Эспэранта: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
крыніца — https://be.wikipedia.org/wiki/Эсперанта?oldid=1740588
артаграфія, выпраўленьне спасылак
Радок 2:
|імя = Эспэранта
|арыгінальная назва = Esperanto
|выява = [[Файл:Flag of Esperanto.svg|120px120пкс|Сьцяг Эспэрантаэспэранта]] [[Файл:Jubilea simbolo.svg|120px120пкс|Сымбаль стогадовага юбілею Эспэрантаэспэранта]]
|стваральнік = [[Людвік Замэнгоф]]
|рэгулюецца = [[Акадэмія Эспэранта]]
|агульная колькасьць носьбітаў = Родная — каля 200—2000;<br />бегла — ад 100 тыс. да 2 млн. <ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=epo паводле адзнакаў ethnologue.com]</ref>
|рэйтынг =
|статус =
|зьмерла =
|катэгорыя =
|клясыфікацыя =
|пісьмо = альфабэт на аснове [[Лацінскі альфабэт|лацінскага]]
|ДАСТ 7.75–97 = эсп 845
Радок 17:
|ISO3 = epo
}}
'''Эспэра́нта''' (саманазва: ''Esperanto'') — міжнародная, [[штучныя мовы|штучная (пабудаваная) мова]], найбольш пасьпяховая і пашыраная сярод усіх штучных моваў. Была распачатая [[Людвік Замэнгоф|Людвікам Замэнгофам]] у [[1887]]. Назва яе паходзіць ад псэўданіму «doktoro Esperanto» (той, хто спадзяецца), пад якім быў апублікаваны першы падручнік. Аўтар спадзяваўся на тое, што гэтая мова будзе добрым сродкам для паразуменьня ўсіх народаў. Мэта эспэранта — стаць не адзінай, а другой, дадатковай (пасьля роднай) і дапаможнай у зносінах зь іншымі людзьмі. Колер надзеі — зялёны, яго маюць сымбалі эспэранта: зорка і сьцяг.
 
У наш час гэтая мова ўжываецца ў шматлікіх сфэрах чалавечага жыцьця, найперш у турызьме, ліставаньнях, культурным і літаратурным абмене, пры навучаньні мовам. Акрамя перакладной, эспэранта мае арыгінальную літаратуру, пэрыядычныя выданьні, музыкальныя творы, радыёперадачы, існуюць грамадзкія і прафэсійныя арганізацыі, праводзяцца курсы мовы.
Радок 468:
 
=== Мадыфікацыі ===
Нягледзячы на лёгкасьць граматыкі, некаторыя асаблівасьці мовы эспэранта выклікаюць крытыку. Напрацягу ўсяго існаваньня эспэранта сярод яго прыхільнікаў зьяўляліся людзі, якія жадалі зьмяніць мову ў лепшы, паводле іх разуменьня, бок. Але, паколькі ўжо існавалі г. зв. асновы эспэранта, мову было немагчыма рэфармаваць — толькі ствараць новыя [[плянавая мова|плянавыя мовы]], якія адрозьніваліся ад эспэранта. Такія мовы атрымалі ў [[інтэрлінгвістыка|інтэрлінгвістыцы]] імя эспэрантоіды ці эспэрантыды. Гісторыя эспэрантыдаў пачынаецца ў [[1907]] годзе, калі была створаная мова [[іда (мова)|іда]]. Пасьля стварэньня новай мовы частка эспэрантыстаў стала прыхільнікамі іда. У падобнай сытуацыі апынулася й іда, пасля зьяўленьня «палепшанай іда» — мовы [[навіяль]]. Іншыя мовы — [[нэа]], [[эспэрантыда]] цяпер практычна не ўжываюцца ў жывых зносінах. Мовы, створаныя пад уплывам эспэранта, паўстаюць і ў наш час.
Гісторыя эспэрантыдаў пачынаецца ў [[1907]] годзе, калі была створаная мова [[іда]]. Пасля стварэньня новай мовы частка эспэрантыстаў стала прыхільнікамі іда.
 
У падобнай сытуацыі апынулася й іда, пасля зьяўленьня «палепшанага іда» — мовы [[навіяль]].
 
Іншыя мовы — [[нэа]], [[эспэрантыда]] зараз практычна не ўжываюцца ў жывых зносінах. Мовы, створаныя пад уплывам эспэранта, паўстаюць і ў наш час.
 
=== Носьбіты ===
Радок 498 ⟶ 493:
== Праблемы і пэрспэктывы эспэранта ==
=== Гістарычны фон ===
[[Файл:Poŝta karto jaro 1946.png|thumbміні|Паштоўка з тэкстам на расейскай мове і эспэранта, выдадзеная ў 1946 годзе]]
На становішча эспэранта ў грамадзтве значна ўплывалі палітычныя падзеі ХХ стагодзьдзя, у першую чаргу стварэньне, разьвіцьцё і наступнае зьнікненьне камуністычных рэжымаў у [[СССР]] і краінах [[Усходняя Эўропа|Усходняй Эўропы]], усталяваньне [[Трэці Райх|нацысцкага рэжыму]] ў Нямеччыне, падзеі [[Другая сусьветная вайна|Другой сусьветнай вайны]]. У [[СССР]] эспэранта актыўна распаўсюджвалася ў 1920-я гады, дзякуючы прапанове [[Леў Троцкі|Троцкага]]<ref>[http://lib.socio.msu/1/librarĝ?e=d-000-00---001uĉeb--00-0-0-0promot-10---4------0-01--1ru-50---20-help---00031-001-0-0ĵindoĵsZz-1251-00&a=d&c1=CL1&d=HAŜO10a3b07ac3e27a72e85a358.7.9 Н. Б. Мячкоўская. Сацыяльная лінгвістыка. Штучныя мовы-пасрэднікі і інтэрлінгвістыка]</ref>, гэтая мова шырока вывучалася як «мова сусьветнай рэвалюцыі». Эспэранта шырока выкарыстоўвалі ў сетцы «рабкораў» (працоўных карэспандэнтаў), на гэтай мове шырока вялося радыёвяшчаньне (у тым ліку і ўнутранае). У гэты час нават надпісы на паштовых канвэртах рабіліся на дзьвюх мовах, расейскай і эспэранта<ref>[http://e-novosti.info/forumo/vievtopic.php?t=3886 Эспэранта на паштоўках і марках СССР, канец 1920-х гадоў]</ref> (паводле асобных сьведчаньняў такія паштоўкі выходзілі і потым — напрыклад, у 1946 годзе<ref>[http://www.esperanto.org/Ondo/H-mahnac.htm Esperanta saluto el la jaro 1946]</ref>). Але зь сярэдзіны 1930-х гадоў супраць носьбітаў эспэранта пачаліся рэпрэсіі, іх абвінавачвалі ў «трацкізьме», «шпіянажы» і «тэрарызьме»<ref>[http://historio.ru/kaketobĝ.php «Як гэта было?»]</ref>. Шмат хто з савецкіх эспэрантыстаў адышоў ад актыўнай дзейнасьці. У нацысцкай Нямеччыне таксама перасьледавалі прыхільнікаў эспэранта. У выніку, рух эспэрантыстаў у гэтых краінах фактычна спыніў сваё існаваньне.
У [[СССР]] эспэранта актыўна распаўсюджвалася ў 1920-я гады, дзякуючы прапанове [[Леў Троцкі|Троцкага]]<ref>[http://lib.socio.msu/1/librarĝ?e=d-000-00---001uĉeb--00-0-0-0promot-10---4------0-01--1ru-50---20-help---00031-001-0-0ĵindoĵsZz-1251-00&a=d&c1=CL1&d=HAŜO10a3b07ac3e27a72e85a358.7.9 Н. Б. Мячкоўская. Сацыяльная лінгвістыка. Штучныя мовы-пасрэднікі і інтэрлінгвістыка]</ref>, гэтая мова шырока вывучалася як «мова сусьветнай рэвалюцыі». Эспэранта шырока выкарыстоўвалі ў сетцы «рабкораў» (працоўных карэспандэнтаў), на гэтай мове шырока вялося радыёвяшчаньне (у тым ліку і ўнутранае). У гэты час нават надпісы на паштовых канвэртах рабіліся на дзьвюх мовах, расейскай і эспэранта<ref>[http://e-novosti.info/forumo/vievtopic.php?t=3886 Эспэранта на паштоўках і марках СССР, канец 1920-х гадоў]</ref> (паводле асобных сьведчаньняў такія паштоўкі выходзілі і потым — напрыклад, у 1946 годзе<ref>[http://www.esperanto.org/Ondo/H-mahnac.htm Esperanta saluto el la jaro 1946 {{ref-eo}}]</ref>).
Але зь сярэдзіны 1930-х гадоў супраць носьбітаў эспэранта пачаліся рэпрэсіі, іх абвінавачвалі ў «трацкізьме», «шпіянажы» і «тэрарызьме»<ref>[http://historio.ru/kaketobĝ.php «Як гэта было?»]</ref>.
Шмат хто з савецкіх эспэрантыстаў адышоў ад актыўнай дзейнасьці. У нацысцкай Нямеччыне таксама перасьледавалі прыхільнікаў эспэранта. У выніку, рух эспэрантыстаў у гэтых краінах фактычна спыніў сваё існаваньне.
 
У 1950-я гады, калі рух эспэрантыстаў пачынае адраджацца, найбольш уплывовай дзяржавай сталі [[ЗША]], у выніку месца міжнароднай мовы фактычна займае [[ангельская мова|ангельская]], што значна ўскладняе распаўсюджваньне эспэранта. Падзеньне камуністычных рэжымаў у СССР і краінах Усходняй Эўропы ў 1980-1990-х гадах і ўзьніклыя ў выніку гэтага эканамічныя цяжкасьці пазбавілі эспэранта арганізацыі эканамічнай базы, а шмат каго зь іх чальцоў вымусілі пакінуць рух, заняўшыся пошукам сродкаў да існаваньня. У сувязі з гэтым рост колькасьці прыхільнікаў запаволены (напрыклад, колькасьць індывідуальных чальцоў Сусьветнай асацыяцыі эспэранта (UEA) нават скарацілася з 8071 чалавека ў [[1991]] годзе да 5657 у [[2002]] годзе, памяншэньне колькасьці асацыяваных чальцоў у [[1991]] годзе — з 25 да 19 тысяч, асабліва рэзкім было ў [[Баўгарыя|Баўгарыі]] і [[Вугоршчына|Вугоршчыне]]). Разьвіцьцё інтэрнэту значна палегчыла сувязі паміж эспэрантыстамі, спрасьціла доступ да літаратуры, музыкі і фільмам на гэтай мове, садзейнічала развіцьцю дыстанцыйнага навучаньня.
Падзеньне камуністычных рэжымаў у СССР і краінах Усходняй Эўропы ў 1980-1990-х гадах і ўзьніклыя ў выніку гэтага эканамічныя цяжкасьці пазбавілі эспэранта арганізацыі эканамічнай базы, а шмат каго зь іх чальцоў вымусілі пакінуць рух, заняўшыся пошукам сродкаў да існаваньня. У сувязі з гэтым рост колькасьці прыхільнікаў запаволены (напрыклад, колькасьць індывідуальных чальцоў Сусьветнай асацыяцыі эспэранта (UEA) нават скарацілася з 8071 чалавека ў [[1991]] годзе да 5657 у [[2002]] годзе, памяншэньне колькасьці асацыяваных чальцоў у [[1991]] годзе — з 25 да 19 тысяч, асабліва рэзкім было ў [[Баўгарыя|Баўгарыі]] і [[Вугоршчына|Вугоршчыне]]).
Разьвіцьцё інтэрнэту значна палегчыла сувязі паміж эспэрантыстамі, спрасьціла доступ да літаратуры, музыкі і фільмам на гэтай мове, садзейнічала развіцьцю дыстанцыйнага навучаньня.
 
=== Праблемы эспэранта ===
Асноўныя праблемы, зь якімі сутыкаецца эспэранта, зьяўляюцца характэрнымі для большасьці дыспэрсна пражываючых грамадзтваў, якія не атрымліваюць фінансавай дапамогі з боку дзяржаўных органаў. Адносна невялікія сродкі эспэранта-арганізацыяў, якія складаюцца большай часткай з ахвяраваньняў, адсоткаў па банкаўскіх укладах, і таксама прыбыткаў ад некаторых камэрцыйных прадпрыемстваў (пакеты акцыяў, здаваньне ў арэнду нерухомасьці), не дазваляюць весьці шырокую рэклямную кампанію, інфармуючы грамадзтва пра эспэранта і магчымасьці гэтае мовы. У выніку нават шмат хто з эўрапейцаў ня ведаюць пра існаваньне гэтай мовы<ref>[http://www.liberafolio.org/2008/francaesploro Вынікі апытання 2008 года ў Францыі] прадэманстравалі, што пра эспэранта ведае каля 40% апытаных; зь іх толькі 8% даведаліся пра мову з друку, 7% — з тэлеперадачаў</ref>, ці абапіраюцца на недакладныя зьвесткі, уключаючы нэгатыўныя міты. У сваю чаргу адносна малая колькасьць эспэрантыстаў спрыяе ўмацаваньню ўяўленьняў пра гэту мову, як пра няўдалы праект.
 
Адносна малая колькасьць і дыспэрснае пражываньне эспэрантыстаў абумоўлівае адносна малыя тыражы пэрыядычных і кніжных выданьняў на гэтай мове. Самы вялікі тыраж маюць часопіс [[Esperanto]], афіцыйнае выданьне Сусьветнай асацыяцыі эспэранта (5500 экзэмпляраў) і грамадзка-палітычны часопіс [[Monato]] (1900 экзэмпляраў)<ref name="Ĉu kunlaboro">[http://www.esperanto.de/ea/2008/ea2008_4_2.pdf Ĉu kunlaboro solvos problemon? Al multaj Esperanto-gazetoj mankas abonantoj]</ref>. Большасьць з пэрыядычных выданьняў на эспэранта даволі сьціпла аформлены. Тым жа часам шэраг часопісаў — такія як «[[La Ondo de Esperanto]]»<ref>[http://www.esperanto.org./Ondo/Ind-Ondo.htm La Ondo de Esperanto]</ref>, «[[Beletra almanako]]»<ref>[http://www.beletraalmanako.com/boao/index.html Beletra Almanako — BA — Literaturo en Esperanto — Eldonejo Mondial]</ref> вылучаюцца высокім узроўнем паліграфічнага выкананьня, не саступаючы лепшым нацыянальным узорам. З 2000-х гадоў шмат якія з выданьняў распаўсюджваюцца таксама і ў выглядзе электронных вэрсіяў — больш танных, апэратыўных і добра аформленых. Некаторыя выданьні распаўсюджваюцца толькі такім чынам, у тым ліку бясплатна (напрыклад, выдаючыся ў [[Аўстралія|Аўстраліі]] «Mirmekobo»<ref>[http://web.me.com/donbroadribb1/Mirmekobo.html Bonvenon al Mirmekobo]</ref>). Тыражы кніжных выданьняў на эспэранта за рэдкім выключэньнем невялікія, мастацкія творы рэдка друкуюцца тыражом большым за 200—300 экземпляраў<ref>Lena Kapunina. Ni ne entombigu niajn literaturajn trezorojn // Beletra almanako. № 6. (Oktobro 2009). p. 120.</ref> і з-за гэтага іх аўтары ня могуць прафэсійна займацца літаратурнай творчасьцю (прынамсі толькі на эспэранта). Да таго ж для пераважнай большасьці эспэрантыстаў гэтая мова зьяўляецца другой, і ступень валоданьня ёю не заўсёды дазваляе свабодна ўспрымаць ці ствараць складаныя тэксты — мастацкія, навуковыя і гэтак далей.
Тыражы кніжных выданьняў на эспэранта за рэдкім выключэньнем невялікія, мастацкія творы рэдка друкуюцца тыражом большым за 200—300 экземпляраў<ref>Lena Kapunina. Ni ne entombigu niajn literaturajn trezorojn // Beletra almanako. № 6. (Oktobro 2009). p. 120.</ref> і з-за гэтага іх аўтары ня могуць прафэсійна займацца літаратурнай творчасьцю (прынамсі толькі на эспэранта). Да таго ж для пераважнай большасьці эспэрантыстаў гэтая мова зьяўляецца другой, і ступень валоданьня ёю не заўсёды дазваляе свабодна ўспрымаць ці ствараць складаныя тэксты — мастацкія, навуковыя і гэтак далей.
 
Ёсьць прыклады, калі творы, першапачаткова створаныя на адной нацыянальнай мове, перакладаліся на іншую мову пры пасрэдніцтве эспэранта<ref>«''Эспэранта выкарыстоўваецца як мова-пасрэднік для перакладу з адной нацыянальнай мовы на іншую. Так, творы некаторых польскіх пісьменьнікаў, перакладзеныя на іншыя мовы не з арыгіналаў, а з удалых эспэранцкіх перакладаў (А. Міцкевіча і Б. Пруса — на кітайскую мову, Э. Ажэшкі — на японскую), а кніга прафэсара Ўгорэ Тойфумі „Жахі пекла“ была перакладзена на нямецкую з эспэранцкага перакладу японскага арыгіналу''». Цытуецца паводле {{Кніга|аўтар = Каралевіч А. І. |частка = Уводзіны|назва = Кніга пра эспэранта|арыгінал = |спасылка = http://miresperanto.narod.ru/biblioteko/korolevich/01.htm |адказны = |месца = Кіеў|выдавецтва = Наукова думка|год = 1989 |том = |старонкі = |старонак = 256 |серыя = | isbn =- 5-12-000985-9}}</ref>
Радок 547 ⟶ 536:
На эспэранта вядзе вяшчанне [[Радыё Ватыкану]]. З [[1910]] году актыўна дзейнічае Міжнароднае каталіцкае аб'яднаньне эспэрантыстаў, а з [[1990]] году дакумэнтам ''Norme per la celebrazione della Messa in esperanto'' [[Сьвяты Сталец]] афіцыйна дазволіў выкарыстоўваць эспэранта падчас багаслужбы — адзіную з плянавых моваў<ref>[http://www.ikue.org/historio/mesonormoj.htm La dekreto pri la normoj por la celebro de la Meso en esperanto]</ref>. [[14 жніўня]] [[1991]] году [[Папа Рымскі]] [[Ян Павал II]] упершыню зьвярнуўся да больш чым мільёну юных слухачоў на эспэранта. У [[1993]] годзе ён даслаў сваё апостальскае блаславеньне 78-му Сусьветнаму кангрэсу эспэранта. З [[1994]] году папа рымскі, віншуючы каталікоў свету на [[Вялікдзень]] і [[Каляды]], сярод іншых моў звяртаўся да вернікаў на эспэранта. Яго пераемнік [[Бэнэдыкт XVI]] працягваў гэтую традыцыю. Існуе міжнародная арганізацыя [[праваслаўе|праваслаўных]] эспэрантыстаў — Kristana ortodoksa rondo esperantista (KORE)<ref>[http://ortodoksio.org/ Kristana ortodoksa rondo esperantista (KORE)]</ref>.
 
Аятала ГамэйніХамэйні заклікаў мусульманаў усяго сьвету вывучаць эспэерантаэспэранта і ўхваліў мову як сродак найлепшага ўзаемапаразуменьня паміж народамі розных рэлігіяў. Пасьля таго як ён прапанаваў замяніць ангельскую мову на эспэранта ў якасьці міжнароднагаміжнароднай [[лігва-франка]], эспэранта стала выкарыстоўвацца ў семінарыісэмінарыі [[Кум (горад)|Куму]]у, рэлігійнага цэнтру Ірану. Неўзабаве пасляпасьля гэтага быў апублікаваны пераклад Карану на эспэранта.
 
У [[1981]] годзе выкарыстаньне эспэранта ў Іране стала менш папулярным, калі стала відавочным, што пасьлядоўнікі [[багаі]] таксама праяўляюць зацікаўленасьць да эспэранта і выдаюць літаратуру на гэтай мове.
 
Узьніклая ў Іране рэлігія багаі заклікае да выкарыстаньня міжнароднай дапаможнай мовы. Асобныя пасьлядоўнікі багаі лічаць, што эспэранта валодае вялікім патэнцыялам для гэтай ролі. Лідыя Замэнгоф, малодшая дачка стваральніка эспэранта, зьяўлялася паслядоўніцайпасьлядоўніцай веры багаі і пераклала на эспэранта найбольш важныя творы Бага-Ўлы і Абдул-Бага.
 
Асноўным з тэзісаў японскага рэлігійнага кірунку [[аамота]]-кё зьяўляецца лозунг «Unu Dio, Unu Mondo, Unu Interlingvo» («Адзіны Бог, Адзіны Свет, Адзіная мова зносін»)<ref>[http://miresperanto.narod.ru/doktrinoj/ пра лозунг «Unu Dio, Unu Mondo, Unu Interlingvo» на эспэранта сайце на расейскай мове]</ref>. Стваральнік эспэранта Людвіг Замэнгоф у аамота лічыцца святым-[[камі]]. Мову эспэранта увёў як афіцыйную ў аамота адзін з яго стваральнікаў [[Анісабура Дэгуці]]<ref>[http://dojo.ukoz.com/onisaburo_miroku.jpg]</ref>.
 
[[Вон-будызм]] — новы кірунак будызму, які ўзнікўзьнік у [[Рэспубліка Карэя|Карэі]], актыўна выкарыстоўвае эспэранта<ref>[http://www.uonbulismo.net/ Сайт вон-будызму на мове эспэранта.]</ref>, удзельнічае ў міжнародных сэсіях эспэранта, асноўныя сьвятыя тэксты вон-будызму перакладзены на эспэранта<ref>[http://www.uonbulismo.net/s-libroj/mains-lib.html Сьвятыя кнігі вон-будызму на эспэранта]</ref>.
 
Таксама актыўна выкарыстоўвае эспэранта хрысьціянскі [[сьпірытуалізм|сьпірытуалістычны]] рух «Ліга добрай волі» і шэраг іншых.
Радок 586 ⟶ 575:
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|eo||эспэранта}}
{{Commons}}
* [http://lernu.net/enkonduko/lingvoprezento/alfabeto.php a, b, c …Esperanto]
* [http://lernu.net/kursoj/index.php Курс эсперанто]
* {{Commons|Esperanto|выгляд=міні}}
* [http://geocities.com/DiPeLa/Paulukavec/raz1.htm Гісторыя эспэранта на Беларусі]
* [http://www.esperanto.pisem.net/ Экспрэс-курс мовы, адказы на частыя пытаньні, слоўнік]