Вікіпэдыя

Ліпкі (этнаграфічная група): розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
д {{Насельніцтва Беларусі}}
д вікіфікацыя, унутраная спасылка
Радок 1:
{{Іншыя значэньні|Ліпкі}}
'''Лі́пкі''', '''тата́ры-«лі́пка»''' ці '''літоўскія (беларускіябелару́скія) татарытата́ры''' — этнаграфічная група [[татарыцюрскія народы|татараўцюрскага]] паходжаньня на ўкраінскіх землях [[Вялікае княства Літоўскае|ВКЛ]] ([[Валынь]] і [[Падольле]]) і ў [[Малдова|Малдове]].
 
== Гісторыя ==
Першыя зьвесткі аб значным прыходзе цюрак на землі ВКЛ датуюцца кіраваньнем [[Гедзімін]]а, яны ўключалі ў сябе як ваеннапалонных, так і асобаў, якія прыйшлі на службу добраахвотна. Пасьля разгрому [[Тахтамыш]]а [[Тымур]]ам у [[1391]]—[[1399]] гадах значная частка татараў знайшла прытулак у суседніх краінах — у Mалдове, [[Валахія|Валахіі]], Літве й [[Маскоўскае княства|Маскоўскай дзяржаве]]. Ужо ў гэтую эпоху заходнеэўрапейскія храністы згадваюць літоўскіх татараў пад [[Трокі|Трокамі]]. Тыя татары, што жылі ў Малдове і ў Вялікім княстве, па сутнасьці, уяўлялі сабою адзіную этнічную групу, і часта этнонім «ліпкі» ўжываўся ў дачыненьні да ўсіх літоўскіх (беларускіх) татараў (магчыма, паходзіў ад турэцкага «лубка татар» — літоўскія татары). Тагачасным тэрмінам ''татары'' згадваліся прадстаўнікі ня толькі ўласна казанскіх, сыбірскіх і крымскіх татараў, але й шэраг іншых этнасаў, якія ўдзельнічалі ў этнагенэзе цюрак (напрыклад, манголы й вугры), што абумоўлівае несупадзеньне тагачаснага азначэньне ''татары'' з сучасным значэньнем гэтага тэрміну (пад якім найчасьцей маюцца на ўвазе паволскія або казанскія татары).
 
У [[1672]] годзе пад узьдзеяньнем асманскай прапаганды татары, якія жылі на Падольлі й Валыні, узьнялі паўстаньне супраць польскіх уладаў. Але ўласна літоўскія татары засталіся верныя [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], у тым ліку ўдзельнічалі на яе баку ў [[Хоцінская бітва|Хоцінскай бітве]]. Пасьля заняцьця [[Бар]]ау ([[1674]]) [[Ян Сабескі|Ян III Сабескі]] абвесьціўабвясьціў амністыю, і шмат уцекачоў вярнуліся ў [[Польшча|Польшчу]] й Літву — у асноўным яны былі расьселеныя ў [[Кобрынь|Кобрыне]] й Берасьцейскай эканоміі. Аднак асобныя іх залогі засталіся ў [[Камянец-Падольскі|Камянцы-Падольскім]], Бары й [[Хоцім]]е да [[1699]] году, калі яны перасяліліся, у асноўным, у [[Дабруджа|Дабруджу]]. Пазьней было яшчэ некалькі хваляў татарскай эміграцыі з ВКЛ у [[Асманская імпэрыя|Асманскую імпэрыю]], і ўсе эмігранты фігуравалі пад імем «ліпкі». Так, у [[1715]] годзе «літоўскія татары, не выносячы ўціску [[Саксонія|саксонскіх]] войскаў, сабраўшыся з усей маёмасьцю, пайшлі да [[Волахі|Волахаў]], дзе аселі». На працягу ўсяго [[18 стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзя]] літоўскія татары часта выязджалі праз Малдову ў Турэччыну, часам атрымліваючы высокія пасады ў асманскім войску. Так, [[Якуб Бучацкі]] з [[Падляшша]], які служыў у артылерыі Патоцкага, паехаў з Рэчы Паспалітай, калі апошні далучыўся да [[таргавічане|таргавічанаў]]. Гэтая эміграцыя працягвалася й пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай. Іншым разам эмігранты мелі за плячыма больш як 20-гадовы досьвед службы ў літоўскім войску, як, напрыклад харунжы [[Мустафа Рамановіч]], які перасяліўся ў Турэччыну на пачатку [[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]]. Часьцей за ўсе прычынай эміграцыі называўся ўціск з боку царскіх уладаў, як у [[1803]] годзе, калі перасяленцы, якія прыбылі ў Хоцім, скардзіліся на спробы гвалтоўна павярнуць іх у [[праваслаўе]]. Тагачасны польскі падарожнік у Турэччыну В. Хжаноўскі пісаў: «калі нехта крочыць праз мяжу, звычайна бярэ з сабой аднаго ці двух хоцімскіх [[янычар|янычараў]], якія ёсьць татары-ліпка. Традыцыя кажа, што імя тое дадзена ім замест "Літва", дзе яны раней былі аселі. Большая частка іх вельмі добра ўмеюць па-польску».
 
Пазьней было яшчэ некалькі хваляў татарскай эміграцыі з ВКЛ у [[Асманская імпэрыя|Асманскую імпэрыю]], і ўсе эмігранты фігуравалі пад імем «ліпкі». Так, у [[1715]] годзе «літоўскія татары, не выносячы ўціску [[Саксонія|саксонскіх]] войскаў, сабраўшыся з усей маёмасьцю, пайшлі да [[Волахі|Волахаў]], дзе аселі». На працягу ўсяго [[18 стагодзьдзе|XVIII стагодзьдзя]] літоўскія татары часта выяжджалі праз Малдову ў Турэччыну, часам атрымліваючы высокія пасады ў асманскім войску. Так, [[Якуб Бучацкі]] з [[Падляшша]], які служыў у артылерыі Патоцкага, паехаў з Рэчы Паспалітай, калі апошні далучыўся да [[таргавічане|таргавічанаў]]. Гэтая эміграцыя працягвалася й пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай. Іншым разам эмігранты мелі за плячыма больш як 20-гадовы досьвед службы ў літоўскім войску, як, напрыклад харунжы [[Мустафа Рамановіч]], які перасяліўся ў Турэччыну на пачатку [[19 стагодзьдзе|XIX стагодзьдзя]]. Часьцей за ўсё прычынай эміграцыі называўся ўціск з боку царскіх уладаў, як у [[1803]] годзе, калі перасяленцы, якія прыбылі ў Хоцін, скардзіліся на спробы гвалтоўна павярнуць іх у [[праваслаўе]]. Тагачасны польскі падарожнік у Турэччыну В. Хжаноўскі пісаў: «калі нехта крочыць празь мяжу, звычайна бярэ з сабой аднаго ці двух хоцімскіх [[янычар]]аў, якія ёсьць татары-ліпка. Традыцыя кажа, што імя тое дадзена ім замест „Літва“, дзе яны раней былі аселі. Большая частка іх вельмі добра ўмеюць па-польску». Для параўнаньня, татары ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай наогул карысталіся набыткамі рэлігійнае талерантнасьці, а іх міграцыя ў ВКЛ і Польшчу спынілася каля пачатку [[16 стагодзьдзе|XVI]] ст.
Да падзелаў РП «ліпкі» даволі свабодна перамяшчаліся паміж Малдовай і [[Вялікае княства Літоўскае|Літвой]], аб чым, напрыклад, занатаваў у сваім дзёньніку ў [[1722]] годзе [[Філіп Орлік]]: «наведаў мяне пан Корсак, ротмістр ліпканскі, і распавёў, што з [[Горадня|Горадні]] прыехаў сюды ліпка й данёс, нібы Цар ([[Пётар I]]) меўся ўзяць у сваю пратэкцыю караля [[Станіслаў Аўгуст|Станіслава]] й хоча яго пасадзіць на троне й нібы ў Літве меў выдаць унівэрсалы на правіянт для войска». У «Апісаньні Малдавіі» малдаўскі гісторык і дзяржаўны дзеяч [[Дзьмітры Кантэмір]] адзначаў: «чатыры ці больш швадроны ліпканскіх татараў — гэта залежыць ад жаданьня гаспадара. Гэтым імем называюцца тыя [[скіфы]], якія жывуць у Літве й вызнаюць магамэтанскую веру». У «Гісторыі Асманскай імпэрыі» Кантэмір пісаў: «вядома, што літоўскія татары — ані [[крымскія татары|крымскія]], ані [[агускія татары|агускія]], але чараміскія; таму мае землякі й сёньня называюць іх Чырымуш, хаця ў [[туркі|туркаў]] яны вядомыя як татары-"ліпка", якое слова ёсьць скажонае "Літва"».▼
 
▲Да падзелаў РПРэчы Паспалітай «ліпкі» даволі свабодна перамяшчаліся паміж Малдовай і [[Вялікае княства Літоўскае|Літвой]], аб чым, напрыклад, занатаваў у сваім дзёньніку ў [[1722]] годзе [[Філіп Орлік]]: «наведаў мяне пан Корсак, ротмістрротмістар ліпканскі, і распавёў, што з [[Горадня|Горадні]] прыехаў сюды ліпка й данёс, нібы Цар ([[Пётар I]]) меўся ўзяць у сваю пратэкцыю караля [[Станіслаў Аўгуст|Станіслава]] й хоча яго пасадзіць на троне й нібы ў Літве меў выдаць унівэрсалы на правіянт для войска». У «Апісаньні Малдавіі» малдаўскі гісторык і дзяржаўны дзеяч [[Дзьмітры Кантэмір]] адзначаў: «чатыры ці больш швадроны ліпканскіх татараў — гэта залежыць ад жаданьня гаспадара. Гэтым імем называюцца тыя [[скіфы]], якія жывуць у Літве й вызнаюць магамэтанскую веру». У «Гісторыі Асманскай імпэрыі» Кантэмір пісаў: «вядома, што літоўскія татары — ані [[крымскія татары|крымскія]], ані [[агускія татарыагузы|агускія]], але чараміскія; таму мае землякі й сёньня называюць іх Чырымуш, хаця ў [[туркі|туркаў]] яны вядомыя як татары-"ліпка"„ліпка“, якое слова ёсьць скажонае "Літва"„Літва“».
== Глядзі таксама ==
 
== Мова ==
* [[Кітабы]]
{{Асноўны артыкул|татарская мова ў Беларусі}}
 
Размаўлялі на [[цюрскія мовы|цюрскіх]] дыялектах (пераважна [[кыпчацкія мовы|кыпчацкае]] групы), якія прынята азначаць тэрмінам ''татарская мова'', які, аднак, з прычыны этнічнае неаднароднасьці літоўскіх татараў нельга цалкам атаясамліваць з сучасным паняткам [[татарская мова|татарскае]] мовы. Іншыя крыніцы паведамляюць аб [[крымскататарская мова|крымскататарскім]] кампанэнце цюрскага маўленьня татараў у ВКЛ. З [[16 стагодзьдзе|XVI]]—[[17 стагодзьдзе|XVII]] ст. пачынаецца працэс моўнай [[культурная асыміляцыя|асыміляцыі]] літоўскіх татараў, спрычынены міжнацыянальнымі шлюбамі, адсутнасьцю цюрскае мовы ў рэлігійным жыцьці (у якасьці літургічнае мовы карысталі [[арабская мова|арабскую]]) і выкарыстаньнем іншых моваў ([[старабеларуская мова|старабеларуская]], [[польская мова|польская]]) на месцы службы прадстаўнікоў гэтай этнічнай групы. Тым ня менш, у сьвецкім і рэлігійным ужытку працягвала выкарыстоўвацца [[арабскае пісьмо]] (якім на старабеларускай і польскай мовах запісваліся важныя для татараў тэксты, гл. ''[[кітабы]]'') і араба-[[пэрсыдзкая мова|пэрсыдзкая]] культурная [[лексыка]] (апошняя — прыкладна да [[20 стагодзьдзе|ХХ]] ст.). Цюрскія запазычваньні існуюць у сучаснай [[беларуская мова|беларускай]] мове і маюць прадстаўленьне ў [[тапаніміка|тапаніміцы]] [[Беларусь|Беларусі]] (у асноўным прадстаўляюць сьляды пасяленьня татараў, напрыклад, [[Койданава]]).
 
== Літаратура ==
* [[Алесь Белы]] // {{Літаратура/ЭВКЛ}}▼
* Panaitescu P.P. Calatori poloni in tarile Romane. Bucuresti, 1930.
* Kryczyński S. Tatarzy litewscy. Warszawa, 1938.
* Димитрий Кантемир. Описание Молдавии. К., 1973.▼
* Borawski P. Polożenie prawne tatarów w WKL. // Lituano-slavica posnaniensia, II. Poznań, 1987.
▲* [[Алесь Белы|А. Белы]] // {{Літаратура/ЭВКЛ}}
* {{артыкул|аўтар=А. И. Дубницкий.|загаловак=Заметки о языке литовских татар|арыгінал=|спасылка=|аўтар выданьня=|выданьне=Вопросы языкознания|тып=|месца=|выдавецтва=|год=1972|выпуск=|том=|нумар=1|старонкі=|isbn=}}
* А. Я. Супрун. Мова беларускіх татар // {{Літаратура/БелЭн|2}}
▲* Димитрий Кантемир. Описание Молдавии. К., 1973.
* {{Кніга|аўтар = І. Канапацкі.|частка = |загаловак = Мова беларускіх татар|арыгінал = |спасылка = http://www.belhistory.com/lang_of_bel-tatars.php|адказны = |выданьне = Беларускі гістарычны партал|месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}
* І. Канапацкі. Татары // {{Літаратура/ЭГБ|1}}
* У. Свяжынскі. Насельніцтва і дэмаграфія // {{Літаратура/ЭВКЛ|1}}
{{Commonscat|Tatar people in Belarus}}
 
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Ліпкі_(этнаграфічная_група)»