Таварыства філяматаў: розьніца паміж вэрсіямі

'''Тавары́ства філяма́таў''' (ад [[грэцкая мова|грэцкага]] «аматары навук») — таемнае патрыятычнае і асьветніцкае аб’яднаньне студэнтаў [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], якое дзейнічала ў [[1817]]—[[1823]] гадох. За ўвесь час свайго існаваньня ў таварыства ўваходзіла дзевятнаццаць чалавек<ref>{{Кніга|аўтар = [[Кастусь Цьвірка|Цьвірка К.]]|частка = Песня з Наваградчыны|загаловак = Наваградскі замак: Творы|арыгінал = |спасылка = |адказны = Уклад., пер. польскамоўн. твораў, прадм. і камент. К. Цвіркі|выданьне = |месца = Мінск|выдавецтва = [[Мастацкая літаратура (выдавецтва)|Мастацкая літаратура]]|год = 1989|том = |старонкі = 9|старонак = 327|сэрыя = |isbn = 5-340-00171-7|наклад = }}</ref>.

Увосені [[1817]] году два студэнты [[Віленскі ўнівэрсытэт|Віленскага ўнівэрсытэту]], [[Тамаш Зан]] ([[1796]]—[[1855]]) і [[Адам Міцкевіч]] ([[1798]]—[[1855]]), вырашалі заснаваць таемнае студэнцкае таварыства, каб аб’яднаць найбольш блізкіх сяброў, якія цікаваліся [[літаратура]]й, [[філязофія]]й і іншымі навукамі. Мэтаю згуртаваньня была ўзаемадапамога ў паглыбленьні адукацыі, творчае удасканальваньнеўдасканальваньне і грамадзкая праца дзеля «роднага краю» — колішніх земляў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]<ref name=knihazbor>{{Кніга|аўтар = [[Кастусь Цьвірка|Цьвірка К.]]|частка = Паданне пра філаматаў, або Доля аднаго пакалення|загаловак = Філаматы і філарэты|арыгінал = |спасылка = http://bk.knihi.com/filamaty/filamaty0.html|адказны = Укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі [[Кастусь Цьвірка|К. Цьвіркі]],|выданьне = |месца = Мн.|выдавецтва = |год = 1998|том = |старонкі = 8—13|старонак = 400|сэрыя = Беларускі кнігазбор|isbn = |наклад = }}</ref>. Крыху ў жартаўлівай форме сябры напісалі статут арганізацыі, дзе выклалі свае ўяўленьні пра характар таварыства. Гэты дакумэнт яны далі на агляд свайму сябру [[Юзэф Яжоўскі|Юзэфу Яжоўскаму]], дасьведчанаму ў філязофскіх і філялягічных навуках студэнту. Ён надаў статату больш сур’ёзнасьці і пагадзіўся узначаліцьўзначаліць арганізацыю<ref name=knihazbor/>.

Таварыства філяматаў заставалася таемным і з абмежаваным лікам чальцоў — 21 чалавек або 19, без З. Навіцкага, які па сканчэньні ўнівэрсытэту служыў настаўнікам у [[Беласток]]у і чальцом таварыства не лічыўся, а таксама без Б. Сухецкага і Э. Палюшынскага, выключаных за бязьдзейнасьць. Аднак яно ахапіла сваім уплывам віленскае студэнцтва і гімназічнае асяродзьдзе галоўным чынам праз свае даччыныя арганізацыі, філіялы — легальныя і таемныя кружкі і таварыствы: Зьвяз сяброў ([[1819]]), ператвораны ў [[1822]] годзе ў Зьвяз філадэльфістаўфілядэльфістаў (38 чальцоў); Гурток прамяністых, [[1820]]), афіцыйна названым Таварыствам сяброў карыснай пацехі (168 чальцоў); таварыства філярэтаў ([[1820]]; 176 чальцоў), Таварыства паэтаў ([[1823]]; 17 чальцоў).

[[Файл:House_wherein_Adomas_Mickevičius_was_imprisonedHouse wherein Adomas Mickevičius was imprisoned,_Vilnius Vilnius.jpg|міні|Мэмарыяльная табліца на будынку базыльянскага кляштара Сьв. Троіцы]]

У [[1823]] годзе найслыннейшыянайслыньнейшыя філяматы і філярэты былі арыштаваныя і знаходзіліся ў зьняволеньні ў былых віленскіх кляштарах, пакуль цягнулася шматмесячнае сьледзтва, распачатае [[Мікалай Навасільцаў|Мікалаем Навасільцавым]]. Частка філяматаў утрымоўвалася ў зьняволеньні ў былым кляштары місыянэраўмісіянэраў, частка — у былым базыльянскім кляштары Сьвятой Троіцы (цяпер на будынку маецца мэмарыяльная табліца на летувіскай і польскай мовах, якая абвяшчае, што тут з [[23 кастрычніка]] [[1823]] году па [[21 красавіка]] [[1824]] году быў заключаны Адам Міцкевіч разам зь іншымі філяматамі і разгортваецца дзеяньне трэцяй часткі «Дзядоў»).

Як адзначае [[Леў Цьвяткоў]], паводле нацыянальнасьці, філяматы — гэта [[беларусы]] з пэўным нахілам у бок [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітае]] і польскае культуры. «Белую Русь», якую таксама завуць Літвою, філяматы ўяўлялі сабе абавязкова ў фэдэрацыйнай сувязі з Польшчаю<ref>''Цьвяткоў, Л.'' Таварыства філёматаў (Некаторыя цікавыя рысы аб’яднаньня маладых пісьменьнікаў у Вільні, больш чымся за сталецьце перад нашаю эпохаю) // Маладняк. — 1927. — № 1. — С. 62</ref>.