Архімэд: розьніца паміж вэрсіямі

Архімэд нарадзіўся каля [[287 да н. э.]] у партовым горадзе [[Сыракузы]] на [[Сыцылія|Сыцыліі]], на той час самакіраваннайсамакіравальнай калёніі ў [[Вялікая Грэцыя|Вялікай Грэцыі]]. Дата нараджэньня заснавана на заяве бізантыйска-грэцкага гісторыка [[Іаан Цац|Іаана Цаца]], што Архімэд пражыў 75 гадоў<ref>Heath, T. L., Works of Archimedes, 1897{{ref-en}}</ref>. У «Псаміце», Архімэд падае імя свайго бацькі Підыас, астранома, пра якога не захавалася зьвестак. [[Плютарх]] пісаў ў сваім творы «Паралельнае жыцьцё», што Архімэд быў у сваяцтве з тыранам [[Гіерон II|Гіеронам II]], кіраўніком Сыракузаў<ref>Plutarch. [http://www.gutenberg.org/ebooks/674 «Parallel Lives Complete e-text from Gutenberg.org»]. Праект Гутэнбэрг.{{ref-en}}</ref>. Біяграфія Архімэда была напісана ягоным сябрам Гераклідам, аднак гэтая праца была страчана, засталіся толькі невыразныя факты<ref>O’Connor, J.J. and Robertson, E.F.. [http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Archimedes.html «Archimedes of Syracuse»]. Унівэрсытэт сьвятога Эндруса{{ref-en}}</ref>. Невядома, напрыклад, ці быў ён калі-небудзь жанаты і ці меў дзяцей. Падчас сваёй маладосьці Архімэд, магчыма, навучаўся ў [[Александрыя (Эгіпэт)|Александрыі]], Эгіпту, дзе жылі на той час [[Конан Самоскі]] й [[Эратасфэн з Кірэны]].

Магіла Архімэда ўяўляе сабой скульптуру, якія адлюстроўвае ягоны любімы матэматычны доказ, які складаецца са сфэры й [[цыліндрцыліндар|цыліндру]]у тай жа вышыні й дыямэтру. Архімэд даказаў, што аб’ём і плошча паверхні сфэры складае дзьве траціны цыліндру, у якім месьціцца гэтая сфэра. У [[75 да н. э.|75 годзе да н. э.]], 137 гадоў пасьля ягонай сьмерці, рымскі аратар [[Цыцэрон]] служыў як [[квэстар]] ў Сыцыліі. Ён чуў апавяданьні пра магілу Архімэда, але ніхто зь мясцовых жыхароў ня змог паказаць ейнае месца. У рэшце рэшт ён знайшоў магілу побач з Агрыгентынавай брамай у Сыракузах у запушчаным стане й зарослай кустоўем. Цыцэрон прывёў магілу ў парадак, і здолеў прачытаць некаторыя зь вершаў, якія былі выбітыя ў якасьці надпісу. Грабніца была знойдзена ў двары гатэля ў Сыракузах напачатку [[1960-я|1960-х]], але дакладна не высьветлена, што гэта была ягоная магіла<ref>Rorres, Chris. [http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Tomb/TombIllus.html «Tomb of Archimedes — Illustrations»]. Інстытут матэматычных навук Нью-Ёрку.{{ref-en}}</ref>.

Вэрсыі жыцьця Архімэда былі напісаны задоўга пасьля ягонай сьмерці гісторыкамі [[Старажытны Рым|Старажытнага Рыма]]. Гісторыю аб аблозе Сыракузаў апублікаваў у сваёй «Гісторыі ўнівэрсальнай» [[Палібіюс]] празь семдзясятсемдзесят гадоў пасьля сьмерці Архімэда. Яна была выкарыстана пасьля ў якасьці крыніцаў Плютархам і [[Тытус Лівіюс|Лівіюсам]]. Яна пралівае крыху сьвятла на Архімэда, як чалавека, і робіць акцэнт на ваенныя машыны, якія Архімэд пабудаваў, каб абараніць горад<ref>Rorres, Chris. [http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Siege/Polybius.html «Siege of Syracuse»]. Інстытут матэматычных навук Нью-Ёрку.{{ref-en}}</ref>.

Найбольш шырока вядомая гісторыя пра Архімэда распавядае пра тое, як ён вынайшаў мэтад вызначэньня аб’ёму аб’екта няправільнай формы. Па словах [[Вітрувіюс]]а, абяцаная карона для храма была зроблена для тырана Гіерона II, як заяўлялася з чыстага золата, і Архімэду было прапанавана вызначыць, ці выкарыстоўваўся падчас ейнага стварэньня срэбраны прымешак<ref>Вітрувіюс. [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Vitruvius/9*.html. «De Architectura, Book IX, paragraphs 9-12, text in English and Latin»]. Унівэрсытэт Чыкага{{ref-en}}</ref>. Архімэд павінен быў вырашыць праблему без прынясеньня шкоды для кароны, таму ён ня мог расплавіць прадмет для таго, каб вылічыць ягоную [[шчыльнасьць]]. Прымаючы ванну, ён заўважыў, што ўзровень вады ў ваньне падняўся, калі ён апусьціўся ў ваду, і зразумеў, што гэты эфэкт можа быць выкарыстаны для вызначэньня аб’ёму кароны. На практыцы вада не сьціскаецца,<ref>[http://www.fas.harvard.edu/~scdiroff/lds/NewtonianMechanics/IncompressibilityofWater/IncompressibilityofWater.html. «Incompressibility of Water»]. Гарвардзкі ўнівэрсытэт.{{ref-en}}</ref> таму, пагружаная карона будзе выцясьняць аб’ём вады, роўны свайму ўласнаму аб’ёму. Шляхам дзяленьня масы кароны на аб’ём выцесьненай вады можа быць атрымана шчыльнасьць матэрыялу кароны. Гэтая шчыльнасьць будзе ніжэй, чым у золата, калі больш таньнейшыя й меней шчыльныя мэталы была дададзены ў сплаў. Архімэд затым выйшаў на вуліцу голым, так ўзрушаны сваім адкрыцьцём, што ён забыўся апрануцца, выкрыкваючы пры гэтым слова «[[Эўрыка|Эўрыка!]]» (''[[грэцкая {{мова|Па-грэцку]]'': ''«gr|Εὕρηκα!»''}}, што азначае «я знайшоў яго (рашэньне)!»). Тэст быў праведзена пасьпяхова, пры гэтым было высьветлена, што срэбра сапраўды было ў сплаве<ref>[http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/Hbase/pbuoy.html «Buoyancy»]. Унівэрсытэт штата Джорджыя.{{ref-en}}</ref>.

Гісторыя пра залатую карону не адлюстроўваецца ў вядомых працах Архімэда. Акрамя таго, практычнасьць мэтада вызначэньня аб’ёму пастаўлена пад пытаньне, у сувязі зь недакладнасьцю таго, як можна было б зьмерыць водазьмяшчэньне<ref>Rorres, Chris. [http://www.math.nyu.edu/~crorres/Archimedes/Crown/CrownIntro.html «The Golden Crown»]. Унівэрсытэт Дрэксэля.{{ref-en}}</ref>. Архімэд, магчыма, замест гэтага шукаў рашэньне, у якім выкарыстоўваецца прынцып, вядомы ў [[гідрастатыка|гідрастатыцы]] як [[закон Архімэда]], які ён апісаў у сваім трактаце ''«Аб плаваючых целах»''. Гэты закон абвяшчае, што на цела, пагружанае ў вадкасьць, дзейнічае пад’ёмная сіла роўная вазе выцесьненай вадкасьці<ref>Carroll, Bradley W. [http://www.physics.weber.edu/carroll/Archimedes/principle.htm «Archimedes' Principle»]. Ўэбэрскі ўнівэрсытэт{{ref-en}}</ref>. Выкарыстоўваючы гэты прынцып, можна параўнаць шчыльнасьць залатой кароны са шчыльнасьцю эталёнагаэталённага кавалка золата, падвешаных з розных бакоў на [[шалі]] й апушчаных у ваду. Калі карона была меншай па шчыльнасьці, чым золата, яна выціснула бы больш вады з-за свайго большага аб’ёму, і, такім чынам, мела бы больш моцную выштурхваючую сілу, чым у эталённага экзэмпляру. Гэтая розьніца ў плавучасьці выкліча паварот шалі ў адзін бок.

=== Архімэдавы цеплавыЦеплавы прамень Архімэда ===

Грэцкі аўтар [[2 стагодзьдзе|2 стагодзьдзя н.э.]] [[Лукіян]] пісаў, што ў час аблогі Сыракузах (каля [[214 да н. э.|214]]—[[212 да н. э.]]), Архімэд зьнішчыў варожыя караблі агнём. Праз шмат стагодзьдзяў, [[Антэміюс з Тралаў]] згадвае пра выкарыстаньне Архімэдам шкла, яку якасьці зброі<ref>Hippias, 2 (cf. Galen, On temperaments 3.2, who mentions pyreia, "torches"); Anthemius of Tralles, On miraculous engines 153 [Westerman]{{ref-en}}</ref>. Прылады, якія часам называюць "Архімэдавым цяплавым праменьнем", былі выкарыстаны для факусаваньня сонечных прамянёў на надыходзячыя суды, прымушаючы іх узгараць.

Гэтая меркаваная зброя была прадметам дэбатаў аб ейным існаваньні пачынаючы з [[Эпоха Адраджэньня|эпохі Адраджэньня]]. [[Рэнэ Дэкарт]] адкінуў ідэю аб ейным існаваньні, як хлусьню, а сучасныя дасьледчыкі спрабавалі ўзнавіць эфэкт, выкарыстоўваючы толькі тыя сродкі, якія былі б даступныя Архімэду<ref>John Wesley. [http://web.archive.org/web/20071012154432/http://wesley.nnu.edu/john_wesley/wesley_natural_philosophy/duten12.htm «A Compendium of Natural Philosophy (1810) Chapter XII, Burning Glasses»]. Online text at Wesley Center for Applied Theology.{{ref-en}}</ref>. Было выказана меркаваньне, што вялікі масыў паліраванай бронзы альбо медзі можа дзейнічаць у якасьці люстэрка, такім чынам можна факусаваць сонечныя прамяні на карабель, выкарыстоўваючы прынцып парабалічнага адбівальніка ў аналёгіі з [[сонечная печ|сонечнай печупеччу]].

У [[1973]] годзе грэцкім навукоўцам Іянісам Сакасам было праведзена выпрабаваньне Архімэдава цеплавога праменя. Экспэрымэнт праходзіў на ваенна-марской базе за межамі [[Атэны|Атэнаў]]. З гэтай нагоды было выкарыстана 70 люстэркаў, кожны зь медным пакрыцьцём і памерам 1,5 на 1 мэтар. Люстэркі былі напраўлены на фанерныфанэрны макет ваеннага рымскага карабля на адлегласьці каля 50 мэтраў. Калі люстэркі былі дакладна сфакусаваны на карабель, то ён загарэўся й працягваў гарэць на працягу некалькіх сэкундаў. ФанерныФанэрны карабель быў пакрыты смалой, што й выклікала кароткачасовае гарэньне<ref>[http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,908175,00.html?promoid=googlep «Archimedes' Weapon»]. Time Magazine.{{ref-en}}</ref>.

У кастрычніку [[2005]] году група студэнтаў з [[Масачусэцкі тэхналягічны інстытут|Масачусэцкага тэхналягічнага інстытута]] правялі экспэрымэнт з 30-сантымэтровым квадратным фрагмэнтам люстэрка, сфакусаваным на макет драўлянага карабля на адлегласьці каля 30 мэтраў. Полымя ўспыхнула на некаторых участках карабля, але толькі пасьля таго, як неба заставалася бясхмарным, а карабель быў нерухомым напрацягу дзесяці хвілінаў. Быў зроблены вынік, што прылада была даволі магчымай зброяй у гэтых умовах. Група з таго інстытуту паўтарыла экспэрымэнт для тэлевізійнага шоў «[[MythBusters]]», з выкарыстаньнем драўлянай рыбацкай лодкі ў [[Сан-Францыска]]. Зноўку некаторае асмальваньне адбылося, нараўнеадначасова зьса зьяўленьнем невялікай колькасьцюколькасьці полымя. Для таго, каб загарэцца, дрэва павінна было дасягнуць сваёй тэмпэратуры самазагараньня, што складае каля 300 °C<ref>Bonsor, Kevin. [http://science.howstuffworks.com/wildfire.htm «How Wildfires Work»]. HowStuffWorks{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.engineeringtoolbox.com/fuels-ignition-temperatures-d_171.html Fuels and Chemicals – Auto Ignition Temperatures]. www.engineeringtoolbox.com{{ref-en}}</ref>.