667 г. у Жамойці мелася 5486 маёнткаў шляхты, з якіх 3940 маёнткаў (71,8%) не мелі прыгонных сялян, а шляхціцы былі аднадворцамі; толькі 1546 шляхецкіх сямей валодалі прыгоннымі сялянамі (цалкам {{num|14036}} сялянскіх двароў); толькі 53 шляхецкія сям'і мелі больш чым па 50 прыгонных<ref>История Литовской ССР... С. 112—113.</ref>.
 
У 2-й палове XVIII ст. колькасць насельніцтва вярнулася да ўзроўню 1650 г. — каля 330 тыс. чалавек<ref>''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. Паводле попісу 1775 г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкім старостве]] шляхта мела 12,5 тыс. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дым, адзінка падаткаабкладання|сялянскіх дымоў]], вялікі князь літоўскі — 11 тыс., каталіцкі касцёл — 3 тыс.<ref>История Литовской ССР... С. 150.</ref> Той жа попіс налічыў 5 748 двароў шляхты (у тым ліку магнатаў), з якіх толькі 1 179 двароў (20,5 %) мелі прыгонных сялян<ref>История Литовской ССР... С. 150.</ref>. Вялізная [[http://be.wikipedia.org/wiki/Шавельская эканомія|Шавельская эканомія]] ў 1788 г. налічвала 17 652 душы, дзе на селяніна прыходзілася 1,5 [[http://be.wikipedia.org/wiki/Валока|валокі]] зямлі<ref>История Литовской ССР... С. 151.</ref>.
 
==
=== Рэлігійна-культурнае жыццё Жамойці ў часы ВКЛ ===
==
[[File:Hill of Crosses Siauliai.jpg|thumb|[[http://be.wikipedia.org/wiki/Гара Крыжоў|Гара Крыжоў]] каля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Шаўляй|Шаўляя]] на Жамойці. Фота 2005 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Hill_of_Crosses_Siauliai.jpg]]
[[File:Religie w I Rz-plitej 1573.svg|thumb|Рэлігійная сітуацыя ў Рэчы Паспалітай у 1573 г. (найбольшы росквіт [[http://be.wikipedia.org/wiki/Пратэстантызм|пратэстанцтва]])|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Religie_w_I_Rz-plitej_1573.svg]]
[[File:Žemaičių Kalvarijos bažnyčia mišios, 2006.jpg|thumb|Працэсія паломнікаў у мястэчку [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Жэмайчу-Калварыя|Жамойцкая Кальварыя]]. Фота 2006 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:%C5%BDemai%C4%8Di%C5%B3_Kalvarijos_ba%C5%BEny%C4%8Dia_mi%C5%A1ios,_2006.jpg]]
 
Пасля хрысціянізацыі ў XV ст. Жамойць на працягу існавання [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] была каталіцкім рэгіёнам і адзінай зямлёй, якая за сваю набожнасць і адданасць [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каталіцызм|каталіцызм]]у атрымала ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] неафіцыйную назву сярод шляхты «святой» зямлі<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994.</ref>. Калі раней насельніцтва Жамойці зацята супраціўлялася прыняццю каталіцтва, то пасля паўсюднага прыняцця пачало зацята яго трымацца: набожнасць і адданасць жамойцкага насельніцтва [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каталіцызм|каталіцызм]]у ўвайшлі ў легенды і прымаўкі, што захавалася нават да XX ст. Яшчэ са старажытных часоў у знак шчырай веры насельніцтва (асабліва сялянскае) ставіла ў кожнай вёсцы сімвалічныя драўляныя крыжы, а часам абстаўляла групамі крыжоў цэлыя пагоркі. Каталіцкія ксяндзы карысталіся ўсямернай павагай на вёсцы<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994—995.</ref>.
 
З пачатку XVI ст. у Жамойці з'яўляюцца [[http://be.wikipedia.org/wiki/Яўрэі|яўрэі]], якія засноўваюць у гарадах і мястэчках свае [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кагал|кагал]]ы і ўваходзяць у склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Брэсцкая сінагога|Брэсцкай сінагогі (акругі)]], а пасля стварэння ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1652|1652]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская сінагога|Віленскай сінагогі (акругі)]] — у яе склад аж да падзелаў Рэчы Паспалітай. Асаблівасцю Жамойці было тое, што тут не мелася пасяленняў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Татары|татар]].
 
Жамойць павярхоўна закранулі працэсы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|Рэфармацыі ў Рэчы Паспалітай]] і зусім абмінуў працэс увядзення [[http://be.wikipedia.org/wiki/Уніяцтва|ўніяцтва]] (з 1596 г.). Спроба распаўсюджання [[http://be.wikipedia.org/wiki/Лютэранства|лютэранства]] ў ВКЛ, калі пачаўся рух [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэфармацыя|Рэфармацыі]], не мела поспеху: у 1539 г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Вільнюс|Вільні]] шляхціц-лютэраніст [[http://be.wikipedia.org/wiki/Абрахам Кульвец|Абрахам Кульвец]] (ураджэнец вёскі Кульва — каля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Каўнас|Коўна]]) адкрыў рэлігійную школу для малазаможнай шляхты (аднак школа карысталася папулярнасцю толькі ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Немцы|немцаў]]-мяшчан), а ў 1542 г. Кульвец вымушаны быў эмігрыраваць у суседнюю лютэранскую [[http://be.wikipedia.org/wiki/Герцагства Прусія|Прусію]], дзе прапанаваў праграму зрабіць балцкія гаворкі падмуркам усёй адукацыйнай сістэмы ў ВКЛ, выкарыстоўваючы базу новастворанага [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кёнігсбергскі ўніверсітэт|Кёнігсбергскага ўніверсітэта]] (1544)<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 67, 81.</ref>. Менавіта ў рамках гэтых задум ураджэнец Жамойці, лютэранскі пастар [[http://be.wikipedia.org/wiki/Марцінас Мажвідас|Марцінас Мажвідас]] выдаў пры дапамозе прускага герцага ў 1547 г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Калінінград|Кёнігсбергу]] (Прусія) лютэранскі «Катэхізіс» — на заходніх гаворках сучаснай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкай мовы (дыялекта)]] з вялікім уплывам гаворак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Пруская мова|прускай мовы]], што было пачаткам друкарства на балцкіх гаворках ВКЛ<ref>''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы... С. 134; ''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 597—599; Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье... С. 93, 101.</ref>.
 
Аднак праграма пераходу сістэмы адукацыі на балцкія гаворкі ў ВКЛ (у тым ліку ў Жамойці) не сустрэла ўвагі і не атрымала падтрымкі ў шляхты ВКЛ<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 64, 67, 81; ''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы... С. 128—129.</ref>. Наадварот, самы ўплывовы магнацкі род ВКЛ — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Радзівілаў|Радзівілы]] на чале з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мікалай Радзівіл Чорны|Мікалаем Радзвілам «Чорным»]] — прыняў галоўны ўдзел у мясцовым руху Рэфармацыі ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1550|1550]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1570|1570]]-ыя гг., але імкнуўся распаўсюджваць у краіне [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кальвінізм|кальвінізм]] і падтрымаў друк рэлігійнай літаратуры на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старабеларуская мова|«рускай мове»]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Катэхізіс Сымона Буднага|«Катэхізіс» (1562) Сымона Буднага]]) і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская мова|польскай мове]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Берасцейская Біблія|«Берасцейская Біблія», 1563]])<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 68.</ref>. Кальвінізм падтрымала тады большая частка сенатараў ВКЛ — у тым ліку жамойцкі староста [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ян Геранімавіч Хадкевіч|Ян Геранімавіч Хадкевіч]] (хоць і заснаваў у сваім маёнтку [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Скуодас|Шкуды]] лютэранскую кірху), жамойцкі кашталян [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мікалай Нарушэвіч, кашталян жамойцкі|Мікалай Мікалаевіч Нарушэвіч]], троцкі кашталян [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ян Янавіч Глябовіч|Ян Янавіч Глябовіч]], падканцлер [[http://be.wikipedia.org/wiki/Астафій Багданавіч Валовіч|Астафій Багданавіч Валовіч]], новагародскі ваявода [[http://be.wikipedia.org/wiki/Павел Сапега, ваявода новагародскі|Павел Іванавіч Сапега]], вялікі пісар літоўскі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Леў Іванавіч Сапега|Леў Іванавіч Сапега]] і іншыя магнаты<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 68; Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 507; Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье... С. 93.</ref>. У Жамойці па загаду магнатаў пачалі ўзнікаць з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1550|1550]]-х гг. кальвінісцкія зборы (храмы), але па іх жа загаду ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1580|1580]]-ыя гг. амаль усе яны былі пераведзены ў каталіцкія касцёлы<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 524.</ref>. Жамойцкі староста, а пазней віленскі кашталян [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ян Станіслававіч Кішка|Ян Станіслававіч Кішка]] (каля 1552—1592), прыхільнік [[http://be.wikipedia.org/wiki/Арыянства|арыянства]], заснаваў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайняй|Кейданах]] суполку арыян, аднак галоўную падтрымку іх дзейнасці разгарнуў па-за жамойцкімі землямі — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Іўе|Іўе]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Лоск|Лоск]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Гарадскі пасёлак Любча|Любча]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Венграў|Венграў]]<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 513.</ref>. Пасля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Контррэфармацыя|Контррэфармацыі]] на Жамойці, побач з невялікай колькасцю кальвінісцкіх збораў, толькі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайней|Кейданы]] засталіся (для шляхты) важным цэнтрам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кальвінізм|кальвінізм]]у, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Арыянства|арыянства]] (да 1658 г.) і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Праваслаўе|праваслаўя]] (меўся значны мужчынскі манастыр і царква), бо падтрымліваліся біржанскай («кальвінісцкай») галіной князёў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Радзівілаў|Радзівілаў]], уласнікаў Кейданскай латыфундыі. Акрамя таго, у Кейданах ў XVI—XVII стст. мелася значная друкарня (з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1611|1611]] г.), суполка [[http://be.wikipedia.org/wiki/Шатландцы|шатландцаў]] і самая буйная [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кагал|яўрэйская суполка]] ў Жамойці.
 
Толькі ў 1595 г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Вільнюс|Вільні]] быў выдадзены «Катэхізіс» [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мікалоюс Даўкша|Мікалоюса Даўкшы]], ураджэнца [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайняй|Кейдан]], — першая друкаваная кніга на тэрыторыі ВКЛ на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|літоўскай мове]], а ў прыватнасці — на заходніх гаворках аўкштайцкага дыялекту [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|сучаснай літоўскай мовы]] (гаворкі вакол гарадоў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайняй|Кейданы]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Шаўляй|Шаўлі]]), якія ў тыя часы атрымалі назву «жамойцкая мова» тапанімічна — па назве [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]]<ref>''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы... С. 129; ''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва]; ''Насевіч, В.Л.'' [http://vln.by/node/17 Літва].. С. 205.</ref>. Заклік Даўкшы развіваць высокую культуру на балцкіх гаворках таксама не сустрэў падтрымкі ў шляхты<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81.</ref>. Далейшы друк на балцкіх гаворках у ВКЛ (дзейнасць жамойцкага біскупа [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мельхіёр Гедройц|Мельхіёра Гедройца]], работы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Канстанцінас Шырвідас|Канстанцінаса Шырвідаса]] і інш.) меў ужо абмежаваны наклад і дапаможны характар — для ўмацавання хрысціянскай веры сярод балтамоўных сялян (некаторыя з якіх яшчэ не адмовіліся поўнасцю ад язычніцкіх абрадаў), а таму меў рэлігійны змест, другаснае (пасля друку на «рускай», лацінскай і польскай мовах) значэнне, зыходзіў ад каталіцкага святарства (а не свецкай шляхты) і быў на «жамойцкай мове» (заходнеаўкштайцкім дыялекце)<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81; История Литовской ССР... С. 146.</ref>. За ўзмацненне пазіцый [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каталіцызм|каталіцызм]]у і дзейнасць супраць перажыткаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Язычніцтва|язычніцтва]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Біскупы жамойцкія|жамойцкі біскуп]] (1576—1609) [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мельхіёр Гедройц|Мельхіёр Гедройц]] быў празваны «другім хрысціцелем Жамойці».
 
Узнятая ў XVI ст. спроба заснаваць сталую традыцыю пісьменнасці і друку на балцкіх гаворках, часта на розных яе варыянтах, аказалася няўдалай у ВКЛ і трывала падтрымлівалася ў XVI—XVIII стст. і пазней толькі ў лютэранскім [[http://be.wikipedia.org/wiki/Герцагства Прусія|Герцагстве Прусія]] (напрыклад, дзейнасць [[http://be.wikipedia.org/wiki/Балтрамеюс Вілентас|Балтрамеюса Вілентаса]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ёнас Брэткунас|Ёнаса Брэткунаса]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Даніэль Клейн|Даніэля Клейна]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Крысціонас Данелайціс|Крысціонаса Данелайціса]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Філіп Руйгіс|Філіпа Руйгіса]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Людвікас Рэза|Людвікаса Рэзы]] і інш.), у тым ліку пры дапамозе правячай мясцовай нямецкай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дынастыя Гогенцолернаў|дынастыяй Гогенцолернаў]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81; ''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс. — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года. — С. 595—606; Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье... С. 93, 102; История Литовской ССР... С. 145.</ref>. Прычым гэты друк у Прусіі, які ажыццяўляўся мясцовымі балтамі-лютэранамі, быў працягам моўнай традыцыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Марцінас Мажвідас|Мажвідаса]]: кнігі там друкаваліся на заходніх гаворках сучаснай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкай мовы (дыялекта)]] з вялікім уплывам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Пруская мова|прускіх гаворак]], а таму мова выданняў вылучалася аддаленасцю ад большасці балцкіх гаворак ВКЛ<ref>''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы... С. 134; ''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва].</ref>. Першы поўны пераклад Бібліі на жамойцкую мову (дыялект) быў надрукаваны ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1735|1735]] г. і паўторна надрукаваны пасля выпраўкі ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1755|1755]] г. менавіта ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Калінінград|Кёнігсбергу]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Каралеўства Прусія|Каралеўства Прусія]])<ref>''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы... С. 134.</ref>.
 
[[File:Kraziu kolegija bursa.jpg|thumb|left|Езуіцкі калегіум у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Кражэй|Крожах]], уфундаваны [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ян Караль Хадкевіч|Янам Каралем Хадкевічам]]. XVII ст.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Kraziu_kolegija_bursa.jpg]]
Земскія акты (г.зн. афіцыйнае справаводства), якія захаваліся толькі з сярэдзіны XVI ст., у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкім старостве]] пісаліся да [[http://be.wikipedia.org/wiki/1640|1640]] г. на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старабеларуская мова|«рускай мове» (г.зн. старабеларускай)]], а пасля — на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская мова|польскай мове]]<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 994.</ref>. Апошняя рэдакцыя агульнадзяржаўнага і «рускамоўнага» зводу законаў — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588|трэці Статут ВКЛ (1588)]] — толькі ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1614|1614]] г. была надрукавана на польскай мове. Польская мова пачынае шырока распаўсюджвацца сярод шляхты (у тым ліку жамойцкай) з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1610|1610]]-х гг., чаму спрыяў хуткі рост сеткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Езуіты|езуіцкіх]] школ і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Калегіум|калегіум]]аў (з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Латынь|лацінскай]] і польскай мовамі навучання), дзе адукацыя была на найвышэйшым узроўні ў ВКЛ і таму прывабнай для [[http://be.wikipedia.org/wiki/Шляхта|шляхты]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 81—83.</ref>. Так, у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1614|1614]] г.<ref>У літаратуры сустракаюцца і іншыя даты заснавання калегіума ў Крожах — 1616 г. і 1618 г.</ref> [[http://be.wikipedia.org/wiki/Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ян Караль Хадкевіч|Ян Караль Хадкевіч]] уфундаваў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Кражэй|Крожах]] езуіцкі калегіум (1614—1773), а [[http://be.wikipedia.org/wiki/Езуіты|езуіты]] пачалі з таго, што знішчылі ў Крожах святыя жамойцкія дубы і зверглі ідалаў, якім частка сялянства ў тыя часы яшчэ пакланялася і давала ім ахвяры жывёламі<ref>Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье... С. 33.</ref>. У XVII ст. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайняй|Кейданах]] была адкрыта гімназія, а ў XVIII ст. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Варняй|Ворнях]] — духоўная семінарыя.
 
[[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская мова|Польская мова]] з той пары стала дамінуючай у культурным жыцці шляхты і святарства Жамойці аж да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Падзелы Рэчы Паспалітай|падзелаў Рэчы Паспалітай]] і нават пазней. Як сведчылі справаздачы жамойцкіх біскупаў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Рым|Рым]], шляхта не наведвала касцёлаў, дзе набажэнства вялося на мясцовых балцкіх гаворках<ref>История Литовской ССР... С. 145.</ref>. У Жамойці балцкія гаворкі існавалі галоўным чынам толькі ў асяроддзі сялянства, дробнай і непісьменнай шляхты і парафіяльнага каталіцкага святарства, бо апошняе рэкрутавалася звычайна з ліку сялян, і выкарыстоўваліся асобнымі езуітамі ў якасці дапаможных пры пропаведзях<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 69.</ref><ref>Выдаваныя ў XVII—XVIII стст. маластаронкавыя польска-літоўскія (польска-літоўска-лацінскія) слоўнікі і лемантары служылі для балтамоўных жыхароў падмуркам для засваення польскай ці лацінскай мовы.</ref>. Яшчэ ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1737|1737]] г. жамойцкі біскуп [[http://be.wikipedia.org/wiki/Юзаф Міхал Карп|Юзаф Міхал Карп]] у сваёй акруговай грамаце рэзка нападаў на многія рэшткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Язычніцтва|язычніцтва]] ў Жамойці сярод сялян<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 570.</ref>.
 
У XVII—XVIII стст., у Жамойці, як і паўсюль у [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]], панаваў росквіт пышнага і каталіцкага мастацтва [[http://be.wikipedia.org/wiki/Барока|барока]], але рэгіён быў перыферыяй дзяржавы ў адносінах культурных тэндэнцый і развіцця навукі. Самым вядомым месцам каталіцкага паломніцтва аж да сённяшняга часу стала мястэчка [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Жэмайчу-Калварыя|Жамойцкая Кальварыя]], дзе жамойцкі біскуп [[http://be.wikipedia.org/wiki/Юрый Тышкевіч, біскуп|Юрый Тышкевіч]] у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1633|1633]] г. заснаваў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кальварыя|кальварыю]]. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Адукацыйная камісія|Адукацыйная камісія]] (1773) вылучыла Жамойць у 1783 г. у адну з чатырох адукацыйных акруг Літоўскай правінцыі: цэнтрам Жамойцкага аддзела (з трох падакруг) стаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мястэчка Кражэй|горад Крожы]], а школы ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінзе]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Расейняй|Расейнах (Расіенах)]] сталі цэнтрамі падакруг.
 
==
== Жамойць у часы Расійскай імперыі ==
=== Адміністрацыйная прыналежнасць ===
==
 
[[File:Kovno Governorate (1888).jpg|thumb|right|Падзел [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерні]] (1842—1917) на паветы, 1888 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Kovno_Governorate_(1888).jpg]]
[[File:Kovno - the present capital of Samogitia (1850).jpg|thumb|right|Малюнак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антоній Аляшчынскі|Антонія Аляшчынскага]] ''«[[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Каўнас|Коўна]] — цяперашняя сталіца Жамойці»'' ([[http://be.wikipedia.org/wiki/1850|1850]] г.)|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Kovno_-_the_present_capital_of_Samogitia_(1850).jpg]]
 
Пасля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Трэці падзел Рэчы Паспалітай|трэцяга падзела Рэчы Паспалітай]] у 1795 г. тэрыторыя Жамойці была ўключана ў склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская губерня|Літоўскай губерні]] (1795—1801) [[http://be.wikipedia.org/wiki/Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], акрамя паўднёва-усходніх раёнаў, якія ўвайшлі ў склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каралеўства Прусія|Прусіі]]. І ў Расійскай імперыі перастала існаваць адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка, якая б мела назву «Жамойць» у афіцыйнай яе назве, аднак назва «Жамойць» стала прысутнічаць ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Імператар усерасійскі|афіцыйным тытуле расійскага імператара]] — выразам «князь Самагіцкі» аж да 1917 г.
 
Расійскі імператар [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аляксандр I, імператар расійскі|Аляксандр I]] (1801—1825) сваім указам ад [[http://be.wikipedia.org/wiki/21 верасня|9 (21) верасня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1801|1801]] г. падзяліў Літоўскую губерню на дзве — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская губерня|Літоўска-Віленскую]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Гродзенская губерня|Літоўска-Гродзенскую губерні]]<ref>Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 26, №20004; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 111; История Литовской ССР... С. 176.</ref>. Тэрыторыя Жамойці цалкам увайшла ў склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская губерня|Літоўска-Віленскай губерні]] (1801—1840)<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 997.</ref>. У 1819 г. прыморскае мястэчка [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланга]] з акругай былі перададзены ў склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Курляндская губерня|Курляндскай губерні]], але ў 1827 г. зноў вернуты ў склад Літоўска-Віленскай губерні, а пасля ў 1829 г. зноў уключаны ў склад Курляндскай губерні<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 22.</ref>.
 
18 ліпеня 1840 г. расійскі імператар [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мікалай I, імператар расійскі|Мікалай I]] загадаў Сенату перайменаваць Літоўска-Віленскую губерню ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская губерня|Віленскую губерню]] (1840—1917)<ref>Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, №13678; Żmudź / Encyklopedia Powszechna. — T. 28. — С. 997; История Литовской ССР... С. 176.</ref>.
 
Хоць Жамойць не прадстаўляла сабой асобную адміністрацыйна-тэрытарыяльную адзінку ў Расійскай імперыі, да пачатку 1840-х гг. у афіцыйным расійскім справаводстве Жамойць часам называлася як «Самагіція» ці «самагіцкія паветы» (па-руску «самогитские поветы») — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Шавельскі павет, Расійская імперыя|Шавельскі]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Цельшаўскі павет, Расійская імперыя|Цельшаўскі]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Расіенскі павет, Расійская імперыя|Расіенскі]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Упіцкі павет, Расійская імперыя|Упіцкі паветы]]<ref>Указ от 29 ноября 1824 года «Об учреждении контрактов в городе Шавлях Виленской губернии под именем Самогитских» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 39, №30131; указ 27 мая 1831 года «Об установле­нии временного управления по гражданской части в четырёх Самогитских уездах Виленской губер­нии» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 6, аддзяленне 1, №4594; указ 12 февраля 1832 года «О прекращении действия особого в Самогитии Начальника и о восстановлении обыкновенного порядка отношений четырех Самогитских уездов с Виленским Губернским Начальством» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, №5151; Указ от 11 марта 1832 года «О порядке определения римско-католических духовных к должностям в Самогитии» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, №5225; Указ от 3 мая 1832 года «О непроизводстве двойных окладов чиновникам, командированным из России для исправления должностей земских исправников, заседателей земских судов, городничих и полицмейстеров в четырех самогитских уездах» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, №5327; Указ от 1 июля 1832 года «О наставлениях касательно долга верноподданичества» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 7, аддзяленне 1, №5521; Указ от 19 декабря 1833 года «О учреждении в губерниях, от Польши возвращенных, особых комиссий для рассмотрения метрических и актовых книг» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 8, аддзяленне 1, №6644; і інш.</ref>. Існавала таксама каталіцкая [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая дыяцэзія|«Самагіцкая» (Жамойцкая) дыяцэзія]], перайменаваная [[http://be.wikipedia.org/wiki/11 кастрычніка|11 кастрычніка]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1840|1840]] г. у Цельшаўскую (з цэнтрам у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Варняй|Варняі]]), а ў 1848 г. старая назва «Самагіцкая» была зноў дазволена расійскімі ўладамі да выкарыстання побач з новай<ref>Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор першы. Т. 25, №18504; Указ 11 октября 1840 года «О переименовании Литовского Евангелическо-Реформаторского Синода в Виленский, а Самогитской Римско-Католической Епархии в Тельшевскую» // Поўны збор законаў Расійскай імперыі. Збор другі. Т. 15, аддзяленне 1, №13854.</ref>.
 
[[http://be.wikipedia.org/wiki/18 снежня|18 снежня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1842|1842]] г. са складу Віленскай губерні былі вылучаны паветы з пераважна балтамоўным сялянскім насельніцтвам губерні, з якіх была створана [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенская губерня]] (1842—1917), атрымаўшая неафіцыйную назву «Самагіція» («Жамойць», «Жмудзь»)<ref>''Корнилов, И.'' Русское дело в Северо-Западном крае… С. 4, 20, 22; ''Арсеньев, К.'' Статистические очерки России... С. 180—181.</ref><ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 112.</ref>. Цэнтрам Ковенскай губерні стаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Каўнас|горад Коўна (цяперашні горад Каўнас)]]. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Каўнас|Коўна]] (пабліжэй да губернскай адміністрацыі) па загаду расійскіх улад у 1864 г. была пераведзена і рэзідэнцыя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае біскупства|жамойцкага (цельшаўскага) біскупа]].
 
З 1795 г. мовай афіцыйнага справаводства стала [[http://be.wikipedia.org/wiki/Руская мова|руская мова]], аднак да канца падаўлення [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне 1830—1831 гадоў|Лістападаўскага паўстання (1830—1831)]] афіцыйна выкарыстоўвалася паралельна і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская мова|польская мова]] ў многіх дзяржаўных установах, асабліва дваранскіх і судовых. Жамойць заўсёды ўваходзіла ў склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўскае генерал-губернатарства|Літоўскага (Віленскага) генерал-губернатарства]], а таму была часткай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга края]] Расійскай імперыі — з усімі наступствамі гэтай прыналежнасці.
 
==
=== Жамойць у час вайны 1812 года, Лістападаўскага і Студзеньскага паўстанняў ===
==
[[File:Kovenskaya gubernia.jpg|thumb|right|[[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенская губерня]] (1842—1917)|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Kovenskaya_gubernia.jpg]]
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1812|1812]] г. Жамойць была перыферыяй [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вайна 1812 года|франка-рускай вайны]], але мясцовыя каталіцкія маянткоўцы пастаўлялі харчаванне для армій [[http://be.wikipedia.org/wiki/Напалеон I Банапарт|Напалеона I]]. Каб прадухіліць незадаволенасць, сялян [[http://be.wikipedia.org/wiki/Біскупы жамойцкія|жамойцкі біскуп]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/Юзаф Арнульф Гедройц|Юзаф Арнульф Гедройц]] (у сваім пасланні ад [[http://be.wikipedia.org/wiki/5 жніўня|5 жніўня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1812|1812]] г. парафіяльнаму святарству) спецыяльна загадваў сялянам безумоўна падпарадкоўвацца маянткоўцам<ref>История Литовской ССР... С. 120.</ref>.
 
Жамойць стала важным і актыўным раёнам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне 1830—1831 гадоў|Лістападаўскага паўстання (1830—1831)]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Польшчы, Літве і Беларусі, 1863—1864|Студзеньскага паўстання (1863—1864)]], якія былі ўзняты шляхтай Літвы і Беларусі, бо Жамойць мела стратэгічнае значэнне з-за свайго выхаду да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Балтыйскае мора|Балтыйскага мора]]: адсутнасць у дастатковай колькасці ў паўстанцаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Агнястрэльная зброя|агнястрэльнай зброі]] рабіла адзіна магчымым яе падвоз з-за мяжы толькі на караблях — да порта [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Палангі]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Курляндская губерня|Курляндская губерня]]) побач з жамойцкай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінгай]]<ref>История Литовской ССР... С. 195, 215.</ref>.
 
Акрамя таго, у паўстаннях на Жамойці (акрамя шляхты) прыняла ўдзел значная колькасць мясцовага сялянства, якое ўдавалася падымаць на барацьбу толькі пры дапамозе прапаганды мясцовых каталіцкіх ксяндзоў. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1863|1863]] г. самую вялікую вядомасць атрымаў лідар жамойцкіх паўстанцаў-сялян ксёндз [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антанас Мацкявічус|Антанас Мацкявічус]] (1828—1863)<ref>История Литовской ССР... С. 213.</ref>.
 
==
=== Структура дваранскага землеўладання ===
==
 
[[File:Plunges Oginskio dvaras.JPG|thumb|left|Палац (1879) князёў Агінскіх у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Плунгэ|Плунгянах]] у стылі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Неарэнесанс|неарэнесанс]]|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Plunges_Oginskio_dvaras.JPG]]
[[File:Palanga Palac Tyszkiewiczow.JPG|thumb|left|Палац (1897) графаў Тышкевічаў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланзе]] ў стылі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Неарэнесанс|неарэнесанс]]|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Palanga_Palac_Tyszkiewiczow.JPG]]
У Расійскай імперыі землі Жамойці аж да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Лютаўская рэвалюцыя, Расія|Лютаўскай рэвалюцыі (1917)]] вылучаліся вялікай канцэнтрацыяй зямельных латыфундый, як мясцовых каталіцкіх уласнікаў, так і рускіх: каля 60 уласнікаў валодалі 1/3 зямлі<ref>История Литовской ССР... С. 180.</ref>. Пасля далучэння зямель [[http://be.wikipedia.org/wiki/ВКЛ|ВКЛ]] да Расійскай імперыі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай у многіх нелаяльных мясцовых уласнікаў расійская ўлада канфіскавала маёнткі і пачала раздаваць рускім дваранам ці прадаваць мясцовым латыфундыстам. Так, на Жамойці расійскія дваране графы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Зубавых|Зубавы]] атрымалі вялізныя латыфундыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Юрбаркас|Юрбург]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Таўраге|Таўрогі]] (51 тыс. дзесяцін), пазней прададзеныя дзяржаўнаму скарбу; латыфундыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Грузджай|Грудзе]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Жагарэ|Жагоры]] (146 тыс. дзесяцін); латыфундыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінга]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Плунгэ|Плунгяны]] (60 тыс. дзесяцін); і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Шавельская эканомія|Шавельскую эканомію]] (64 тыс. дзесяцін); князі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Васільчыкавых|Васільчыкавы]] — латыфундыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Юрбаркас|Юрбург]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Таўраге|Таўрогі]] (51 тыс. дзесяцін), падараваныя расійскім імператарам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мікалай I, імператар расійскі|Мікалаем I]]; графы Кайсаравы — Лабгіры (28 тыс. дзесяцін); [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Нарышкіных|Нарышкіны]] набылі ў Зубавых латыфундыі Грудзе і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Жагарэ|Жагоры]] (146 тыс. дзесяцін); графы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Татлебенаў|Татлебены]] — маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайней|Кейданы]] (у 1866 г.); і г.д.<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 585—589; ''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. – Wrocław – Warszawa – Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.</ref> Гэта прывяло на Жамойці (а пазней — у створанай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерні]]) да найбольшай канцэнтрацыі латыфундый рускіх маянткоўцаў сярод [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночна-Заходні край|усіх паўночна-заходніх губерняў]] Расійскай імперыі, што толькі ўзмацнілася пасля антырасійскіх паўстанняў мясцовай шляхты ў 1831 і 1863 гадах і чарговых канфіскацый. Значна скарацілася на Жамойці колькасць маёнткаў князёў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Радзівілаў|Радзівілаў]] — яны страцілі ці прадалі такія значныя свае шматвяковыя валоданні як латыфундыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Біржай|Біржы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайней|Кейданы]] і інш.
 
Так, пасля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне 1830—1831 гадоў|Лістападаўскага паўстання (1830—1831)]] на Жамойці былі канфіскаваны маёнткі асобных прадстаўнікоў мясцовых каталіцкіх родаў — князёў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Сапегаў|Сапегаў]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Скуодас|Шкуды]]), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Плятэраў|Плятэраў]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Дусятас|Дусяты]]), Залускіх (маёнтак Гульбіны), Станевічаў (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Лідувяняй|Лідавяны]]), Страшэвічаў (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Рагувеле|Рогаў]]), Трускоўскіх (маёнтак Трускаў) і г.д.<ref>''Iwaszkiewicz, J.'' Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773—1867... С. 42.</ref> Пасля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўстанне ў Польшчы, Літве і Беларусі, 1863—1864|Студзеньскага паўстання (1863—1864)]] былі канфіскаваны валоданні Гейштараў (маёнтак Ігнацагрод), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Чапскіх|Чапскіх]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Кедайней|Кейданы]] і Калнабяржэ), Віткевічаў (маёнтак Пашаўша) і г.д.<ref>''Iwaszkiewicz, J.'' Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773—1867... С. 43—44.</ref>
 
Нягледзячы на гэта, на Жамойці пасля 1864 г. захоўвалася большая, чым у рускіх уласнікаў, колькасць латыфундый мясцовых каталіцкіх уласнікаў — графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Тышкевічаў|Тышкевічаў]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Біржай|Біржы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланга]]<ref>Горад Паланга ўваходзіў у склад Курляндскай губерні Расійскай імперыі, але побач з горадам Крэцінга Ковенскай губерні.</ref>, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінга]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Раўдандварыс|Чырвоны Двор]], Шукяны, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Куртувенай|Куртавяны]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Дарбенай|Дарбяны]], Бабціны і інш.), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Тызенгаўзаў|Тызенгаўзаў]] (маёнткі Солы, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Рокішкіс|Ракішкі]] і інш.), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Агінскіх|Агінскіх]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Рыетавас|Рэтава]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Плунгэ|Плунгяны]] і інш.), [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Карпаў|Карпаў]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Іонішкеліс|Яганішкеле]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Смільгяй|Смільге]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Клавайняй|Клаваны]] і інш.), князёў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Радзівілаў|Радзівілаў]] (маёнтак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Таўенай|Тавяны]]), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Плятэраў|Плятэраў]] (маёнткі Бяльмонты, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Карцяна|Карцяны]], Шатэйкі, Вількяны, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Швекшна|Швекшне]] і інш.), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Касакоўскіх|Касакоўскіх]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Ёнава|Янава]], Марцінішкі і інш.), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Валовічаў|Валовічаў]] (маёнтак Савятышкі), князёў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Друцкіх-Любецкіх|Друцкіх-Любецкіх]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Ужвянціс|Ужвенты]], Капяны і інш.), графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Пуслоўскіх|Пуслоўскіх]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Жыдыкай|Жыдыкі]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Таўрагнай|Таўрагіны,]] Элеанорава і інш.), баронаў фон дэр [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Ропаў|Ропаў]] (маёнткі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Шэдува|Шадаў]], Радзівіланы, Жыляны, Даўкшагола, Юхнайце і інш.), якія звычайна стала пражывалі ў сваіх жамойцкіх сядзібах. Да сярэднезаможнага мясцовага каталіцкага дваранства адносіліся [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Комараў|Комары]], графы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Забелаў|Забелы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Бурбаў|Бурбы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Лапацінскіх|Лапацінскія]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Білевічаў|Білевічы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Храпавіцкіх|Храпавіцкія]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Гурскіх|Гурскія (Горскія)]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Пілсудскіх|Пілсудскія]], графы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Чапскіх|Чапскія]], Пжацішэўскія, Касцялкоўскія, Даўгялы, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Коньчаў|Коньчы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Монтвілаў|Монтвілы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Шэметаў|Шэметы]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Мінейкаў|Мінейкі]], Заны, Пяткевічы, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Марыконі|Марыконі]], Хлявінскія, Сясіцкія, Рутоўскія і інш.<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 585—589; История Литовской ССР... С. 180; ''Aftanazy, R.'' Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej : w 11 t. / R. Aftanazy. – Wrocław – Warszawa – Kraków : Zaklad im. Ossolinskich Wyd-wo, 1993. — Cz. 1. Wielkie księstwo Litewskie. Inflanty. Kurlandia. — T. 3. Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie. — 413 s.</ref> У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1890|1890]]-ыя гг. у Ковенскай губерні дваране (5224 маёнткі) валодалі 40,6% усёй зямлі, а сярод сялян пераважалі дробныя ўласнікі, якія мелі да 10 дзесяцін<ref>История Литовской ССР... С. 248.</ref>.
 
==
=== Эканамічнае развіццё ===
==
[[File:Rietavo Sv.ark.Mykolo baznycia.JPG|thumb|Касцёл Святога архангела Міхаіла (1873) у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Неараманскі стыль|неараманскім стылі]] ў маёнтку [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Рыетавас|Рэтава]] князёў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Агінскіх|Агінскіх]]|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Rietavo_Sv.ark.Mykolo_baznycia.JPG]]
Сяляне па большасці жылі бедна, акрамя невялікай колькасці тых, якія хадзілі на заробкі ў найбліжэйшыя партовыя гарады ці [[http://be.wikipedia.org/wiki/Усходняя Прусія|Усходнюю Прусію]]<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 589.</ref>. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1861|1861]] г. у Расійскай імперыі было [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сялянская рэформа ў Расійскай імперыі|адменена прыгоннае права]], чым быў адкрыты шлях для інтэнсіўнага развіцця [[http://be.wikipedia.org/wiki/Капіталізм|капіталістычных адносін]], хоць і да таго часу ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерні]] мелася значная праслойка асабіста вольных сялян (у 1860 г. — 54%), а каля 25% прыгонных сядзелі на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Чынш|чынш]]ы<ref>История Литовской ССР... С. 180, 181.</ref>. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Яўрэі|Яўрэі]] таксама ўвесь час былі катэгорыяй асабіста вольнага насельніцтва і займалі дамінуючыя пазіцыі ў сферы гандлю і рамяства<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 591.</ref>. Тым не менш, галоўнымі рухавікамі эканомікі губерні былі сярэднія і заможныя каталіцкія дваране, а базай эканомікі заставалася [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сельская гаспадарка|сельская гаспадарка]] іх маёнткаў<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния... С. 589—590.</ref>. Самыя перадавыя тэхналогіі прыносіліся ў край мясцовымі дваранамі. Так, яшчэ ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/1855|1855]] г. заможны маянтковец [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская губерня|Віленскай]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерняў]] граф [[http://be.wikipedia.org/wiki/Райнальд Тызенгаўз|Райнальд Тызенгаўз]] купіў першыя ў Ковенскай і Віленскай губерні [[http://be.wikipedia.org/wiki/Параход|параход]]ы: вялікі хадзіў па [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Нёман|рацэ Нёман]], а меншы — па [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рака Вілія|рацэ Вілія]]<ref>Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье... С. 54.</ref>. А з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1870|1870]]-ых гг. князь [[http://be.wikipedia.org/wiki/Багдан Ірэніевіч Агінскі|Багдан Агінскі]] (1848—1909) ствараў са свайго маёнтка [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Рыетавас|Рэтава]] ўзорны прагрэсіўны эканамічны і культурны цэнтр: мелася гута, фабрыка па вырабу сельскагаспадарчых машын, сімфанічны аркестр, музычная школа, ветраная электрастанцыя (1892), тэлефонная лінія (1892) і інш.
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1900|1900]] г. мясцовыя заможныя каталіцкія маянткоўцы (Тышкевічы, Агінскія, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Мяйштовічаў|Мяйштовічы]], Коньчы, Завішы, Комары, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Венцлавовічаў|Венцлавовічы]] і інш.) па прыкладу мінскіх дваран з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі]] стварылі сваё [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенскае таварыства сельскай гаспадаркі|Ковенскае таварыства сельскай гаспадаркі]] для супольнай арганізацыі намаганняў па эканамічнаму развіццю губерні. У таварыства запрашаліся і рускія землеўласнікі: напрыклад, [[http://be.wikipedia.org/wiki/Пётр Аркадзевіч Сталыпін|Пётр Сталыпін]] быў пэўны час яго старшынёй, бо валодаў у губерні канфіскаваным у графаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Чапскіх|Чапскіх]] маёнткам Калнабяржэ. Прамысловасць была развіта адносна слаба. Малазямелле прымушала сялян у пачатку XX ст. эмігрыраваць у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Велікабрытанія|Велікабрытанію]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/ЗША|ЗША]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Лацінская Амерыка|Лацінскую Амерыку]]<ref>История Литовской ССР... С. 248.</ref>.
 
==
=== Рэлігійна-культурнае жыццё Жамойці ў Расійскай імперыі ===
==
[[File:Simonas Daukantas.png|thumb|left|[[http://be.wikipedia.org/wiki/Сіманас Даўкантас|Сіманас Даўкантас]] (1793—1864)|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Simonas_Daukantas.png]]
[[File:Valancius.jpg|thumb|Жамойцкі біскуп [[http://be.wikipedia.org/wiki/Матэюс Валанчус|Матэюс Валанчус]] (1801—1875)|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Valancius.jpg]]
[[File:Poetas Antanas Strazdas.jpg|thumb|Ксёндз і паэт [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антанас Страздас|Антанас Страздас]] (1760—1833), выхаванец [[http://be.wikipedia.org/wiki/Варнейская семінарыя|Варнейскай семінарыі]]. Партрэт-уяўленне аўтарства [[http://be.wikipedia.org/wiki/Эдвард Матэй Ромер|Эдварда Ромера]], 1877 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Poetas_Antanas_Strazdas.jpg]]
У сярэдзіне XIX ст. Жамойць стала месцам т.зв. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае адраджэнне|«Жамойцкага адраджэння»]] (хуткага развіцця свецкай літаратуры на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкай гаворцы (мове)]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|літоўскай мове]]), а пазней — месцам фармавання літоўскага нацыянальна-дэмакратычнага руху, што было забяспечана падтрымкай каталіцкага святарства (у першую чаргу — каталіцкіх біскупаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Матэюс Валанчус|Матэюса Валанчуса]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антанас Баранаўскас|Антанаса Баранаўскаса]]) і сістэмай каталіцкіх школ і семінарый<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 123—127, 128—132.</ref>.
 
У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1803|1803]] г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Вільнюс|Вільні]] быў створаны [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленскі ўніверсітэт|Віленскі ўніверсітэт]], дзе сярод многіх выкладчыкаў і студэнтаў вялікую папулярнасць атрымаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рамантызм|рамантызм]], які заклікаў праяўляць цікавасць да простанароднай культуры і мовы<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 123.</ref>. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1808|1808]] г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Варшава|Варшаве]] ксяндзом [[http://be.wikipedia.org/wiki/Францішак Ксаверый Богуш|Францішкам-Ксаверыем Богушам]] была надрукавана кніга «Аб пачатку народа і мовы літоўскай», якая сцвярджала, што «літоўская мова» — гэта [[http://be.wikipedia.org/wiki/Балцкія мовы|балцкая мова]], вельмі старажытная і ўнікальная; што «літоўцы» — гэта балцкі народ; і заклікала шляхту Літвы зрабіць літоўскую (балцкую) мову мовай высокай культуры<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 123—124.</ref>. Аднак на Віленшчыне ідэі Богуша не атрымалі папулярнасці, а знайшлі сваю падтрымку ў студэнта Віленскага ўніверсітэта і ўраджэнца Жамойці, селяніна [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сіманас Даўкантас|Сіманаса Даўкантаса]], які пазней аказаў уплыў на дробных шляхціцаў з Жамойці [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сіманас Станявічус|Шымана Станевіча (Сіманаса Станявічуса)]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дыянізас Пошка|Дыянізія Пашкевіча (Дыянізаса Пошку)]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 124—125.</ref>.
 
Даўкантас, Станявічус і Пошка сталі балтамоўнымі паэтамі і гісторыкамі-аматарамі, якія першапачаткова прызнаваліся ў любві да роднай Жамойці (а пасля шырэй — Літвы), лічылі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойты|жамойтаў]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўцы|літоўцаў]] адным народам і мэтанакіравана пачалі ствараць творы высокай культуры на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкай мове (гаворцы)]]<ref>[[Жамойцкая мова]], на якой пісаліся творы С. Валюнаса, С. Даўкантаса, С. Станявічуса і іншых асоб у XIX ст. у часы «Жамойцкага адраджэння» і якая зараз часцей разглядаецца як дыялект [[літоўская мова|сучаснай літоўскай мовы]], склалася (на думку З. Зіняквічуса) галоўным чынам на аснове гаворак [[куршы|куршаў]] ці (на думку [[Валянцін Васілевіч Сядоў|В.В. Сядова]] і [[Алег Сяргеевіч Шырокаў|А.С. Шырокава]]) на аснове гаворак старажытных [[жамойты|жамойтаў]] і часткова [[куршы|куршаў]]. Гл.: ''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы... С. 129; Языки мира: Балтийские языки. — Москва, 2006. — С. 146—147.</ref> і адначасова на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская мова|польскай мове]], хоць многія значныя кнігі Даўкантаса і Пошкі былі надрукаваны толькі ў канцы XIX — пачатку XX ст.<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 124—125.</ref> Аднак дзейнасць Даўкантаса, Станявічуса, Пошкі і іншых жамойцкіх ураджэнцаў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1820|1820]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1840|1840]]-ыя гг. не аказала вялікага ўплыву на мясцовае сярэдняе і заможнае каталіцкае дваранства Жамойці і Віленшчыны. Для мясцовых польскамоўных каталіцкіх сярэдніх і заможных дваран [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночна-Заходні край|літоўска-беларускіх губерняў]] у першай палове XIX ст. было больш характэрна называць сябе і славянамоўнае сялянства (у першую чаргу беларускамоўнае сялянства) «літоўцамі» (ці па-польску «літвінамі»), а ўсё балтамоўнае насельніцтва [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская губерня|Віленскай губерні]] — «жамойтамі» (ці па-польску «жмудзінамі»)<ref>''Эркерт, Р.Ф.'' [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01003543776?get=pdf Взгляд на историю и этнографию западных губерний России : (с атласом)]...С. 8, 64; ''Реклю, Э.'' [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01004461306?get=pdf Россия европейская и азиатская] : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. — С. 124; ''Снегирев, И.М.'' Русские простонародные праздники и суеверные обряды : в 4 вып. — 1837. — Вып. 1. — С. 94.</ref>. Тых жа нешматлікіх збяднелых каталіцкіх дваран і балтамоўную інтэлігенцыю Жамойці, якія ў канцы XIX — пачатку XX ст. пачалі цікавіцца балцкімі гаворкамі і лічыць, што «літоўцы» (ці па-польску «літвіны») — гэта [[http://be.wikipedia.org/wiki/Балты|балты]], мясцовае сярэдняе і заможнае каталіцкае дваранства літоўска-беларускіх губерняў пачало называць [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літваманы|«літваманамі»]]<ref>''Buchowski, K.'' [http://pbc.biaman.pl/Content/2045/litwomani_i_polonizatorzy.pdf Litwomani i polonizatorzy : mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku]... С. 26; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 137.</ref>.
 
[[File:Cerkve1.jpg|thumb|left|Праваслаўная царква Успення Божай Маці (1894) у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Мажэйкей|горадзе Мажэйкеі]]. Фота 2009 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Cerkve1.jpg]]
Поспех руху па папулярызацыі жамойцкай мовы (гаворкі) наступіў пасля [[http://be.wikipedia.org/wiki/1848|1848]] г., калі Даўкантас прапанаваў новапрызначанаму [[http://be.wikipedia.org/wiki/Біскупы жамойцкія|жамойцкаму біскупу]] (1849—1875) [[http://be.wikipedia.org/wiki/Матэюс Валанчус|Матэюсу Валанчусу (Валанчэўскаму)]], першаму біскупу сялянскага паходжання, напісаць на жамойцкай гаворцы гісторыю [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], а Валанчус пачаў патрабаваць ад ксяндзоў казаць пропаведзі ў Жамойцкім біскупстве на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкай гаворцы]] і адкрываць школы пры касцёлах з навучаннем на жамойцкай гаворцы. Гэты крок яшчэ больш узмацніў аўтарытэт Валанчуса сярод жамойцкіх сялян, празваўшых Валанчуса «жамойцкім князем»<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 126.</ref>, хоць каталіцкія біскупы ў Жамойці атрымлівалі аўтарытэт сярод сялян апрыёры. Умела лавіруючы паміж афіцыйнай расійскай адміністрацыяй і польскамоўным каталіцкім дваранствам, Валанчус здолеў пашырыць сферу выкарыстання жамойцкай гаворкі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|літоўскай мовы]], прадухіліць русіфікацыю каталіцкага касцёла ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерні]], што пачала шырыцца ў іншых [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночна-Заходні край|літоўска-беларускіх губернях]], а таксама арганізаваць друк літоўскамоўнай літаратуры ў суседняй лютаранскай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]], дзе [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская літаратура|літоўская літаратура]] заўжды падтрымлівалася, і т.зв. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Кніганошы|рух «кніганош» (1864—1904)]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 126, 130—131.</ref>. Аднак папулярызацыя жамойцкай гаворкі літоўскай мовы закранула толькі сялянскую масу і ксяндзоў, многія з якіх таксама паходзілі з сялян, і таму была больш ліквідацыяй непісьменнасці, чым увядзеннем «літоўскай мовы» у дваранскія колы<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 125—127, 130—132.</ref>. Гэта значна адрознівалася ад працэсу папулярызацыі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Беларуская мова|беларускай мовы]], што падтрымлівалася дваранамі Беларусі: напрыклад, у [[http://be.wikipedia.org/wiki/1852|1852]] г. у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Мінск|Мінску]] прэм'ера п'есы «Ідылія» («Сялянка») двараніна [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча]] (закліка да паразумення паміж дваранамі і сялянамі і адзінства) была арганізавана мінскімі каталіцкімі дваранамі, якія і былі галоўнымі гледачамі. У [[http://be.wikipedia.org/wiki/1840|1840]]—[[http://be.wikipedia.org/wiki/1850|1850]]-я гг. Дунін-Марцінкевіч з трупай свайго тэатра ласкава запрашаўся ў многія дваранскія сядзібы Беларусі, нават нелегальна, бо з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1852|1852]] г. дзейнасць яго тэатра была забаронена<ref>16 лютага 1856 г. [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч]], які пісаў раней і па-польску, і па-беларуску, напісаў публіцыстычны верш «Хіба я стары?» з праграмным крэда: ''«Як раіць [[Уладзіслаў Сыракомля|пясняр Сыракомля]], пішу я цяпер, як заўсёды, на [[беларуская мова|мове мужычай]]»''. А 10 снежня 1856 г. у Мінску напісаў вершаванае апавяданне «Літаратарскія клопаты» з прысвячэннем [[Уладзіслаў Сыракомля|Уладзіславу Сыракомлю]], дзе апісаў, як ахвотна ў Магілёўскай губерні каталіцкія маянткоўцы (у тым ліку жанчыны) папулярызуюць творы Марцінкевіча: ''«Там амаль кожны маянтковец з ахвотаю і энтузіязмам паўтарае перад грамадою сваіх сялян усё, што толькі на [[беларуская мова|іх мове]] надрукавана, паколькі ён гэтых сялян дзецьмі сваімі называе. Міла назіраць, як прыгожая, з арыстакратычным выхаваннем, таленавітая дзяўчына, як багатая цнотамі гаспадыня вясковага панскага двара, сабраўшы ў святочны дзень дваровую чэлядзь і сялянак, якія прыйшлі на нараду або з якой просьбай да пані, чытае перад усцешанымі ўрыўкі з "Гапона", "Вечарніц" або з "Купалы", а пачцівыя сялянкі слухаюць сцэны; удзячныя сваім чытальніцам, вяртаюцца яны ўзрушаныя дамоў, у сямейных колах апавядаючы, як паны апісваюць іх звычаі і ахвотна цікавяцца іх доляй. Таму селянін наш, набываючы да паноў нейкую сімпатыю, мацней з імі звязваецца і паволі выцясняе са свайго сэрца ўкаранёны з дзяцінства супраць тых жа паноў погляд, таму селянін, бачачы на сваёй зразумелай мове кніжку, у якой апісваюцца звычаі і абрады, перададзеныя яму па традыцыі ад продкаў, рад бы такую прачытаць, сам набірае ахвоты вучыцца або заахвочвае сваіх дзяцей. У гэтым я пераканаўся на ўласныя вочы, якія заплылі слязою радасці і ўзрушэння…»''. Гл.: ''Дунін-Марцінкевіч, В.'' Збор твораў: у 2 т. — Т. 2. — С. 92—93, 381, 572, 574. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч яшчэ ў 1859 г. пачаў рабіць першы пераклад на беларускую мову польскамоўнай паэмы «Пан Тадэвуш», якую напісаў [[Адам Міцкевіч]].</ref><ref>Цікава, што, калі пасля задушэння паўстання адміністрацыя [[Літоўскае генерал-губернатарства|віленскага генерал-губернатара]] падштурхоўвала мясцовае дваранства прыносіць вернападданыя адрасы расійскаму імператару, [[Прадвадзіцелі (маршалкі) дваранства Мінскай губерні|мінскі губернскі маршалак]] [[Яўстах Станіслававіч Прушынскі|Яўстах Прушынскі]] прамовіў свой адрас у верасні 1863 г. ад імя дваран Мінскай губерні на беларускай мове. Рускі чыноўнік адміністрацыі віленскага генерал-губернатара Масолаў, сведка падзеі, напісаў у мемуарах, што гэты беларускамоўны адрас палічылі за чарговую хітрасць мясцовых каталіцкіх дваран («палякаў»): «Ковенскае дваранства прадставіла адрас за 500-мі подпісамі 26 жніўня, затым гродзенскае — у сярэдзіне верасня; у канцы верасня і мінскае разам з новым маршалкам Прушынскім, чалавекам выдатнай сумленнасці, сілы волі і розуму. Вырашыўшы скласці адрас, ён напісаў агульнае пасланне на беларускай мове з выказваннем сваіх перакананняў. У ім ён выказаў упэўненасць у гістарычнай неабходнасці зліцця [[Паўночна-Заходні край|заходніх губерняў]] з Расіяй, але ў той жа час неабходнасць гэтага зліцця ён даказваў думкай аб панславізме. Думка гэта пусціла карані ў Мінскай губерні, бо ў ёй заключалася вядомая хітрасць палякаў, якія на ўсё згодны, абы толькі не быць і не называцца рускімі». (Гл.: ''Масолов, А.Н.'' Виленские очерки 1863—1865 гг. / А.Н. Масолов // Русская старина. — 1883. — Т. 40. — С. 585.).</ref><ref>Мінскі маянтковец і мемуарыст [[Міхал Крыспін Паўлікоўскі]] напісаў у сваіх мемуарах аб стаўленні дваран Беларусі да беларускай мовы ў канцы XIX — пачатку ХХ ст.: ''«Маёнтак быў, як правіла, прыхільны да беларушчыны. З селянінам размаўлялі па-беларуску. Правільная і беглая беларуская гаворка была як бы своеасаблівым стылем. Заахвочванне беларускай мовы, фальклору і звычаю і клопат пра іх лічыліся адзіным плённым, і прытым легальным, спосабам змагання з [[русіфікацыя]]й»''. Гл.: ''Pawlikowski, M.K.'' Mińszczyzna... С. 301.</ref>. А рэха тых гучных падзей успамінаў яшчэ [[http://be.wikipedia.org/wiki/Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдвард Вайніловіч]]<ref>''Woyniłłowicz, E.'' Wspomnienia … С. 210.</ref>.
 
Пасля Валанчуса дзейнасць па папулярызацыі балтамоўнага пісьменства і літаратуры ўзначаліў ксёндз [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антанас Баранаўскас|Антанас Баранаўскас]], які паходзіў з сялян, быў гадаванцам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Варнейская семінарыя|Варнейскай семінарыі]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенская губерня]]) і прафесарам Ковенскай семінарыі, а пазней стаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ломжынскае біскупства|сейненскім біскупам]] (1897—1902) — у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аўгустоўская|Аўгустоўскай губерні]] ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Варшаўскае генерал-губернатарства|Варшаўскае генерал-губернатарства]]), куды і перамясціўся галоўны цэнтр падтрымкі «літоўскай мовы»<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 126.</ref>. Менавіта ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Марыямпальская гімназія|Марыямпальскай гімназіі]] (у Аўгустоўскай губерні) атрымаў першую адукацыю [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ёнас Басанавічус|Ёнас Басанавічус]], які ўжо ў пачатку XX ст. пачаў лічыцца «патрыярхам літоўскага народа» — лідарам літоўскага нацыянальна-дэмакратычнага руху — і стаў адным з падпісантаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Акта незалежнасці Літвы|Акта незалежнасці Літвы (1918)]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 142.</ref>. А літоўскамоўнае выданне руху штомесячнік [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аўшра (1883)|«Аўшра» («Світанак»)]], рэдактарам якога быў Басанавічус, пачало выдавацца з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1883|1883]] г. ва [[http://be.wikipedia.org/wiki/Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 142.</ref>. Менавіта на аснове балцкіх гаворак вакол [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Марыямпале|Марыямпале]] (па сучаснай класіфікацыі — сувалкійская гаворка аўкштайцкага дыялекта літоўскай мовы, складзеная пад уплывам гаворак [[http://be.wikipedia.org/wiki/Яцвягі|яцвягаў]]<ref>На тэрыторыі вакол гарадоў Марыямпале і Сувалкі ў старажытнасці жыло заходнебалцкае племя [[яцвягі|яцвягаў]]. Паводле даследаванняў сучаснага літоўскага лінгвіста Зігмаса Зінкявічуса менавіта на базе гаворак яцвягаў у Вялікім Княстве Літоўскім былі складзены сучасныя паўднёвыя гаворкі аўкштайцкага дыялекта літоўскай мовы, якія далі пачатак сучаснай літоўскай літаратурнай мове, надаўшы ёй па прычыне сваёй аддаленасці ад большасці гаворак арэол і ўражанне вельмі старажытнай і архаічнай мовы ўцэлым. Гл.: ''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы... С. 100. Балцкія гаворкі ў [[горад Вільня|Вільні]] і Віленшчыне не захаваліся да нашага часу, бо яшчэ ў часы існавання Вялікага Княства Літоўскага яны былі выцеснены ці заменены славянскімі гаворкамі.</ref>) пачала тады стварацца [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|сучасная літоўская літаратурная мова]], ігнаруючы набыткі балтамоўнага друку ў часы Рэфармацыі і «Жамойцкага адраджэння». Плёнам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае адраджэнне|«Жамойцкага адраджэння»]] для фарміравання ўстойлівай літаратурнай мовы аказалася толькі хваля зацікаўленасці да балцкіх гаворак.
 
Захоўваліся яўрэйскія рэлігійныя суполкі. Расійскія ўлады будавалі і праваслаўныя цэрквы, у першую чаргу для рускіх чыноўнікаў і вайскоўцаў.
 
==
=== Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў і шлях да літоўскай дзяржаўнасці ===
==
[[File:Starolitwin - Kuryer Litewski 1906 nr 146 s 1.jpg|left|thumb|Артыкул «Мы і літоўцы» ананімнага аўтара пад крыптонімам «Старалітовец» (Starolitwin) у газеце [[http://be.wikipedia.org/wiki/Kurier Litewski (1905)|«Kurier Litewski»]] (№ 146, 1906 г.)|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Starolitwin_-_Kuryer_Litewski_1906_nr_146_s_1.jpg]]
[[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расіі|Рэвалюцыя 1905—1907 гадоў у Расійскай імперыі]] дазволіла легалізаваць дзейнасць палітычных партый, але многія партыі былі заснаваны рознымі народамі імперыі яшчэ да той пары. Вынікі рэвалюцыі дазволілі легалізаваць культурную дзейнасць на любых мовах, што было спрыяльным для ўздыму і росквіту балтамоўнай культуры.
 
[[File:Newspaper Prawda - nr 41 - 1907 AD.jpg|thumb|Артыкул «Шчырыя словы» у варшаўскай газеце «Prawda» (№ 41, 1907 г.) аб тым, як на «Жамойці» («Жмудзі») пры першых выбарах у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дзяржаўная Дума, Расійская імперыя|Дзяржаўную Думу Расійскай імперыі]] мясцовае сялянства адмовіла «польскім дваранам» у праве прамаўляць за ўсё насельніцтва Жамойці і адносілася да дваран варожа, як да суседзяў і чужынцаў|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Newspaper_Prawda_-_nr_41_-_1907_AD.jpg]]
Хоць у Ковенскай губерні дзейнічалі аддзяленні многіх партый і рухаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночна-Заходні край|Паўночна-Заходняга края]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Варшаўскае генерал-губернатарства|польскіх губерняў]] Расійскай імперыі, аднак самымі ўплывовымі і масавымі былі партыі літоўскага (балтамоўнага) нацыянальна-дэмакратычнага руху, які складаўся з прадстаўнікоў сялян, каталіцкага святарства і з невялікай колькасці малазаможных дваран-«літваманаў» — ураджэнцаў Ковенскай і Аўгустоўскай губерняў. Такі сацыяльны склад у многім вызначыў фармаванне трох асноўных плыней руху: сацыялістычныя партыі, хрысціянскія дэмакраты (кансерватары — на чале з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аляксандрас Стульгінскіс|Аляксандрасам Стульгінскісам]]) і нацыяналісты («таўцінінкі» — на чале з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антанас Смятона|Антанасам Смятонам]]). Самымі моцнымі і стабільнымі былі хрысціянскія дэмакраты (каталіцкі клір і клерыкальная інтэлігенцыя) і нацыяналісты (сяляне і свецкая інтэлігенцыя)<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 140.</ref>. На выбарах у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Дзяржаўная Дума, Расійская імперыя|Дзяржаўную Думу Расійскай імперыі]] гэтыя партыі аб'ядноўваліся з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Яўрэі|яўрэямі]] супраць мясцовых каталіцкіх маянткоўцаў і польскамоўных палітыкаў, бо не бачылі ў апошніх саюзнікаў і сяброў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 138, 189.</ref><ref>Адной з галоўных супярэчнасцей была мова набажэнстваў у каталіцкіх касцёлах Ковенскай губерні: літоўскамоўнае каталіцкае святарства актыўна імкнулася ўвесці толькі літоўскую мову ва ўсіх касцёлах Жамойці і выкараніць польскую мову з набажэнстваў, а большая частка польскамоўнага насельніцтва Ковенскай губерні адхіляла падобную літуанізацыю (балтызацыю) духоўнага і культурнага жыцця.</ref>. Таму многія каталіцкія польскамоўныя маянткоўцы Ковенскай губерні да [[http://be.wikipedia.org/wiki/1911|1911]] г. у пэўнай ступені падтрымлівалі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Краёўцы|краёўцаў-кансерватараў]], а пасля сталі прыхільнікамі ідэй [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская нацыянальна-дэмакратычная партыя|Польскай нацыянальна-дэмакратычнай партыі]], якая выступала супраць ідэі ліквідацыі буйной зямельнай уласнасці і за інкарпарацыю часткі зямель Літвы і Беларусі ў склад Польшчы з далейшай паланізацыяй насельніцтва<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 140.</ref>.
 
Сярэдняе і заможнае каталіцкае дваранства [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночна-Заходні край|паўночна-заходніх губерняў]] Расійскай імперыі вызначала сябе і як «літоўцы» (ці па-польску «літвіны»), і як «палякі»<ref>''Смалянчук, А.Ф.'' Паміж краёвасцю... С. 115—124.</ref>. Тэрмін «палякі» быў для іх [[http://be.wikipedia.org/wiki/Палітонім|палітонім]]ам і звязваўся з ідэяй адраджэння «Польшчы» — былой федэрацыйнай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]<ref>''Смалянчук, А.Ф.'' Паміж краёвасцю... С. 115—124.</ref>. Укладванне ў тэрмін «беларусы», якім стала пачалі называць большасць славянамоўнага сялянскага насельніцтва края, значэння [[http://be.wikipedia.org/wiki/Трыадзіны рускі народ|часткі (галіны) «адзінага рускага народа»]] было непрымальным для самаідэнтыфікацыі значнай часткі (асабліва матэрыяльна незалежнага) мясцовага дваранства, бо было б прызнаннем этнічнай асіміляцыі (абрусення) і адрачэння ад уласнай гісторыі і традыцый<ref>Беларускі нацыянальна-дэмакратычны рух канца XIX — пачатку XX ст. быў прадстаўлены прыхільнікамі з самых розных саслоўяў (дваран, святароў, мяшчан і сялян), дзе пераважалі прадстаўнікі той сялянскай інтэлігенцыі расійскай асветы, якая выходзіла з вёскі і, канчаючы настаўніцкія і духоўныя семінарыі, не далучалася да [[заходнерусізм|«заходнерусістаў»]], а таксама прадстаўнікі інтэлігенцыі мясцовай «польскай» (каталіцкай і польскамоўнай) культуры, якія паходзілі з дробнай засцянковай шляхты. І менавіта апошняя катэгорыя (малазаможнае дваранства польскай культуры) была самай шматлікай і вызначальнай у той перыяд у сацыяльным руху, які вырашыў узняць і прапагандаваць мясцовую беларускамоўную культуру. Гл.: ''Цьвікевіч, А.'' «Западно-руссизм»… С. 311—312. Акрамя нацыянальна-дэмакратычнага руху ў Беларусі быў моцны кансерватыўны рух, на чале якога стаяў [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч]], заўзяты прыхільнік палітычнай суб'ектнасці Беларусі.</ref>. А замацаванне ў другой палове XIX ст. у афіцыйнай расійскай навуцы, ідэалогіі і прэсе тэрміна «літоўцы» («літвіны») толькі за балтамоўным насельніцтвам прывяло да таго, што мясцовае дваранства, якое не згадзілася аднесці сябе да [[http://be.wikipedia.org/wiki/Балты|балтаў]], для знешніх адносін з афіцыйнай уладай і рускім дваранствам пачало карыстацца толькі тэрмінам «палякі», хоць у прыватных зносінах паміж сабой і з «караняжамі» (г.зн. з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Палякі|палякамі]] з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Варшаўскае генерал-губернатарства|уласна польскіх губерняў]] Расійскай імперыі — губерняў былога [[http://be.wikipedia.org/wiki/Царства Польскае|Царства Польскага]]) яшчэ выкарыстоўвалі паралельна і тэрмін «літоўцы» («літвіны»)<ref>Дачка [[Ежы Эмерыкавіч Чапскі|Ежы Чапскага]] графіня [[Марыя Чапская]] (1894—1981) у сваім эсэ «Florian Czarnyszewicz» (1965 г., Парыж) напісала пра палеміку паміж польскамоўным пісьменнікам {{нп3|Фларыянам Чарнышэвічам||pl|Florian Czarnyszewicz}} (1895—1964) і беларускамоўным пісьменнікам [[Кастусь Акула|Кастусём Акулам]] (1925—2008), калі апошні, жадаючы польска-беларускага паразумення, усё ж папракаў Чарнышэвіча ў фальшаванні гісторыі Беларусі і казаў, што землеўласнікі-«палякі» і беззямельная шляхта гэта чарвякі, якія крывавілі цела яго айчыны і сялян-«беларусаў». У эсе графіня патлумачыла, якія адносіны былі ў карэннага дваранства да сялян і чаму «польскія» дваране не прымалі слова «беларусы», прыводзячы вытрымкі з палемічных лістоў Фларыяна Чарнышэвіча, напісаных па-беларуску да Кастуся Акулы і перасланых копіяй пазней Марыі Чапскай: «Сяляне станавіліся шляхтай, а шляхта выгасала, пераходзячы ў становішча сялян. <…> Важна тое, што спадар з'яўляецца сынам свайго краю. Я таксама ёсць сын Вялікага Княства Літоўскага. Мой бацька і дзед, і дзед майго дзеда нарадзіліся і злажылі свае косці ў гэтай зямлі; і суджу, што можна мне родны край кахаць і тужыць па ім, і думаць аб ім, і цешыцца, калі гаспадары чыняць штось мудрае і шляхетнае, і самоціцца, калі памнажаюць памылкі. <…> І не былі гэта караняжы, а сыны Вялікага Княства Літоўскага, многія ў доме не мовілі па-польску, але назвы "бела-" ці "чарнарусаў" не прымалі, бо "рускі" для іх азначаў тры чацвёртых маскаля. Называлі сябе палякамі, але чулі сваю своеасаблівасць. І калі б тады якая мудрасць, якісь аўтарытэт пагадзіўся і прывёў у жыццё найменне "літоўца" (у значэнні міцкевічаўскім) альбо крывічаніна, ахвотна бы тое прынялі». (Гл.: ''Czapska, M.'' Florian Czarnyszewicz … С. 166—167.). Фларыян Чарнышэвіч, хоць і не належаў да ідэолагаў [[краёўцы|«краёвасці»]], выказваў тыповыя для краёўцаў думкі.</ref>, працягваючы называць балтамоўнае насельніцтва края «жамойтамі» (ці па-польску «жмудзінамі»). Непрыняцце новага значэння тэрміна «літоўцы» (г.зн. толькі балтамоўнае насельніцтва)<ref>Літоўскі (балтамоўны) нацыянальна-дэмакратычны рух быў прадстаўлены ў абсалютнай большасці сялянамі ці інтэлігенцыяй і святарствам сялянскага паходжання, якія нарадзіліся ў Ковенскай губерні (жамойцкі біскуп [[Антанас Баранаўскас]] (1835—1902), ксёндз [[Ёнас Майроніс]] (1862—1932), ксёндз [[Ёнас Басанавічус]], [[Пятрас Краўчунас]], [[Ёнас Вілейшыс]], [[Пятрас Вілейшыс]], [[Вацловас Біржышка]], [[Пеліксас Бугайлішкіс]], [[Андрус Булёта]], [[Юргіс Шайліс]], [[Казімерас Сцяпонас Шайліс]] і інш.). Напярэдадні 1917 г. у ім было два кірункі — хрысціянска-дэмакратычны, клерыкальны (імкненне да пабудовы каталіцкай і кансерватыўнай дзяржавы, дзе дамінуючае становішча будзе займаць клір) і нацыяналістычны (нацыяналізм і дэмакратызм ва ўсіх галінах жыцця, найбольш папулярны сярод сялянства). Гл.: ''Смалянчук, А.Ф.'' Паміж краёвасцю... С. 337.</ref> прывяло да ўзнікнення ў канцы XIX — пачатку XX ст. і пэўнага распаўсюжання ў асяроддзі мясцовага (каталіцкага і польскамоўнага) дваранства [[http://be.wikipedia.org/wiki/Паўночна-Заходні край|паўночна-заходніх губерняў]] (асабліва ў этнакантактнай зоне — у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская губерня|Віленскай губерні]], прымежнай з асноўным масівам балтамоўнага насельніцтва — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерняй]]) тэрміна «младалітоўцы» для абазначэння балтамоўнага насельніцтва, а для ўласнага самавызначэння — тэрмінаў «старалітоўцы» (starolitwini), «гістарычныя літоўцы» (litwini historyczni), «міцкевічоўцы» (у знак салідарнасці з тым значэннем паняцця «літоўцы» (litwini), якое выкарыстоўваў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Адам Міцкевіч|Адам Міцкевіч]] у сваім творы «Pan Tadeusz»)<ref>Гл.: ''Buchowski, K.'' Litwomani ... С. 26; История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис... С. 15.</ref><ref>Ананімны аўтар (відавочна, маянтковец) пад крыптонімам «Старалітовец» (Starolitwin) у газеце «Kurier Litewski» (№ 146, 1906 г.) размясціў артыкул «Мы і літоўцы», дзе спрабаваў папулярызаваць тэрмін «старалітовец» і нават прапаноўваў стварыць «Cтаралітоўскую партыю», якая б адлюстроўвала інтарэсы карэнных дваран; а балтамоўнае сялянства, якое пачало (на думку аўтара, з падачы і падтрымкі расійскага ўрада) карыстацца назвай «літоўцы», прапаноўваў называць «младалітоўцамі». Яшчэ ў 1934 г. [[Раман Аляксандравіч Скірмунт|Раман Скірмунт]] у артыкуле-некралогу «Панны з Муру» у газеце [[Słowo (1922)|«Słowo»]] (№127, 1934 г.) аб [[Канстанцыя Скірмунт|Канстанцыі Скірмунт]] і Юзэфе Куржанеўскай напісаў, што захапленні Канстанцыяй Скірмунт [[літваманы|«літваманіяй»]] не ўлічвалі тое, што «младалітоўцамі» паняцце «Літва» было звужана толькі да свайго этнаграфічнага, балтамоўнага арэала (Ковеншчыны), сягаючага межамі толькі да [[Горад Вільня|Вільні]] (неўключна). Гл.: ''Skirmuntt, R.'' [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Slowo_-_1934,_nr_127_Roman_Skirmunt_-_Panie_z_muru_-_p_3.jpg Panie z Muru (III)] / R. Skirmuntt // Słowo. — 1934. — № 127. — S. 3.</ref>. Хоць хутка і яны пачалі менаваць сябе толькі як «палякі»<ref>Гл. напрыклад: ''Туронак, Ю.'' Вацлаў Іваноўскі і адраджэнне Беларусі / Ю. Туронак. — Мінск : Медисонт, 2006. — С. 18.</ref>.
 
У канцы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] пры падтрымцы немцаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/16 лютага|16 лютага]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1918|1918]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская Тарыба|Літоўская Тарыба]] (у складзе якой першапачаткова было аж 6 ксяндзоў) на чале з Антанасам Смятонам аб'явіла ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Вільня|Вільні]] аб дзяржаўным суверэнітэце «Літоўскай рэспублікі», што было вынікам злучнасці хрысціянскіх дэмакратаў і нацыяналістаў<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 152—154.</ref>. Летам 1918 г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Германская імперыя|нямецкі ўрад]] у Берліне (з адабрэннем ад князя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Мацей Мікалай Радзівіл|Мацея Радзівіла]]) разглядаў планы стварэння на акупаванай тэрыторыі лімітрофнай манархічнай дзяржавы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Каралеўства Літва, 1918|Каралеўства Літва]] на чале з саксонскім каралевічам Фрыдрыхам Крысціянам і наступнай германізацыяй (анямечаннем) балтамоўнага насельніцтва Літвы, якое разглядалася [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Берлін|Берлінам]] як «цёмная маса», што было з задаволеннем пачута многімі польскамоўнымі жыхарамі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Вільня|Вільні]]<ref>''Gierowska-Kałłaur, J.'' Zarząd cywilny Ziem Wschodnich... С. 28.</ref>. У канечным выніку Літоўская Тарыба не здолела ўключыць у склад Літоўскай рэспублікі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Вільнюс|Вільню]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Віленская губерня|Віленскі край]] з-за супраціўлення мясцовых польскамоўных каталіцкіх маянткоўцаў, стварыўшых [[http://be.wikipedia.org/wiki/Сярэдняя Літва|Сярэднюю Літву]] (1920—1922): напярэдадні паўстання генерал [[http://be.wikipedia.org/wiki/Люцыян Жалігоўскі|Люцыян Жалігоўскі]], ураджэнец [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Ашмяны|Ашмян]], выдаў па-польску адозву да насельніцтва Вільні і Віленшчыны з заклікам ''«выгнаць жмудзінаў»''<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 162—164; ''Wyszczelski, L.'' Wojna o Polskie Kresy 1918—1921... С. 109, 123.</ref><ref>[[Люцыян Жалігоўскі]] і яго паплечнікі лічылі сябе за славян і называлі сябе «літоўцамі», а балтамоўнае насельніцтва адмаўляліся прызнаваць за «літоўцаў» і называлі тое насельніцтва выключна «жамойтамі» (ці па-польску «жмудзінамі»). У 1943 г., удалечыні ад Вільні, у шатландскім [[горад Эдзінбург|Эдзінбургу]], Люцыян Жалігоўскі пісаў ва ўспамінах пра выгнанне з Вільні балтамоўнай адміністрацыі Літоўскай рэспублікі (1918—1920), балтамоўных ксяндзоў і непрыняцце новага сэнсу «літовец» у значэнні балта, які раней лічыўся дваранамі за «жамойта» (ці па-польску «жмудзіна»): ''«Напярэдадні маршу на Вільню, у Веранёве, былі не толькі палякамі — былі і літоўцамі. <…> Мы ўсе апэравалі даўнімі катэгорыямі. Пад словам «літовец» мы разумелі паняцце гістарычнай Літвы, Літву вялікіх мэтаў, вялікіх людзей, вялікай ідэі. Мы шанавалі нашыя традыцыі, нават попел Зніча пад [[Кафедральны сабор Святога Станіслава, Вільнюс|Катэдрай]]. Нічога з мінуўшчыны не пакінула следу, новаяўлены «літовец» аказаўся ворагам… і чакаў прыезду на трон літоўскі — Гогенцолерна, пад імем — о іронія — [[Міндоўг II|Міндоўга II]]. <…> Толькі мясцовыя людзі адкідалі ўсё, што звалася літоўскім. Ніхто не хацеў чуць пра навуку [[літоўская мова|жмудзкай мовы]], ніхто не прызнаваў "літоўскага" чыноўніка, і любая жанчына не хацела ісці ў касцёл, дзе служыў "літоўскі" ксёндз. Чаму мы, адвечныя насельнікі Літвы, мусілі пазбягаць той дарагой для нас назвы, а іншыя людзі, што не маюць з Літвой нічога супольнага, — называць сябе літоўцамі?»''. Гл.: ''Żeligowski, L.'' Zapomniane prawdy… S. 35—36.</ref>.
 
Асновай дзяржаўнай тэрыторыі створанай Літоўскай рэспублікі (1918—1940) сталі большая частка [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аўгустоўская губерня|Аўгустоўскай губерняў]].
 
==
== Жамойць як этнаграфічны рэгіён сучаснай Літвы ==
=== Нівеліроўка эканамічных і культурных асаблівасцей у міжваенны перыяд ===
==
 
[[File:Flag of Samogitia.png|thumb|right|220px|Сцяг Жамойці — этнаграфічнага рэгіёна сучаснай Літвы, зацверджаны 21 ліпеня 1994 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Samogitia.png]]
[[File:Grand Coat of Arms of Samogitia.png|thumb|right|220px|Герб Жамойці — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэгіёны Літвы|этнаграфічнага рэгіёна сучаснай Літвы]], зацверджаны 21 ліпеня 1994 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Grand_Coat_of_Arms_of_Samogitia.png]]
 
З 1918 г. землі Жамойці ўваходзілі ў склад міжваеннай Літоўскай рэспублікі (1918—1940), а сталіца былой [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерні]] (расійскай «Жамойці») — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Каўнас|горад Каўнас]] — па факту станавілася сталіцай дзяржавы. Стварэнне дзяржавы пацягнула за сабой эміграцыю і іміграцыю, а таксама ўніфікацыю жыцця праз увядзенне дзяржаўных стандартаў: новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Літоўскай рэспублікі — 21 павет (249 валасцей) — не ўлічваў ранейшыя і гістарычныя межы; ніякай рэгіянальнай своеасаблівасці кіравання ці нацыянальна-тэрытарыяльных аўтаномій (у першую чаргу для [[http://be.wikipedia.org/wiki/Яўрэі|яўрэяў]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Палякі|палякаў]]) не было створана; дзяржаўнай станавілася літаратурная [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|літоўская мова]], створаная не на аснове жамойцкіх гаворак, што паступова выцясняла апошнія з ужытку ў многіх сацыяльных слаёў; была створана сетка агульнадзяржаўных школ з адзінымі адукацыйнымі стандартамі; развіццё тэлефоннай сувязі і сеткі дарог прыводзілі да павелічэння інтэнсіўнасці кантактаў жыхароў розных куткоў дзяржавы і культурнага абмену; адбывалася ўрбанізацыя і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Секулярызацыя|секулярызацыя]] грамадскага жыцця<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 189—190, 193—200.</ref>. Толькі яўрэям было прадастаўлена права рабіць прамовы ў парламенце не на дзяржаўнай мове, а на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ідыш|ідыш]]ы, хоць на вуліцы яўрэі часта размаўлялі і на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Руская мова|рускай мове]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 189—190.</ref>.
 
[[File:Memorejo en Žibininkai.jpg|thumb|left|220px|Мемарыяльная драўляная скульптура ў вёсцы Жыбінінкай каля [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінгі]] з надпісам ''«Калісь тут жылі продкі сям'і Пляйкяй»''|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Memorejo_en_%C5%BDibininkai.jpg]]
Значную частку буйных зямельных уласнікаў складалі польскамоўныя дваране-«старалітоўцы», якія валодалі 26% зямлі ў новай дзяржаве і палітычна былі арыентаваны на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Другая Рэч Паспалітая|Польшчу]] (1918—1939)<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 168.</ref><ref>Каталіцкі маянтковец Міхал Юхневіч з Панявежскага павета на прэтэнзіі балтамоўных інтэлігентаў Літоўскай рэспублікі (1918—1940), што «літоўцы» гэта яны, выказаўся: ''«Літоўцы — гэта [[Ягайла]], [[Ян Караль Хадкевіч|Хадкевіч]], [[Адам Міцкевіч|Міцкевіч]], [[Юзаф Пілсудскі|Пілсудскі]] і я, а вы — летувісы»''. Гл.: Power and the Nation in European History... P. 225. Тэрмін «літовец» на [[літоўская мова|літоўскай (балцкай) мове]] пішацца як «lietuvis» («летувіс»). Фраза Юхневіча стала распаўсюджаным анекдотам сярод маянткоўцаў для адасаблення ад балтамоўнай культуры.</ref>. Да 1926 г. вядучай партыяй у парламенце былі хрысціянскія дэмакраты, якія [[http://be.wikipedia.org/wiki/15 лютага|15 лютага]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1922|1922]] г. прынялі закон аб зямельнай рэформе: нацыяналізавалася зямля ў праціўнікаў незалежнасці Літвы і дваранскія маёнткі, пажалаваныя расійскімі ўладамі ў часы Расійскай імперыі з абшару скарбовых зямель; усталёўваўся максімум неад'емнай зямлі ў 80 га (з [[http://be.wikipedia.org/wiki/1929|1929]] г. — 150 га), што ліквідоўвала (шляхам прымусовай парцэляцыі) латыфундыі, характэрныя раней для жамойцкіх зямель<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 168—169.</ref>.
 
Напрыклад, графы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Род Тышкевічаў|Тышкевічы]] захавалі пасля рэформы толькі невялікія абшары зямлі вакол сваіх [[http://be.wikipedia.org/wiki/Палац|палац]]аў у маёнтках [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланга]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Біржай|Біржы (Біржай)]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Крэцінга|Крэцінга]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Раўдандварыс|Чырвоны Двор (Раўдандварыс)]] і інш., а лёсы графаў Тышкевічаў — даволі тыповы прыклад далейшага лёсу многіх дваран-«старалітоўцаў». Так, граф [[http://be.wikipedia.org/wiki/Бенедыкт Ян Тышкевіч|Бенедыкт Ян Тышкевіч]] (1875—1948), уласнік Чырвонага Двара, пакінуў з сям'ёй [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва|Літву]], з'ехаў у Польшчу, дзе меў маёнткі ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Заходняя Беларусь|заходнебеларускіх ваяводствах]], і вандраваў па [[http://be.wikipedia.org/wiki/Еўропа|Еўропе]]. Яго палац у Чырвоным Двары перайшоў ва ўласнасць дзяржавы, дзе была створана [[http://be.wikipedia.org/wiki/Школа|школа]] для дзяцей. Граф [[http://be.wikipedia.org/wiki/Альфрэд Ян Тышкевіч|Альфрэд Ян Тышкевіч]] (1882—1930), уласнік Біржаў, жадаючы захаваць ва ўласнасці сваю [[http://be.wikipedia.org/wiki/Біржанская ардынацыя|біржанскую ардынацыю]], падтрымліваў сувязі з [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская Тарыба|Літоўскай Тарыбай]] і стварэнне незалежнай Літвы ў 1918 г., але ў душы жадаў адзінства зямель былога [[http://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] і выпрацаваў нават свой уласны праект сумеснага жыцця палякаў, літоўцаў, беларусаў і яўрэяў у адной дзяржаве<ref>''Korwin-Milewski, H.'' Siedemdziesiąt lat wspomnień... С. 506—507.</ref>, а пасля аграрнай рэформы ўжо вырашыў пакінуць Літву, прадаў свой абрэзаны ўладамі маёнтак і выехаў у [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Парыж|Парыж]] з прадметамі мастацтва, якія там і прадаў. Граф [[http://be.wikipedia.org/wiki/Фелікс Тышкевіч|Фелікс Тышкевіч]] (1869—1933), уласнік Палангі, атрымаў літоўскае грамадзянства, працягваў трымаць прыбытковы марскі курорт, але сыноў пасылаў вучыцца ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Парыж|Парыж]] і [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Варшава|Варшаву]]. Граф [[http://be.wikipedia.org/wiki/Аляксандр Тышкевіч|Аляксандр Тышкевіч]] (1864—1944), уласнік Крэцінгі і былы [[http://be.wikipedia.org/wiki/Краёўцы|краёвец-кансерватар]], застаўся ў Літве і вызначаўся лаяльнасцю да літоўскай улады, а яго сын [[http://be.wikipedia.org/wiki/Казімір Віктар Тышкевіч|Казімір Віктар Тышкевіч]] (1896—1941) служыў у літоўскім войску, мясцовай адміністрацыі, займаўся гаспадаркай і па сутнасці літуанізаваўся. Другі ж сын Аляксандра граф [[http://be.wikipedia.org/wiki/Станіслаў Тышкевіч|Станіслаў Тышкевіч]] (1888—1965) стаў грамадзянінам Польшчы і бурмістрам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Варшава|Варшавы]].
 
Лішкі зямлі, атрыманыя дзяржавай у ходзе рэформы, за плату размяркоўваліся паміж беззямельнымі і малазямельных сялянамі: знікалі старыя бедныя вёскі, а людзі з іх пераязджалі на хутары<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 169.</ref>. Літва засталася краінай з аграрнай эканомікай, арыентаванай на знешні рынак: у 1919—1929 гг. у Літве пераважна развіваліся малочная жывелагадоўля, вытворчасць збожжа, ільнаводства, птушкагадоўля.
 
Пасля перамогі ў маі 1926 г. на выбарах сацыялістаў і сацыял-дэмакратаў, хрысціянскія дэмакраты і нацыяналісты злучыліся разам і ў снежні 1926 г. зрабілі дзяржаўны пераварот, які ўстанавіў у Літве да 1940 г. аўтарытарны рэжым нацыяналістаў на чале з прэзідэнтам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Антанас Смятона|Антанасам Смятонам]]<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 174—179.</ref>. Урад працягваў мяккую, але паступальную літуанізацыю (балтызацыю) насельніцтва краіны ([[http://be.wikipedia.org/wiki/Немцы|немцаў]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рускія|рускіх]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Палякі|палякаў]] і інш.), акрамя [[http://be.wikipedia.org/wiki/Яўрэі|яўрэяў]], якім дазволілі этнічную сегрэгацыю; абмяжоўваў магчымасці для культурнага развіцця на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Польская мова|польскай мове]] і ставіў перашкоды [[http://be.wikipedia.org/wiki/Палякі|палякам]] для заняцця дзяржаўных пасад<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис. — С. 192—193.</ref><ref>Напрыклад, былы рускі латыфундыст [[Уладзімір Мікалаевіч Зубаў]] (1862—1933), па прычыне захопу бальшавікамі ўлады ў Расіі, нягледзячы на зямельную рэформу ў міжваеннай Літве, якая скараціла памеры яго маёнткаў каля [[Горад Шаўляй|горада Шаўляй]], прыняў з сям'ёй літоўскае грамадзянства і карыстаўся прозвішчам на літоўскі манер — «Зубавас».</ref>.
 
Уключэнне [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва|Літвы]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/3 жніўня|3 жніўня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1940|1940]] г. у склад [[http://be.wikipedia.org/wiki/СССР|СССР]] пацягнула за сабой далейшую нівеліроўку рэгіянальных асаблівасцей і ўвядзенне [[http://be.wikipedia.org/wiki/Руская мова|рускай мовы]] ў адукацыйны працэс і дзяржаўны ўжытак. Маянткоўцы былі вымушаны эмігрыраваць, бо ў адваротным выпадку былі б рэпрэсаваны савецкай уладай. Савецкая [[http://be.wikipedia.org/wiki/Калектывізацыя|калектывізацыя]] прывяла да маштабных перасяленняў насельніцтва з хутароў у гарады і пасёлкі гарадскога тыпу, дзе часта сціраліся вясковыя традыцыі.
 
==
=== Статус і турыстычны патэнцыял сучаснай Жамойці ===
==
[[File:Zemaiciu Alka (Samogitian Alka).jpg|thumb|left|220px|Рэканструкцыя драўлянай абсерваторыі язычніцкіх часоў, створаная ў 1998 г. у вёсцы Швянтоі (каля горада [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланга]])|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Zemaiciu_Alka_(Samogitian_Alka).jpg]]
[[File:Palanga Beach.jpg|thumb|220px|Пляж каля горада [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланга]]. Фота 12 чэрвеня 2009 г.|link=http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Palanga_Beach.jpg]]
Пасля атрымання [[http://be.wikipedia.org/wiki/11 сакавіка|11 сакавіка]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1990|1990]] г. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва|Літвой]] незалежнасці ад [[http://be.wikipedia.org/wiki/СССР|СССР]], Жамойць працягвае разглядацца выключна як [[http://be.wikipedia.org/wiki/Рэгіёны Літвы|этнаграфічны (этнакультурны) рэгіён]] на паўночным захадзе краіны, жыхары якога размаўляюць на адным з двух дыялектаў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літоўская мова|літоўскай мовы]] — на [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкім]]. [[http://be.wikipedia.org/wiki/21 ліпеня|21 ліпеня]] [[http://be.wikipedia.org/wiki/1994|1994]] г. Геральдычная камісія зацвердзіла сцяг і герб гістарычнай вобласці Жамойць, аўтарам эталона якіх стаў Альгіс Клішавічус. Межы этнаграфічнага рэгіёна не супадаюць з межамі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкае біскупства|Жамойцкага біскупства]], [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ковенская губерня|Ковенскай губерні]] ці сучаснымі адміністрацыйнымі межамі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва|Літоўскай рэспублікі]], а былі вызначаны на падставе распаўсюджання [[http://be.wikipedia.org/wiki/Жамойцкая мова|жамойцкага дыялекту (мовы)]], які мае аж тры паддыялекты ў сельскай мясцовасці. Самым вялікім горадам этнаграфічнага рэгіёна з'яўляецца [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Шаўляй|Шаўляй]], а гістарычнай сталіцай — [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Цяльшэй|горад Цяльшэй]]. Асобныя нешматлікія грамадскія групы выступаюць за правядзенне адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы і стварэнне з паветаў этнакультурнага рэгіёна асобнага Жамойцкага рэгіёна (згодна з нормамі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Еўрасаюз|Еўрасаюз]]а аб праве на культурную самабытнасць)<ref>[http://www.klaipeda1945.org/nasha-klajpeda/oregione-zhemajtiya/ «О регионе Жемайтия»]</ref>, аднак іх намаганні не маюць поспеху і пакуль [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва|Літва]] з'яўляецца ўнітарнай дзяржавай.
 
Культурныя асаблівасці рэгіёна, якія яшчэ не паспелі сцерціся, пачалі выкарыстоўвацця ў якасці турыстычнага патэнцыялу. Традыцыйна цікавымі з'яўляюцца будаўнічыя традыцыі (маленькія капліцы, якія ўсталёўваюцца як на зямлі, так і на слупах і нават на дрэвах) і малыя архітэктурныя формы (разьбяныя фігуры святых, якія стаяць пры дарогах; прыгожа аздобленыя крыжы; драўляныя слупы з майстэрскай разьбой), што характэрна для ўсёй сучаснай [[http://be.wikipedia.org/wiki/Літва|Літвы]]. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Гара Крыжоў|Гара Крыжоў]] (у 12 км ад [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Шаўляй|Шаўляя]]) з'яўляецца мастацкай і хрысціянскай славутасцю Жамойці. [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Векшняй|Горад Векшняй]] са старых часоў з'яўляецца вядомым цэнтрам [[http://be.wikipedia.org/wiki/Ганчарства|ганчарства]]. Захавалася багатая архітэктурная спадчына розных [[http://be.wikipedia.org/wiki/Архітэктурны стыль|архітэктурных стыляў]] і перыядаў.
 
Карыстаецца папулярнасцю [[http://be.wikipedia.org/wiki/Нацыянальны парк Жамайція|Нацыянальны парк «Жамайція»]] (у 33 км ад горада [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Плунгэ|Плунгэ]]). [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Паланга|Паланга]] знакаміта як буйны бальнеялагічны курорт, дзе пясчаныя пляжы і дзюны Балтыйскага ўзбярэжжа напоены хваёвым водарам і марскім паветрам. У Паланзе таксама маецца [[http://be.wikipedia.org/wiki/Музей бурштыну, Паланга|музей бурштыну]], а ў [[http://be.wikipedia.org/wiki/Горад Цяльшэй|Цяльшэі]] — цікавы рэгіянальны этнаграфічны музей жамойцкага быту.
 
[[http://be.wikipedia.org/wiki/Вёска Жамайчу-Калварыя|Вёска Жамайчу-Калварыя]] (празваная «Новы Ерусалім») з'яўляецца цэнтрам каталіцкага паломніцтва і месцам правядзення штогадовага папулярнага царкоўнага фестывалю (Didieji Žemaičių Kalvarijos atlaidai) — звычайна ў чэрвені ці ліпені. Адзначаюцца і традыцыйныя народныя святы. Існуюць аматарскія суполкі [[http://be.wikipedia.org/wiki/Неаязычніцтва|неаязычніцтва]], якія займаюцца арганізацыяй фальклорных фестываляў і старажытных абрадаў (дзень летняга сонцастаяння («Швента Росі»), свята памінання продкаў, зімовая Каляда і г.д.).
<gallery perrow="5">
File:Aukstasis tyras.jpg|Тэльмалагічны (балотавы) прыродны запаведнік Аўкстасіс каля [[горад Рэтавас|горада Рэтавас]]
File:2010 06 13Plateliai01.JPG|[[Возера Платэляй]] на тэрыторыі [[нацыянальны парк Жамайція|Нацыянальнага парка «Жамайція»]]
File:Babrungenai.Zem.2007-08-23.jpg|Вёска Бабрунгенай на тэрыторыі [[нацыянальны парк Жамайція|Нацыянальнага парка «Жамайція»]]
File:Uzpelkiai.2007-06-15.jpg|Краявід вёскі Ужпелкяй каля [[горад Плунгэ|горада Плунгэ]]
File:Kusų kryžius 2011.JPG|Вясковы крыж пры дарозе каля [[горад Скуодас|горада Скуодас]]
File:Zemaites muziejus Bukanteje.Zem.2007-08-23.jpg|Драўляная скульптура — помнік пісьменніцы [[Юлія Жамайтэ|Юліі Жамайтэ]] — у вёсцы Букантэ каля [[горад Плунгэ|горада Плунгэ]]
File:2010 08 11Dubroliai1.JPG|Драўляныя скульптуры абапал увахода ў краму, [[горад Шаўляй]]
File:Zemaiciu kletis, 2007-04-21.jpg|Жамойцкая сялянская клець, XIX ст.
File:Sun of Amber.jpg|«Бурштынавае сонца» (3,5 кг) — у [[музей бурштыну, Паланга|музеі бурштыну ў Паланзе]]
File:Panemunes pilis.JPG|«Замак Гелгуда» XVI—XVIII стст. ''(пасля паўторнага знішчэння аднаўляецца з 1935 г.)'' — вёска Панямунь у 15 км на ўсход ад [[Горад Юрбаркас|горада Юрбакас]]
File:Zemaiciu Kalvarijos baznycia1.Zem.2007-08-16.jpg|Касцёл Візытацыі Найсвяцейшай Панны Марыі ў [[Вёска Жамайчу-Калварыя|вёсцы Жамайчу-Калварыя]]
File:Varnių muziejus3.JPG|Будынак былой [[Варняйская семінарыя|Варняйскай духоўнай семінарыі]] — зараз [[музей жамойцкіх біскупаў]]
File:Berzenai dvaras.jpg|Палац графаў Чапскіх у [[горад Бержаняй|горадзе Бержаняй]]
File:Frenkelio vila 2008 spalio mėn.JPG|Віла [[Хаім Фрэнкель|Хаіма Фрэнкеля]] ў [[горад Шаўляй|горадзе Шаўляй]]
File:SveksnaBaznycFas.jpg|Каталіцкі касцёл Святога Якуба ў [[горад Швекшна|горадзе Швекшна]], пабудаваны ў 1905 г. графам Адамам Плятэрам і графам Аляксандрам Плятэрам
</gallery>
 
==
==<nowiki/>==
{{Commons|Category:Samogitia}}
* [http://samogitia.mch.mii.lt/Index-en.htm Žemaitėjės svetainė, Samogittia] {{ref-en}}
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Жамойць»