Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944)

Нямецкая акупацыя Беларусі (1941—1944) — акупацыя нямецкімі войскамі ў 1941—1944 тэрыторыі БССР (у межах 1941 году). Пасьля поўнага захопу нямецкімі войскамі (1941) тэрыторыя БССР была падзелена на наступныя зоны кіраваньня: тылу армейскай групы «Цэнтар», райхскамісарыятаў «Остлянд» і «Ўкраіна», генэральнай акругі Ўсходняя Прусія.

Файл:Soviet guerilla.jpg

Савецкія партызаны ў Беларусі (1943)

Нямецкая карта-справаздача айнзацгрупы A

На акупаванай тэрыторыі зь першых дзён Вялікай Айчыннай вайны дзейнічалі савецкія партызанскія фармаваньні. Таксама з 1941 сюды распаўсюджвалася дзейнасьць польскіх партызанскіх сілаў. У шэрагу раёнаў Берасьцейскай вобласьці дзейнічалі ўкраінскія АУН і УПА.

Нацыянальная палітыка

На захопленай Трэцім райхам тэрыторыі БССР пад акупацыяй апынулася каля 8 млн чалавек, а таксама 900 тыс. савецкіх ваеннапалонных. Нямецкая адміністрацыя праводзіла палітыку генацыду, рабаваньня і гвалту. Усё гэта адбывалася паводле пляну «Ост».

Першым крокам акупантаў стала ўвядзеньне абмежаваньняў грамадзянскіх свабод мясцовага насельніцтва. Было абвешчана надзвычайнае становішча. Усё насельніцтва, якое пражывае на акупаванай тэрыторыі, падлягала абавязковаму ўліку і рэгістрацыі ў мясцовых адміністрацыях. Забаранялася дзейнасьць усіх арганізацый, а таксама правядзеньне мітынгаў і сходаў. Уводзіўся прапускны рэжым і камэнданцкая гадзіна. Зь першых дзён вайны немцы праводзілі масавыя чысткі: забівалі камуністаў, камсамольцаў, актывістаў савецкай улады, прадстаўнікоў інтэлігенцыі. З асаблівай жорсткасьцю зьнішчалася «расава шкодная» частка насельніцтва: жыды, цыганы, фізычна і псыхічна хворыя.

Масавае зьнішчэньне насельніцтва ажыцьцяўлялі асаблівыя апэратыўныя групы — айнзацгрупы, якія падзяляліся на спэцыяльныя і апэратыўныя.

На тэрыторыі Беларусі фашыстамі было створана 260 канцэнтрацыйных лягераў, іхніх філіяў і аддзяленьняў. Самым буйным зьяўляўся Трасьцянецкі лягер сьмерці, у якім за гады вайны было зьнішчана 206,5 тыс. чалавек.

У гарадах арганізоўваліся спэцыяльныя зоны пражываньня жыдоў — гета. Усяго ў Беларусі было створана, паводле розных зьвестак, ад 111 да больш чым 200, а паводле зьвестак доктара гістарычных навук Эмануіла Іофэ(ru) — 299 гета ў 277 населеных пунктах на даваеннай тэрыторыі БССР, зь якіх на сучаснай тэрыторыі Беларусі — 238 гета ў 216 населеных пунктах. Найбольш буйныя гета меліся ў Менску, Горадні, Бабруйску, Баранавічах, Берасьці, Пінску, Слоніме, Гомлі. Жыды падвяргаліся сыстэматычнаму мэтанакіраванаму зьнішчэньню ў рамках палітыкі «канчатковага рашэньня жыдоўскага пытаньня».

У мэтах барацьбы з антынямецкім супрацівам нямецкія акупацыйныя ўлады шырока выкарыстоўвалі карныя экспэдыцыі. Зьнішчаліся цэлыя раёны, якія ператвараліся ў «зоны пустыняў». За час акупацыі БССР было праведзена звыш 140 карных экспэдыцый. Першая зь іх — «Прыпяцкія балоты» — адбылася ў ліпені — жніўні 1941 на тэрыторыі Берасьцейскай, Менскай, Пінскай і Палескай абласьцей. За час апэрацыі нямецкімі карнымі атрадамі было расстраляна 13 788 чалавек. За ўвесь час нямецкай акупацыі было зьнішчана 628 населеных пунктаў разам з жыхарамі, 5295 населеных пунктаў зьнішчаныя з часткай жыхароў.

Найбольш буйнымі карнымі апэрацыямі зьяўляліся «Арол», «Трыкутнік», «Чароўная флейта», «Котбус», «Герман». У справаздачы пра вынікі экспэдыцыі «Герман» (ліпень — жнівень 1943), праведзенай на тэрыторыі Валожынскага, Івянецкага, Любчанскага, Навагрудзкага і Юрацішкаўскага раёнаў, Курт фон Готбэрг паведамляў у Бэрлін, што забіта 4280 чалавек, узята ў палон 20 944 чалавекі, у тым ліку 4180 дзяцей. Нямецкімі жаўнерамі было рэквізавана 3145 курэй, 6776 кароў, 499 цялят, 9571 авечка, 1517 сьвіняў і звыш 100 сельскагаспадарчых машын.

Улётка часоў акупацыі

Нямецкія акупацыйныя ўлады часта выкарыстоўвалі дзяцей у якасьці донараў крыві. Мясцовае насельніцтва прыцягвалася да расчысткі замініраваных участкаў, было жывым шчытом у баявых апэрацыях супраць партызан і войскаў Чырвонай Арміі. Нямецкай адміністрацыяй ужывалася дэпартацыя насельніцтва на прымусовыя працы ў Нямеччыну, Аўстрыю, Францыю, Чэхію. Такіх «добраахвотных» работнікаў называлі остарбайтарамі. Зь Беларусі было вывезена каля 400 тыс. чалавек. 186 тыс. беларусаў загінулі на працах.

Усе эканамічныя і прыродныя рэсурсы захопленых раёнаў былі абвешчаныя нямецкай уласнасьцю. Уводзілася абавязковая працоўная павіннасьць. Пра сутнасьць эканамічнай палітыкі ва Ўсходняй Эўропе (уключаючы Беларусь) можна меркаваць з патрабаваньняў райхсмаршала Г. Герынга да райхскамісараў у жніўні 1942:

Вы накіраваныя туды для таго, каб працаваць на дабрабыт нашага народу, а дзеля гэтага неабходна забіраць усё магчымае. Пры гэтым мне абсалютна ўсё роўна, калі вы мне скажаце, што людзі акупаваных абласьцей паміраюць з голаду. Хай паміраюць, абы толькі былі жывыя немцы. Я зраблю ўсё — я прымушу выканаць пастаўкі, якія на вас ускладаю, і калі вы гэтага ня зможаце зрабіць, тады я пастаўлю на ногі органы, якія пры любых абставінах вытрасуць гэтыя пастаўкі.

Насельніцтва Беларусі павінна было плаціць непасільныя плацяжы: 3-4 цэнтнэры збожжа з гектара, 350 л малака з кожнай каровы, 100 кг сьвініны з аднаго двара, 35 яек ад кожнай курыцы, 6 кг птушкі з двара, 1,5 кг воўны з кожнай авечкі і ў сярэднім 100 рублёў на чалавека.

Усе гэтыя мерапрыемствы, якія праводзіліся нямецкай адміністрацыяй на тэрыторыі Беларусі, спрыялі ўздыму вызваленчага руху. Зь першых дзён вайны беларусы пачалі аказваць супраціўленьне нямецкім акупацыйным уладам. Пасьля ўвядзеньня розных абмежаваньняў і падаткаў незадаволенасьць сярод мірнага насельніцтва нарастала ў геамэтрычнай прагрэсіі, што дазволіла пасьпяхова арганізаваць партызанскі рух на Беларусі.

Пачынаючы з 1941 В. Кубэ, які кіраваў грамадзянскай адміністрацыяй у генэральным камісарыяце «Вайсрутэнія» («Беларусь») праводзіў палітыку г. зв. «вайсрутэнізацыі», якая, між іншым, вылікала сур’ёзныя канфлікты між ім і кіраўніцтвам нацысцкай партыі, аб’ектыўна паспрыяла ўзмацненьню беларускага не-савецкага нацыянальнага пачуцьця і пацягнула за сабой шэраг трывалых палітычных наступстваў, у тым ліку ў савецкай пасьляваеннай нацыянальнай і дэмаграфічнай палітыцы.

Пачынаючы з 1942 дадаткова да дапаможнай паліцыі нямецкія ўлады фарміравалі на тэрыторыі Беларусі ваенна-паліцэйскія сілы, у тым ліку беларускія (Беларускі корпус самааховы).

Глядзіце таксама

• Генэральны плян «Ост»

Літаратура

• Каваленя А., Лемяшонак У., Далгатовіч Б. і інш. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа (у кантэксце Другой сусветнай вайны): вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў, якія забяспечваюць атрыманне вышэйшай адукацыі / Пад рэд. А. Кавалені, М. Сташкевіча. — Мн.: Выдавецкі цэнтр БДУ, 2004. — 279 с.

Вонкавыя спасылкі

• Юры Туронак. Метады акупацыі ў Беларусі