Гіндзі: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д робат: перанос катэгорыі з Катэгорыя:Індыйскія мовы у Катэгорыя:Індаарыйскія мовы; слушная назва (заданьне на [[Удзельнік:ZedlikBot/Пера...
дНяма апісаньня зьменаў
Радок 1:
'''Гі́ндзі''' (саманазва: हिन्दी, [[трансьлітарацыя|трансьл.]] ''hindī'') — распаўсюджанаяадна ўз моваў [[Індыя|Індыі]] мова, на якой гавораць у большасьці паўночных і цэнтральных рэгіёнаў краіны., Адносіццаадносіцца да цэнтральнае зоны [[індаарыйскія мовы|індаарыйскайіндаарыйскае]] групы [[індаіранскія мовы|індаіранскае]] галіны [[індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай]] моўнай сям’і. З [[1965]] — афіцыйнаяадна моваз афіцыйных моваў Індыі, таксама мае афіцыйны статус у шэрагу штатаў поўначы й цэнтру Індыі. ПаПаводле колькасьці носьбітаў (каля 480 млн чал.) займае пятае месца ў сьвеце пасьля [[арабская мова|арабскай]], [[кітайская мова|кітайскай]], [[ангельская мова|ангельскай]] і [[гішпанская мова|гішпанскай]] моваў. Блізкая да мовы [[урду]], адрозьніваецца ад яе меншым запазычаньнем з арабскай і [[пэрсыдзкая мова|пэрсыдзкай]] моваў і выкарыстаньнем традыцыйнага пісьма дэванагары, а не арабскай азбукі. На гіндзі створана багатая літаратура.
 
== Клясыфікацыя ==
У найбольш вузкім разуменьні гіндзі прадстаўляе сабою адзін з рэгістраў (літаратурную норму) дыялекту кгарыболі мовы [[гіндустані]], адрозьніваючыся ад іншага рэгістру — [[урду]] — большай колькасьцю [[санскрыт]]ызмаў і адначасова значна меншай колькасьцю араба-пэрсыдзкіх лексэмаў (якія, зрэшты, часам выдаляліся штучна), а таксама выкарыстаньнем традыцыйнага індыйскага пісьма дэванагары. Акрамя таго, шэраг дробных адрозьненьняў між гіндзі й урду палягае ў фанэтыцы й марфалёгіі, але наогул усе адрозьненьні між двума літаратурнымі рэгістрамі не перашкаджаюць узаемаразуменьню дзьвюх літаратурных моваў на ўзроўні гутарковага стылю.
 
Больш шырэйшае азначэньне гіндзі (г.зв. ''пояс гіндзі'') ўключае ў сябе вялікую колькасьць ідыёмаў паўночнай Індыі індаарыйскага паходжаньня, якія часта традыцыйна клясыфікуюцца ў якасьці дыялектаў гіндзі, але структурна могуць уяўляць сабой асобныя мовы (напрыклад, [[раджастгані]], [[бігары]], [[чгатысгаргі]] і да т.п.). Усе гэтыя ідыёмы, у тым ліку ўласна дыялект кгарыболі, утвараюць [[дыялект]]ны кантынуўм, ідыёмы якога дзеляцца на дзьве групы — усходні й заходні гіндзі. Некаторыя ідыёмы ў складзе поясу гіндзі распаўсюджаныя, у прыватнасьці, на востраве [[Маўрыцы]] й [[Фіджы]], на якіх пражываюць значныя індыйскія грамады, якія зьяўляюцца нашчадкамі працоўных мігрантаў пэрыяду [[19 стагодзьдзе|ХІХ]] ст., дыялекты гэтых рэгіёнаў звычайна маюць уласную літаратурную норму.
 
Дыялект кгарыболі належыць да клястэру заходняга гіндзі, зыходзячы з пашыранага азначэньня, дыялект кгарыболі (на якім заснаваныя як літаратурная гіндзі, так і літаратурная ўрду) належыць да мовы гіндустані, які належыць да г.зв. поясу гіндзі.
 
== Гісторыя ==
Літаратурная гіндзі зьяўляецца афіцыйнай мовай бізнэс-зносінаў усіх дзесяці гіндзімоўных штатаў Індыі, а таксама адной зь дзьвюх моваў Індыі (поруч з [[ангельская мова|ангельскай]]), што маюць афіцыйны статус на фэдэральным узроўні.
Гіндзі належыць да індаарыйскай групе індаіранскай галіны індаэўрапейскай сям’і моваў.
 
Мова гіндзі мінула доўгі шлях разьвіцьця, які падпадзяляецца на некалькі этапаў, наклалі адбітак на [[фанэтыка|фанэтычны]] і [[граматыка|граматычны]] лад мовы, а таксама на яе лексіку[[лексыка|лексыку]]:
Панятак гіндзі аб’ядноўвае групу роднасных моваў гіндзі, літаратурным прадстаўніком якіх, а таксама мовай афіцыйных дакумэнтаў Індыйскага Зьвязу, папяровай і электроннай прэсы, выступае сучасная літаратурная мову гіндзі. Яна зьяўляецца акрамя таго афіцыйнай мовай бізнэсовых зносінаў усіх дзесяці гіндзімоўных штатаў Індыі.
 
# Раньні пэрыяд (з X да XII стст.), падчас якога ў Паўночнай Індыі уладарылі князі-індусы.
Мова гіндзі мінула доўгі шлях разьвіцьця, які падпадзяляецца на некалькі этапаў, наклалі адбітак на фанэтычны і граматычны лад мовы, а таксама на яе лексіку:
1.# Раньні сярэдні пэрыяд (з XXII да XIIXVI стст.), падчасабо якога ў Паўночнай Індыіпэрыяд уладарылікіраваньня князі-індусыцюрак.
2.# РаньніПозьні сярэдні пэрыяд (з XIIXVI да XVIXIX стст.), або пэрыяд кіраваньня цюракВялікіх маголаў, у сярэдзіне якога пачалася заваёва Індыі эўрапейцамі.
4.# Сучасны пэрыяд, які падзяляецца на два падпэрыяды:
3. Позьні сярэдні пэрыяд (з XVI да XIX стст.), або пэрыяд кіраваньня Вялікіх маголаў, у сярэдзіне якога пачалася заваёва Індыі эўрапейцамі.
:* з пачатку XIX ст. да атрыманьня [[Індыя]]й незалежнасьці ў 1947 г.;
4. Сучасны пэрыяд, які падзяляецца на два падпэрыяды:
:* з пачатку XIX ст. дамоманту атрыманьня [[Індыя]]й незалежнасьці ў 1947 гдагэтуль.;
* з моманту атрыманьня дагэтуль.
 
Сучасная літаратурная мова гіндзі як размоўная мова зарадзілася ў гістарычнай вобласьці Куру, у раёне Дэлі-МератхаМэратга (Мірута). Гэтая мова атрымала назву кауравікаўраві, г.зн. мова, якая адносіцца да раёнарэгіёну Куру. Знаходзячыся на сутыку некалькіх моваў гіндзі, кауравікаўраві увабрала ў сябе элемэнты такіх моваў, як брадж, бангару, [[панджабі]]. Стаўшы мовай бытавых зносінаў вялікага і палітычна важнага арэалу, кауравікаўраві атрымала ісучасна іншуювядомы назвутэрмін — кхары болікгарыболі, г.зн. «нармаванаяунармаваная», або «правільная гаворка».
 
З XI ст. у Індыю пачалі пранікаць заваёўнікі-мусульмане, якія заснавалі ў XIII у. [[Дэлійскі султанат]]. [[Іслам]] стаў дзяржаўнай рэлігіяй, а [[пэрсыдзкая мова]], якая зьяўлялася роднай (але не этнічнай) мовай дынастыі — афіцыйнай мовай султанату. Сярод мусульманскіх кіраўнікоў і мусульманскай знаці былі вельмі адукаваныя людзі, якія стваралі розныя літаратурныя творы ня толькі на пэрсыдзкай мове, але і на мясцовай мове каураві / кхары болікгарыболі. НайвялікшымНайбольшым паэтам таго часу быў [[Амір ХусроўГасроў]] (1253—1325)., Ёнякі назваў гэтую мясцовую мову мовайтэрмінам ''гіндаві'', г.зн. мовай людзей, якія жывуць на ўсход ад ракі [[Інд]]. На санскрыце назоў гэтай ракі гучаў як Сіндху''Сындгу'', што ў выніку фанэтычных зьмяненьняў трансфармаваўсятрансфармавалася ў слова «гінду». Гэтым словам сталі называць мясцовасьць, што ляжыць на ўсход ад ракі [[Інд]], а затым — і ўсю тэрыторыю Індыі. Самое слова зь цягам часу стала прамаўляцца як [гінд]. Празь некаторы час на канцы слова зьявіўся доўгі галосны і, іпраз што слова сталанабыло гучацьрэалізацыю як ''гіндзі'', г.зн. Індыя. Мясцовая мова, на якой размаўлялі ў Дэлі і ваколіцах, атрымала назву «забан-э-гіндзі», г.зн. «мова Індыі». Урэшце слова ''забан'' перастала ўжывацца, і мову пачалі называць проста гіндзі.
 
У пачатку сярэдняга пэрыяду разьвіцьця сучаснай літаратурнай мовы гіндзі пачынае складвацца своеасаблівая гаворка, што ўяўляе сабой пэўную мешаніну гіндзі/кхары болікгарыболі і пэрсыдзкай лексікілексыкі. Зьяўленьне гэтай гаворкі было зьвязанае з узьніклым сынтэзам індускай і мусульманскай культураў. Захоўваючы асноўны слоўнікавы запас і граматычны лад кхары болікгарыболі, новая гаворка прыкметна папоўніла свой слоўнік за кошт як адмысловай пэрсыдзкай лексікілексыкі, гэтак і лексікілексыкі, якая адлюстроўвала бытавыя і рэлігійныя рэаліі мусульманскай дзяржавы. Гэтая гаворка спачатку называлася, як і мясцовая мова, — гіндаві.
 
Зь цягам часу гіндаві пачынае распаўсюджвацца на іншыя раёнырэгіёны Індыі., Гэтамучаму спрыяла палітыка мусульманскіх уладароў, што пашыралі сфэру свайго ўплыву. Зь іншага боку распаўсюджаньне гіндаві зьвязанае з агульнаіндыйскім рухам [[бхакцібгакці]] (рухам «адданых Богу»), прапаведнікі якога, побач зь мясцовымі мовамі выкарыстоўвалі і гіндаві. ПерсыянізаванаяПэрсыянізаваная форма гіндаві паступова засвойвалася як прыбышамі, гэтак і мясцовымі мусульманамі, г.зн. індыйцамі, што прынялі іслам.
 
На мяжы раньняга і позьняга пэрыяду разьвіцьця паэзія на гіндаві (кхары болікгарыболі) перамяшчаецца на поўнач Паўднёвай Індыі, што зьвязана з заваявальнымі паходамі мусульманскіх уладароў у Дэкане. Тут гіндаві (кхары болікгарыболі) атрымлівае далейшае разьвіцьцё, пашыраючы свой слоўнік за кошт арабскай і пэрсыдзкай лексікі. Пры гэтым гіндаві пачынае сыстэматычна пісацца арабскім пісьмом. У адрозьненьне ад паўночнага гіндаві (кхары болікгарыболі), які выкарыстоўваў старажытны індыйскі альфабэт [[дэванагары]], гэтая мова зь яе арабскай графікай атрымала назоў дакхінідакгіні («паўднёвая мова»). Зь цягам часу дакхінідакгіні становіцца прызнанай мовай зносінаў і асноўнай літаратурнай мовай паўночных раёнаў [[Дэкан]]у.
 
Гіндаві працягвае разьвівацца і ў Паўночнай Індыі, асабліва пры двары Вялікіх маголаў. Ён увабраў у сябе дастатковую колькасьць арабскай і пэрсыдзкай лексікі, якая стала неаддзельнай часткай яго слоўнікаслоўніку. Пры гэтым творы ствараліся з выкарыстаньнем абедзьвюх графік — дэванагары і арабскай.
 
Падчас заваявальных выправаў у Дэкан у XVII ст. гіндаві зноў пранікае на поўдзень. Каб адрозьніваць гэтую «прышлую» мову і мясцовую мову дакхінідакгіні, гіндаві пачалі называць «забан-э-урдуўрду-э-муалламуала», г. зв. мовай «шагскага[[шах|шаскага]] табарулягеру». Праз пэўны час гэтая мова атрымала скарочаную назву — [[урду]]. Паўночны гіндаві, або урдуўрду, папаводле шматлікіх чыньнікахчыньнікаў выцясьніў дакхінідакгіні і стаў адзінай літаратурнай мовай Дэкану. Паколькі паўночны гіндаві (урду) і дакхінідакгіні былі варыянтамілітаратурнымі тойнормамі самайаднаго мовыдыялекту, пераход у літаратурнай творчасьці з аднае мовы на іншую не ўяўляў асаблівай цяжкасьці. Таму празпразь нязначны прамежак часу пасьля заваёвы Дэкану тамака зьявіліся паэты, што стваралі творы на паўночным гіндаві (урду).
Такім чынам, на зьмену пэрсыдзкай мове, якая адыйшла на другі плян, прыйшла ўласна індыйская мова ў дзьвюх пісьмовых формах. Да канца XVIII ст. пэрсыянізаваная форма гіндзі, то бок урду, становіцца адзінай мовай зносінаў індыйскіх мусульманаў Паўночнай Індыі (акрамя Бэнгаліі) і займае месца другой афіцыйнай мовы Магольскай Імпэрыі. Ангельцы, што да сярэдзіны XVIII ст. трывала замацаваліся ў Індыі, пачалі ў гэты час праводзіць сваю моўную палітыку, скасавалі ў 1835 годзе афіцыйны статус пэрсыдзкай мовы у адміністрацыі Ост-Індзкай кампаніі, перайшоўшы да выкарыстаньня гіндзі/урду і ангельскай. Распад імпэрыі Вялікіх маголаў і ўмацаваньне пазыцыяў ангельцаўбрытанцаў паклалі пачатак сучаснаму пэрыяду разьвіцьця літаратурнай мовы гіндзі. Імкнучыся заручыцца падтрымкай ня толькі мусульманскай, але і індускай супольнасьці, ангельцыбрытанцы, побач з урду, пачалі ўсялякўсялякім чынам заахвочваць і гіндзі. Да таго ж яны лічылі, што гіндзі больш падыходзіць для прапаганды ў Індыі хрысьціянскага вучэньня.
 
Пачатак сучаснага пэрыяду ў станаўленьні сучаснай літаратурнай мовы гіндзі звычайна зьвязваюць зь дзейнасьцю хрысьціянскага каледжу ў форце ВільямаЎільяма ў [[Калката|Калкаце]] (Калькуце), якая да пачатку XIX стагодзьдзя стала палітычным і эканамічным цэнтрам ангельскайбрытанскай экспансіі ў Індыі. Менавіта тамакатам былі створаныя некалькі твораў (у абедзьвюх графіках), зь якіх найбольш вядомымі зьяўляюцца «Прэмсагар» («Акіян каханьня») Лалу джы Лала (1803 г.) і «Баг аб бахарбагар» («Сад і вясна») Мір Амана (1802 г.). Пасьлядоўна слова «гіндзі» для абазначэньня сучаснай літаратурнай мовы пачалі ўжываць ангельцыбрытанцы, пра што сьведчаць назовы розных работаў, якія зьявіліся ў пачатку XIX стагодзьдзя.
 
Сучасны пэрыяд разьвіцьця гіндзі характарызуецца ўмацаваньнем яго пэрсыянізаванай формы, то бок урду. У 1837 г. урду быў прызнаны мовай судовых установаў, г.зн фактычна стаў афіцыйнай мовай, выцясьніўшы канчаткова пэрсыдзкую мову. У той час гіндзі з шрыфтам дэванагары ня быў гатовы стаць афіцыйнай мовай, бо ў краіне да 1859 г. панавала мусульманская адміністрацыя імпэрыі Вялікіх маголаў, і ўся адмысловаяспэцыялізаваная тэрміналёгія запазычвалася з арабскай і пэрсыдзкай моваў.
 
ІнтэнсыўнаеІнтэнсіўнае разьвіцьцё гіндзі пачынаецца пасьля дасягнення Індыяй незалежнасьці, то бок у другой палове XX ст. Канстытуцыя Індыі (1950 г.) абвяшчае гіндзі з шрыфтам дэванагары адной зь дзяржаўных моваў Індыйскага Зьвязу. Літаратурная ўрду, у сваю чаргу, нягледзячы на атрыманьне афіцыйнага статусу ў некаторых штатах, імкліва страчвае свой уплыў, аднак становіцца дзяржаўнай і міжнацыянальнай мовай суседняга [[Пакістан]]у — дзяржавы, узьніклай у выніку мусульманскага сэпаратысцкага руху, у якой у якасьці мовы міжэтнічнае камунікацыі была прынятая параўнальна нэўтральная (то бок, непрыналежная будзь-якому этнасу Пакістану) урду.
У XX ст. сучасная літаратурная мова гіндзі становіцца прадметам выкладаньня і навучаньня. Першае аддзяленьне гіндзі было адчыненае ў 1919 году ў Калькуце.
 
У XX ст. сучасная літаратурная мова гіндзі становіцца прадметам выкладаньня і навучаньня ў Індыі. Першае аддзяленьне гіндзі было адчыненае ў 1919 году ў Калькуце. Першапачатковая палітыка Індыі падразумявала пад сабою паступовую замену ангельскае мовы на карысьць гіндзі, супраць чаго, тым ня менш, выступілі паўднёвыя [[дравідыйскія мовы|дравідыйскія]] штаты, якія бачылі ў ангельскай мове мову, якая не зьяўляецца нацыянальнай мовай будзь-якога этнасу Індыі.
Гіндзі мае ролю мовы міжнацыянальных (міжэтнічных) зносінаў у гіндзімоўным арэале, зьяўляецца асноўнай літаратурнай мовай.
Цяпер пад гіндзі разумеюць:
— у шырокім сэнсе слова — 23 мовы гіндзі, якія зьяўляюцца роднымі мовамі жыхароў гіндзімоўнага арэалу;
— у вузкім сэнсе слова — сучасную літаратурную мову гіндзі.
 
== Агульныя рысы ==
== Граматыка ==
Агульны характар мовы г. аднолькавызбліжаецца зь іншымі новаіндыйскімі мовамі. У фанэтыцы адрозная яе рыса — зьнікненьне цэлага шэрагу канцавыхфінальных зычных[[зычны]]х і галосных[[галосны]]х, у марфалёгіі — падзеньне сынтэтычнага скланеньня і спражэньня. Г.Гіндзі — мова зь вельмі выразнымі аналітычнымі рысамі. Ад васьмі склонаў [[санскрыт]]у уў г.гіндзі засталосязасталіся толькі — «прамы» й ускосны (тым ня менш, гіндзі, як і «ўскосны».іншыя Гноваіндыйскія мовы нельга разглядаць як мовы, што непасрэдна паходзяць ад санскрыту). Гіндзі мае двучленную імяннуюіменную катэгорыю «роду» — мужчынскі і жаночы.
 
=== Узоры лексэмаў ===
== Размоўнік ==
* प्यार (pyaar''pyāra'') — каханьне
* नमस्ते (namaste''namastē'') = Добрыдобры дзень! / Дада пабачэньня!
* janu — каханы
* नमस्कार (namaskaar''namaskāra'') = Здароў! Вітаювітаю!
* नमस्ते (namaste) = Добры дзень! / Да пабачэньня!
* हाँ (''hām̐'') (альбо ''ji haan'', ''haan ji'') — так, але
* नमस्कार (namaskaar) = Здароў! Вітаю!
* हाँनहीं (haan''nahīṁ'') [(альбо ''ji haannahin'', / haan''nahin ji'') = Так, алене
* धन्यवाद, शुक्रिया (''dhan’yavāda'', ''śukriyā'') — дзякуй
* नहीं (nahin) [альбо ji nahin / nahin ji) = Не
* आप कैसे हैं (aap''āpa kaisekaisē hainhaiṁ'') = Якяк маецеся?
* धन्यवाद (dhanyavaad) = Дзякую!
* तुम कैसे हो (tum''tuma kaisekaisē hohō'') = Як твае справы? / Якяк маесься?
* शुक्रिया (shukriyaa) = Дзякую!
* ठीक ठाक हुं. (theek''ṭhīka thaakṭhāka humhuṁ'') = Добрадобра.
* आप कैसे हैं (aap kaise hain) = Як маецеся?
* तुम कैसे हो (tum kaise ho) = Як твае справы? / Як маесься?
* ठीक ठाक हुं. (theek thaak hum) = Добра.
 
== Вонкавыя спасылкі ==
Радок 65 ⟶ 64:
 
{{Мовы Індыі}}
[[Катэгорыя:{{Індаарыйскія мовы]]}}
 
[[Катэгорыя:Гіндзі| ]]
[[Катэгорыя:Індаарыйскія мовы]]
[[Катэгорыя:Мовы Індыі]]