Ібэры: розьніца паміж вэрсіямі

'''Ібэ́ры''' — народ, які жыў на тэрыторыі сучаснай [[Гішпанія|Гішпаніі]], прыкладна з [[III тысячагодзьдзе да н.э.|III-га тысячагодзьдзя да нашай эры]]. Таксама '''ібэры''' ў антычных крыніцах — этнічная назва ўсходне-грузінскіх плямёнаў, якія жылі на тэрыторыі [[Ібэрыя (царства)|Ібэрыі]] (рэгіён [[Картлі]], Усходняя [[Грузія]]).

Вучоныя разыходзяцца сваіх меркаваньнях наконт паходжаньня ібэраў. Адны мяркуюць, што яны прыйшлі зь [[Міжземнамор'еМіжземнамор’е|міжземнаморскага]] ўзьбярэжжа, іншыя лічаць, што ібэры прыбылі з [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыкі]]. Аднак ёсьць і тыя, хто лічыць, што ібэры ўтварыліся зь мясцовых [[племя|плямёнаў]], у прыватнасьці, зьвязаных з культурамі [[Эль-Аргар]] і [[Мацільяс]]. Паводле гіпотэзы Ф. Радрыгеса Рамаса, продкі ібэраў не былі [[аўтахтоннасьць|аўтахтонным насельніцтвам]] Гішпаніі, а ўварваліся на паўвостраў разам з хваляй [[кельты|кельцкай]] міграцыі<ref>Rodríguez Ramos, Jesús (2005): Introducció a l’estudi de les inscripcions ibèriques, Revista de la Fundació Privada Catalana per l’Arqueologia ibèrica, 1, pp. 13-144</ref>.

Ібэры жылі ўздоўж усходняга ій паўднёва-ўсходняга ўзьбярэжжаў [[Гішпанія|Гішпаніі]], на тэрыторыі сучасных аўтаномных супольнасьцяў [[Андалюсія]], [[Мурсія]], [[Валенсія]] і [[Каталёнія]]. Таксама ібэры аказалі ўплыў на культуру кельтаў паўночна-цэнтральнай часткі паўвострава ([[кельтыбэры]]).

Ібэры жылі ў ізаляваных абшчынах з племянным ладам. Яны валодалі навыкамі апрацоўкі мэталаў, уключаючы бронзу, і земляробства. Пазьней ібэры ўтварылі больш цэласную дзяржаву з гарадамі ій сацыяльны ладам. Яны гандлявалі мэталам з [[Фінікія|Фінікіяй]]й, [[Старажытная Грэцыя|Грэцыяй]], [[КарфагенКартаген]]ам.

Першыя згадваньні пра ібэраў былі зроблены грэцкімі каляністамі ў VI ст. да н .э. Яны таксама звалі ібэрамі й іншы народ, вядомы як ібэры Каўказу, якія ўтварылі дзяржаву [[Ібэрыя (царства)|Ібэрыя]] ({{мова-grc|Iberia}}, {{мова-la|Hiberia}}) ва Ўсходняй Грузіі (Картлі) на мяжы IV—III стст.стагодзьдзяў да н. э., якая часта згадваецца антычнымі ій бізантыйскімі аўтарамі. Дакладна невядома, ці ёсьць якая-небудзь сувязь паміж гэтымі народамі, або гэта проста супадзеньне. У любым выпадку ібэры Пірэнэйскага паўвострава сталі кантактаваць з [[грэкі|грэкамі]] значна раней за сваіх каўкаскіх цёзак.

[[Фінікійцы]] стварылі сваю першую калёнію на [[Пірэнэйскі паўвостраў|Пірэнэйскім паўвостраве]] ў 1100-х гадах да нашай эры ій, адпаведна, кантактавалі пры гэтым з ібэрамі. Ад фінікійцаў яны навучыліся пісьму ій пазьней распрацавалі пісьмо для [[Ібэрская мова|сваёй мовы]]. Пазьней ібэры дадалі ў сваё пісьмо элемэнты [[грэцкі альфабэт|грэцкага альфабэту]].

У XIX стагодзьдзі зьяўляецца тэорыя «[[лігуры|лігура]]-ібэрскага [[субстрат (лінгвістыка)|субстрат]]у», заснаваная на адзінстве дарымскай тапанімікі на ўсходнім уьзбярэжжыузьбярэжжы Гішпаніі, на Корсыцы ій ў Лігурыі. Прыхільнікамі гэтай тэорыі, якая мае падтрымку ій ў наш час, былі такія вядомыя лінгвісты, як [[Паўль Крэчмэр]], Жубэнвіль і інш.

На цяперашні час некаторыя лінгвісты высоўваюць тэорыю, згодна зь якой [[басконская мова]] (мова, якая не належыць да іншых моўных сем'яўсем’яў Эўропы) магла належыць да сям'ісям’і моваў старажытнага ібэрскага насельніцтва Гішпаніі.

[[Кельты]] зьявіліся ў [[Гішпанія|Гішпаніі]] напачатку першага тысячагодзьдзя да н. э. З часам кельцкая культура стала асноўнай на захадзе ій поўначы тэрыторыі сучаснай Гішпаніі, а на поўдні ібэрская культура засталася дамінантнай. У цэнтры Гішпаніі культуры зьмяшаліся, і там утварыліся так званыя [[кельтыбэры]]. Гэты сплаў дзьвюх культур пазьней распаўсюдзіўся ій на ўсё ўсходняе ўзьбярэжжа Гішпаніі.

Ібэры ій [[кельтыбэры]] актыўна вялі гандаль зь іншымі народамі Міжземнамор'яМіжземнамор’я. Ібэрскія керамічныя вырабы былі знойдзены ў [[Францыя|Францыі]], [[Італія|Італіі]] і ў [[Афрыка|Паўночнай Афрыцы]]. Яны таксама падтрымлівалі цесныя сувязі з грэкамі, і нават абменьваліся ведамі. Напрыклад, ібэры перанялі ў грэкаў некаторыя мастацкія навыкі. Статуі [[Дама з Басы|«Дама з Басы»]] і «[[Дама з Эльчэ]]» дэманструюць вельмі нядрэнныя навыкі ібэрскіх майстроў.

Ібэры ій [[кельтыбэры]] за кароткі час паміж [[Першая Пунічная вайна|Першай]] і [[Другая Пунічная вайна|Другой Пунічнай войнамі]], былі падпарадкаваны [[КарфагенКартаген]]у ій папоўнілі армію [[Ганібал Барка|Ганібала]]. Пазьней рымляне заваявалі [[Пірэнэі]] і павольна здушылі ўсе мясцовыя культуры ій мовы.