Стамбул: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Legobot (гутаркі | унёсак)
д Bot: Migrating 160 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q406 (translate me)
шаблён, артаграфія
Радок 1:
{{Населены пункт
{{Мястэчка
|Назва = Стамбул
|НазваСтатус ў родным склоне = Стамбулугорад
|НяпэўнаяНазва назваў родным склоне = =Стамбулу
|АрыгінальнаяНазва названа мове краіны = İstanbul
|Краіны Код мовы назвы краіны = Турцыіtr
|Герб Краіна = Турэччына
|СьцягГерб =
|ГімнСьцяг =
|ПершыяГімн згадкі = 667 да н. э. =
|Горад з Дата заснаваньня =
|МагдэбурскаеПершыя згадкі права = 667 да н. э.
|БылыяСтатус з назвы =
|Былая назва Магдэбурскае права =
|МясцоваяБылыя назвы назва =
|ЧасавыБылая пасназва = +2
|Адміністрацыйная адзінка = Акруга
|Сельсавет Мясцовая назва =
|Назва адміністрацыйнай адзінкі = [[Істамбул (акруга)|Істамбул]]
|Від адміністрацыйнай адзінкі 1 = Акруга
|Адміністрацыйная адзінка2 =
|Назва адміністрацыйнай адзінкі2адзінкі 1 = [[Істамбул (акруга)|Істамбул]]
|Від адміністрацыйнай адзінкі 2 =
|Адміністрацыйная адзінка3 =
|Назва адміністрацыйнай адзінкі3адзінкі 2 =
|Від адміністрацыйнай адзінкі 3 =
|Сельсавет =
|Назва адміністрацыйнай адзінкі 3 = [[Істамбул (акруга)|Істамбул]]
|Пасялковы савет =
|Кіраўнік Пасада кіраўніка = Мэр
|ІмяКіраўнік кіраўніка = КадзірКадыр Талбаш
|Плошча = 1539
|ВышыняКрыніца плошчы = =
|ЛетніВышыня час = +3
|Колькасьць насельніцтва = 10 034 830
|Унутраны падзел =
|Год падліку насельніцтва =
|ШчыльнасьцьКолькасьць насельніцтва = 652110034830
|Тэндэнцыя колькасьці насельніцтва=
|Колькасьць двароў =
|Год падліку насельніцтваколькасьці =
|Часавы пас = +2
|Крыніца колькасьці насельніцтва =
|Летні час = +3
|Колькасьць насельніцтва аглямэрацыі = 10 034 830
|Тэлефонны код = +90 212, 216
|Год падліку колькасьці аглямэрацыі =
|Паштовы індэкс = 34010-34850, 80000-81800
|Крыніца колькасьці аглямэрацыі =
|Аўтамабільны код =
|Этнічны склад насельніцтва =
|Выява = Istanbul_collage_5f.jpg
|Год падліку этнічнага складу =
|Апісаньне выявы =
|Нацыянальны склад насельніцтва =
|Шырата паўшар'е = паўночнае
|Год падліку нацыянальнага складу =
|Шырата градусаў = 41
|Дадатковы парамэтар насельніцтва =
|Шырата хвілінаў = 01
|Значэньне дадатковага парамэтра насельніцтва =
|Шырата сэкундаў =
|Год падліку дадатковага парамэтра насельніцтва =
|Даўгата паўшар'е = усходняе
|ДаўгатаЧасавы пас градусаў = 28+2
|ДаўгатаЛетні час хвілінаў = 58+3
|ДаўгатаСьпіс сэкундаўтэлефонных кодаў = =
|Тэлефонны код = +90 212, 216
|Пазыцыя подпісу на мапе =
|Паштовыя індэксы = 34010—34850, 80000—81800
|Водступ подпісу на мапе =
|Назва лічбавага клясыфікатару =
|Commons = Category:Istanbul
|СайтЛічбавы клясыфікатар = =
|Аўтамабільны коднумарны знак = =
|Колер = {{Колер|Турцыя}}
|Назва аўтамабільнага нумарнога знаку =
|Аўтамабільныя нумарныя знакі =
|Назва аўтамабільных нумарных знакаў =
|Выява = Istanbul_collage_5f.jpg
|Апісаньне выявы =
|Шырата паўшар'епаўшар’е = паўночнае
|Шырата градусаў = 41
|Шырата хвілінаў = 011
|Шырата сэкундаў =
|Даўгата паўшар'епаўшар’е = усходняе
|Даўгата градусаў = 28
|Даўгата хвілінаў = 58
|Даўгата сэкундаў =
|Commons Назва мапы = Category:Istanbul
|Альтэрнатыўная мапа =
|Назва мапы2 =
|Пазыцыя подпісу на мапе =
|Водступ подпісу на мапе =
|ПасялковыСайт савет =
|Колер = {{Колер|Турцыя}}
}}
'''Стамбу́л''' ({{мова-tr|İstanbul}}) — самы вялікі горад [[Турэччына|Турэччыны]]. Старажытная назва — ''БізатыюмБізантыюм'' ({{мова-el|Βυζάντιον}}), потым ''Канстантынопаль'' ({{мова-el|Κωνσταντινούπολις}}) з [[324]] да [[1930]] году. [[18 сакавіка]] [[1930]] году назва гораду была афіцыйна зьмененая на ''Стамбул''. Першапачаткова горад быў заснаваны ў [[660 да н. э.|660 годзе да н. э.]] як грэцкая калёнія на эўрапейскай частцы пратокі [[Басфор]], але потым, у [[330]] годзе н. э. стаў сталіцай [[Усходняя Рымская імпэрыя|Усходняй Рымскай імпэрыі]].
 
Горад знаходзіцца на ўзьбярэжжы [[Чорнае мора|Чорнага]] і [[Мармуровае мора|Мармуровага мора]].
Радок 105 ⟶ 125:
Пасля сьмерці імпэратара Фіядосія І у 395 г. Рымская імпэрыя канчаткова распалася на дзьве часткі. Канстантынопаль становіцца сталіцай Усходняй або Бізантыйскай імпэрыі.
 
[[12 ліпеня]] [[400]] г. жыхары КанстантынопаляКанстантынопалю з зброяй у руках выганяюць з горадагораду кельтаў. У 412 г. Канстантынопаль і яго абарончыя збудаваньні былі пашкоджаныя землятрусам. Таму ў часы Фіядосія II заходней ад «канстантынавых муроў» былі збудаваныя новыя муры.
 
Найвышэйшага росквіту Бізантый дасягнуў у часы імпэратара Юстыніяна I (527—565). Ён разгарнуў у сталіцы нечуванае па маштабах будаўніцтва. У 532—537 быў збудаваны сабор Сьвятой Сафіі — па тых часах найбуйны ў сьвеце хрысьціянскі храм.
Радок 122 ⟶ 142:
{{Асноўны артыкул|Асманская імпэрыя}}
[[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|200пкс|міні|Уступ войска [[Мэхмэд II|Мэхмэда II]] ў Канстантынопаль]]
У 1457-581457—1458 горад стаў сталіцай Асманскай імпэрыі. Амаль усе жыхары КанстантынопаляКанстантынопалю, якія засталіся ў жывых пасьля штурму горадагораду, былі пераведзеныя ў рабоў і прададзеныя.
 
Для новай сталіцы спатрэбіліся новыя жыхары. Першымі перасяленцамі сталі туркі з Аксарая, армяне з Бурсы, грэкі з Эгейскіх выспаў і Пелапанэсу. У 1461 г. [[Мэхмэд II]] захапіў [[Трапэзунд]] і мясцовых грэкаў таксама перасяліў у Стамбул.
Радок 128 ⟶ 148:
Ужо [[3 чэрвеня]] [[1453]] г. султан загадаў перабудаваць пад мусульманскую мячэць сабор Сьвятой Сафіі. Такая ж доля чакала і большасьць іншых хрысьціянскіх храмаў. Побач зь імі пачалі будаваць і новыя мячэці, першай зь якіх стаў комплекс у гонар Ейюба Ансары. Мячэць Фаціх была збудаваная пад кіраўніцтвам грэцкага архітэктара Хрыстодула на месцы і з матэрыялаў царквы Сьвятых Апосталаў. Пры Мэхмэдзе II таксама пачалося будаўніцтва стамбульскага Вялікага кірмаша. Недалёка ад былога Форума Фіядосія паўстаў Султанскі палац (Эскі-Сарай), аднак у ім султану было зацесна, і ў 1466 на месцы былога Акропаля Бізантыя пачалося будаўніцтва новага палаца — Тапкапы. Пасьля сюды пераехаў сам султан і яго канцылярыя, а двор і Гарэм засталіся ў старым палацы.
 
Спачатку горад выглядаў маланаселенным, да таго ж большасьці яго жыхароў не было прыстойных умоваў для існаваньня. Нядзіўна, што людзі паміралі ад хваробаў, толькі чума штогод забірала некалькі сотняў жыцьцяў. Аднак насельніцтва СтамбулаСтамбулу хутка расло, і да канца [[15 стагодзьдзе|XV ст.]] прывысіла 200 тысяч, амаль у 7 раз больш, чым за апошнія гады існаваньня Бізантыі. Мусульмане пры гэтым не складалі і 60% жыхароў горадагораду. У 1509 г. сталіца стала ахвярай землятрусу, які разбурыў больш за сто мячэцяў і некалькі тысячаў жылых хат.
 
У 1512 г. пры падтрымцы янычараў Стамбул захапіў султан [[Сэлім I]], які адхіліў ад улады свайго бацьку — Баязіда ІІ. У 1513 г. ён загадаў зьнішчыць у сваіх валадарствах, і сталіцы ў прыватнасьці, усіх [[шыіты|шыітаў]] — сапраўдных або падазроных. Затое пасьля захопу ў 1517 г. Эгіпту ў Стамбул перасялілі тысячы Каірскіх рамесьнікаў. [[Хіджаз]] прызнаў уладу Асманаў і султана ў якасьці халіфа мусульман. У пацьверджаньне гэтаму на берагі Басфора перавезлі ісламскія рэліквіі. Стамбул ператварыўся ў цэнтр [[іслам|ісламскага свету]].
Радок 137 ⟶ 157:
Пасьля сьмерці Сулеймана Асманская імпэрыя пачынае хіліцца да заняпаду, але сталіцу працягваюць забудоўваць мячэтамі і мэдрэсамі, кірмашамі і лазьнямі. У часы Ахмэда I, будуецца [[Блакітны мячэт]] (1609—1616) — першы ў ісламскім сьвеце мячэт з шасьцю мінарэтамі.
 
Велізарныя выдаткі на будаўніцтва горадагораду спусташалі дзяржаўную скарбніцу, а ваенная фартуна ад імпэрыі пачала адварочвацца. Асман II у [[1622]] годзе, раздражнёны паражэньнем пад Хоцінам, наогул вырашыў перанесьці сталіцу на ўсход — да [[Дамаск]]ау або Алепа. Аднак паўсталі янычары, султана схапілі і пасьля зьдзекаваньняў забілі ў замку Эдыкуле.
 
Да сярэдзіны [[17 стагодзьдзе|XVII ст.]] Стамбул ператвараецца ў адзін з найбуйных гарадоў тагачаснага сьвету. У горадзе працавала 23 тысячы майстэрняў (80 тысячаў працоўных). Толькі буйных купцоў налічвалася 15 тысячаў. Ім належалі 32 тысячы крамаў і складоў. Аднак жыльлёвае і гаспадарчае будаўніцтва вялося хаатычна і пажары пагражалі ледзь не ўсяму гораду. У [[1572]] годзе быў прыняты нават адмысловы закон, які патрабаваў ад гаспадара кожнага дому мець драбіны і вялікія бочкі з вадой. Тым ня менш толькі з [[1633]] па [[1698]] гады ў Стамбуле адбыўся 21 вялікі пажар, найбуйнейшы — у [[1660]] годзе.
Радок 162 ⟶ 182:
 
=== Турэцкая рэспубліка ===
Вайну за незалежнасьць Турцыі ўзначаліў Мустафа Кемаль (Атацюрк). Сталіцай новаўтворанай Турэцкай Рэспублікі стала Анкара. У [[1930]] г. прыняты закон, які забараніў у афіцыйных дакумэнтах выкарыстоўваць назву Канстантынопаль. Адзінай афіцыйнай назвай горадагораду стала імя Стамбул.
 
== Геаграфія ==
Стамбул разьмяшчаецца ў паўночна-заходняй частцы Турцыі, у [[Мармуроваморскі рэгіён|Мармуроваморскім рэгіёне]] і займае плошчу каля 5,5 тысяч км². Праліў [[Басфор]], які злучае [[Мармуровае мора|Мармуровае]] і [[Чорнае мора|Чорнае]] моры, падзяляе горад на дзьве вялікія часткі: [[Эўропа|эўрапейскую]], дзе разьмяшчаюцца гістарычныя і эканамічныя цэнтры горадагораду, і [[азія]]цкую, ці [[Анатолія|анаталійскую]], — такім чынам, Стамбул зьяўляецца адзіным горадам на плянэце, які ляжыць у двухдзьвюх частках сьвету.
 
Заходняя частка Стамбула надалей разьдзяляецца яшчэ і залівам [[Залаты Рог (Стамбул)|Залаты Рог]], натуральнай бухтай у праліве Басфор, вакол якой ўтварыўся Бізантыюм, а потым Канстантынопаль. Злучэньне Мармуровага мора, Басфора і Залатога Рогу — гістарычнае сэрца гораду і выдатны краявід сучаснага Стамбулу.
Радок 263 ⟶ 283:
Паўночная галіна 4-ы Левент — Маслак была адчыненая ў студзені 2009 г. Паўднёвая галіна ад Таксіму да ЭЕнікапі, перасякае Залаты Рог па масту і далей вяртаецца пад старым горадам у Чычкан, у цяперашні час цалкам гатовая і, як чакаецца, павінна быць здадзеная ў эксплуатацыю ў 2009 г. Участак будзе мець даўжыню 5.4 км і чатыры станцыі.
 
На азіяцкім баку горадагораду, працягваецца будаўніцтва лініі ад Кадыкай да Картал.
 
=== Марскі транспарт ===
Марскі транспарт мае жыцьцёвую важнасьць для Стамбула, паколькі горад практычна з усіх бакоў атачае мора: Мармуровае мора і Залаты Рог, Басфор, Чорнае мора. Шмат жыхароў Стамбула жывуць на Азіяцкімазіяцкім баку горадагораду, але працуюць на Эўрапейскімэўрапейскім. Знакамітыя прыгарадныя паромы фармуюць аснову штодзённага перамяшчэньня паміж дзьвюма часткамі горадагораду — і транспартуюць у дзень больш, чым абодва вісячыя масты праз Басфор.
 
IDO (Istanbul Deniz Otobusleri — Стамбульскі марскі аўтобус) быў заснаваны ў 1987 г., дзейнічае паміж эўрапейскім, азіяцкім і некаторымі іншымі прыстанямі ў Мармуровым моры.
 
Стамбульскі порт — адзін з самых галоўных у краіне. Стары порт на Залатым Розе выкарыстоўваецца для асабістай навігацыі. Порт Каракай, выкарыстоўваецца для круізных караблёў, галоўны Стамбульскі грузавы порт знаходзіцца ў раёне Гарэм на азіяцкім баку горадагораду.
 
 
 
=== Аэрапорты ===
Радок 380 ⟶ 398:
* {{Сьцяг Расеі}} [[Казань]], [[Расея]]
* {{Сьцяг Судану}} [[Хартум]], [[Судан]]
* {{Сьцяг Пакістану}} [[ЛахорЛагор]], [[Пакістан]]
* {{Сьцяг Туркмэністану}} [[Мары]], [[Туркмэністан]]
* {{Сьцяг Украіны}} [[Адэса]], [[Украіна]]
Радок 395 ⟶ 413:
* {{Сьцяг Вугоршчыны}} [[Будапэшт]], [[Вугоршчына]]
* {{Сьцяг Аргентыны}} [[Буэнас-Айрэс]], [[Аргентына]]
* {{Сьцяг Ірану}} [[ІсфаханІсфаган (горад)|Ісфаган]], [[Іран]]
* {{Сьцяг Рэспублікі Карэі}} [[Пусан]], [[Рэспубліка Карэя]]
* {{Сьцяг Эгіпту}} [[Каір]], [[Эгіпет]]
Радок 426 ⟶ 444:
 
== Крыніцы ==
{{ЗноскіКрыніцы}}
 
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons|Category:Istanbul}}
 
[[Катэгорыя:Стамбул| ]]
[[Катэгорыя:Вікіпэдыя:Істотныя артыкулы]]
 
{{Link FA|af}}
{{Link FA|ar}}
{{Link FA|hr}}
{{Link FA|hu}}
{{Link FA|lv}}
{{Link FA|mk}}
{{Link FA|pt}}
{{Link GA|de}}