Уйгурская мова: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Legobot (гутаркі | унёсак)
д Bot: Migrating 66 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q13263 (translate me)
д Крыніца — https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Uyghur_language&oldid=588339812, https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=Уйгурский_язык&oldid=58368827 + ад сябе
Радок 1:
{{Інфармацыя пра мову
{{вікіфікаваць}}
|Назва мовы = Уйгурская мова
|Назва мовы ў арыгінале = ئۇيغۇرچە‎, ئۇيغۇر تىلى
|Краіны ўжываньня = [[Кітай|Кітаі]] (у прыватнасьці, [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян]]), [[Казахстан]]е
|Рэгіён = [[Сярэдняя Азія]]
|Клясыфікацыя = [[Алтайскія мовы|Алтайская сям'я]]
* [[цюрскія мовы|Цюрская галіна]]
** [[карлуцкія мовы|Карлуцкая група]]
*** [[карлуцка-харэзьмійскія мовы|Карлуцка-харэзьмійская падгрупа]]
**** '''Уйгурская мова'''
|Афіцыйная мова ў = [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне]] ([[Кітай]])
|Дапаможная мова ў =
|Рэгулюецца = Працоўным камітэтам па нацыянальнай мове і пісьмовасьці Сіньцьзян-Уйгурскага аўтаномнага раёну
|Код па ISO 639-1 = ug
|Код па ISO 639-2(B) = uig
|Код па ISO 639-2(T) = uig
|Код па SIL = —
|Выява = Uyghur language geographical extent.svg
|Подпіс да выявы = <center>Арэал уйгурскае мовы ў Кітаі<center/>
|Шырыня выявы = 250px
}}
'''УйгурскаяУйгу́рская мова''' (кірыліцасаманазва: - Уйғурчә або Уйғур тили; па-арабскуئۇيغۇرچە‎, ئۇيغۇر تىلى, абовымаўл. ئۇيغۇرچە;{{IPA|[ʊjʁʊrˈtʃɛ]}}, па-кітайску{{IPA|[ʊjˈʁʊr 维吾尔语/維吾爾語tili]}}) — адна зь цюрскіх моваў; разам з [[узбэцкая мова|узбэцкай]] утварае карлуцкую групу. Завецца таксама новаўйгурскай або сучаснай уйгурскай мовай з адрозьненьнемэтай ададрозьніваньня гістарычных старажытна- і стараўйгурскай моваў).
 
Распаўсюджаная ў [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне]] [[КНР]] (функцыянуе як афіцыйная мова; пры гэтым, у некаторых рэгіёнах аўтаномнага раёну могуць пражываць іншыя этнічныя групы, што скарачае арэал уйгурскае мовы ў аўтаномным раёне), часткова ў [[Казахстан]]е, [[Узбэкістан]]е, [[Кыргыстан]]е й [[Туркмэністан]]е; невялікія групы ўйгураў ёсьць таксама ў [[Аўганістан]]е, [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]] й [[Турэччына|Турэччыне]]. Колькасьць носьбітаў — ад прыкладна 8<ref>Nationalencyklopedin, Världens 100 största språk 2007</ref><ref>[http://www.ethnologue.com/language/uig Uyghur | Ethnologue]</ref> да 11 млн чал.<ref>{{Кніга|аўтар = Dwyer, Arienne.|частка = Policy Studies|загаловак = The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse|арыгінал = |спасылка = http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/PS015.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Washington: East-West Center|год = |том = 15|старонкі = 12-13|старонак = |сэрыя = |isbn = ISBN 1-932728-29-5|наклад = }}</ref>.
'''Уйгурская мова''' (кірыліца - Уйғурчә або Уйғур тили; па-арабску ئۇيغۇر تىلى або ئۇيغۇرچە; па-кітайску 维吾尔语/維吾爾語) — адна зь цюрскіх моваў; разам з [[узбэцкая мова|узбэцкай]] утварае карлуцкую групу. Завецца таксама новаўйгурскай або сучаснай уйгурскай мовай (у адрозьненьне ад старажытна- і стараўйгурскай моваў).
 
Назва «Уйгурскаяўйгурская мова» была ўведзеная для гэтае мовы ў 1921 зьз ініцыятывы С. Е. МаловаМалава, (дарма штоаднак генэтычна не даведзена, што У.ўйгурская м.мова зьяўляецца працягамнашчадкам старажытнаўйгурскае мовы).
Распаўсюджаная ў Сіньцзян-Уйгурскім аўтаномным раёне КНР (функцыянуе як дзяржаўная мова), часткова ў [[Казахстан]]е, [[Узбэкістан]]е, [[Кыргыстан]]е й [[Туркмэністан]]е; невялікія групы ўйгураў ёсьць таксама ў [[Аўганістан]]е, [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]] й [[Турэччына|Турэччыне]]. На ёй размаўляе каля 6,5 млн чалавек, у тым ліку ў былым [[СССР]], па дадзеных попісу 1989, каля 230 тыс. (пры колькасьці ўйгураў у СССР звыш 260 тыс.).
 
Ва ўйгурскай мове вылучаюцца тры асноўныя гаворкідыялектныя гурпы: паўночна-заходняя, або цэнтральная (аб’ядноўвае 10 гаворакдыялектаў, зь іх ілійскаяілійскі ляглапалёг ў аснову сучаснай уйгурскай літаратурнай мовы); паўднёвая, або хатанская; усходняя, або лабнорская.
Назва «Уйгурская мова» была ўведзеная для гэтае мовы ў 1921 зь ініцыятывы С. Е. Малова (дарма што генэтычна не даведзена, што У. м. зьяўляецца працягам старажытнаўйгурскае мовы).
 
Большасьць дыялектаў маюць супольныя фанэтычныя ўласьцівасьці, за выняткам лабнорскага, які ёсьць прамежкавай ступеньню ад сіньцьзянскіх гаворак да больш архаічнага па сваёй будове [[сарыг-югурская мова|мове]] [[Ганьсу|ганьсу]]йскіх ''жоўтых уйгураў''. Характарызуючы асаблівасьці ўйгурскіх гаворак, С. Е. Малаў падсумоўвае іх наступным чынам:
Ва ўйгурскай мове вылучаюцца тры асноўныя гаворкі: паўночна-заходняя, або цэнтральная (аб’ядноўвае 10 гаворак, зь іх ілійская лягла ў аснову сучаснай уйгурскай літаратурнай мовы); паўднёвая, або хатанская; усходняя, або лабнорская.
 
# Аслабленьне шырокіх галосных, звужэньне і паляталізацыя іх у залежнасьці:
Большасьць дыялектаў маюць супольныя фанэтычныя ўласьцівасьці, за выняткам лабнорскага, які ёсьць прамежкавай ступеньню ад сіньцзянскіх гаворак да больш архаічнага па сваёй будове мове ганьсуйскіх «жоўтых уйгураў». Характарызуючы асаблівасьці ўйгурскіх гаворак, С. Е. Малаў падсумоўвае іх наступным чынам: 1) Аслабленьне шырокіх галосных, звужэньне і паляталізацыя іх у залежнасьці : а) ад пераносу націска ў слове (напр. «at» — імя, «eti» — яго імя); б) ад рэгрэсыўнага ўплыву галосных «i», «y», «u», «o» (праз адзін зычны, напр. «azuq» — харч — пераходзіць у «ozuq»; «jaruq» — сьвятло — у «joruq»); в) ад абодвух умоваў разам (напр. «oina» — гуляй, «oinudoq» — гулялі). 2) Вузкія гукі «і» «о» пад уплывам асаблівай экспрэсіі чаргуюцца альбо замяняюцца шырокімі «а» (напр. «otun» > «otan» — дровы). 3) Гукі «ü» и «ö» замяняюцца «ä» (напр. «özüm» > «özäm» — сам я). 4) Гук «ы» адсутнічае, выяўляючы схільнасьць быць гукам больш пярэдняга шэрагу нават пасьля «q», «ol». 5) У шэрагу выпадкаў зьнікае гук «r» за кошт падаўжэньня папярэдняга гука (напр. bi замест bir — адзін).<ref>С. Е. Малаў, Вывучэньне жывых турэцкіх прыслоўяў Заходняга Кітая, Усходнія запіскі, т. I, Ленінград, 1927; Яго жа, Матэрыялы па ўйгурскіх прыслоўях Сінь-Цзяна. Зборнік, прысьвечаны С. Ф. Ольдэнбургу, Ленінград, 1927.{{ref-ru}}</ref>.
:: ад пераносу націску ў слове (напр. ''at'' — «імя», ''et'' — «яго імя»);
:: ад рэгрэсіўнага ўплыву галосных ''i'', ''y'', ''u'', ''o'' (праз адзін зычны, напр. ''azuq'' — «харч» — пераходзіць у ''ozuq''; ''jaruq'' — «сьвятло» — у ''joruq'');
:: ад абодвух умоваў разам (напр. ''oina'' — «гуляй», ''oinudoq'' — «гулялі»);
# Вузкія гукі ''і'', ''о'' пад уплывам асаблівай экспрэсіі чаргуюцца альбо замяняюцца шырокімі ''а'' (напр. ''otun'' > ''otan'' — «дровы»);
# Гукі ''ü'', ''ö'' замяняюцца ''ä'' (напр. ''özüm'' > ''özäm'' — «сам я»);
# Гук ''ы'' адсутнічае, выяўляючы схільнасьць быць гукам больш пярэдняга шэрагу нават пасьля ''q'', ''ol'';
# У шэрагу выпадкаў зьнікае гук ''r'' за кошт падаўжэньня папярэдняга гуку (напр. ''bi'' замест ''bir'' — «адзін»)<ref>С. Е. Малаў, Вывучэньне жывых цюрскіх гаворак Заходняга Кітаю, Усходнія запіскі, т. I, Ленінград, 1927; Яго ж, Матэрыялы па ўйгурскіх гаворках Сінь-Цьзяну. Зборнік, прысьвечаны С. Ф. Ольдэнбургу, Ленінград, 1927.{{ref-ru}}</ref>.
 
У фанэтыцы для ўйгурскай мовы характэрныя шматлікія адхіленьні ад сынгарманізма[[сынгарманізм]]у (закону гармоніі галосных у слове, характэрнай для цюрскіх моваў, які асаблівым чынам дазваляе розным галосным гукам узьнікаць у словах). Пры агульнай несумнеўнай аглютынатыўнасьці[[аглютынацыйныя мовы|аглютынацыйнасьці]] шырока прадстаўленыя элемэнты фузіі — [[фанэтыка|фанэтычныя]] чаргаваньні на зьбегу марфэмаў[[марфэма]]ў, а таксама неўласьцівыя цюрскім мовам рэгрэсіўная асыміляцыя галосных і зычных (''баш'' 'галава' — ''бешы'' 'ягоная галава'; ''таг'' 'гара' — ''такка'' 'да гары') ды рэдукцыя галосных (''мəктəп'' 'школа' — ''мəктивим'' 'мая школа'). У лексіцы[[лексыка|лексыцы]], побач зса звычайнымі для большасьці цюрскіх моваў шматлікімі пэрсыдзкімі й арабскімі запазычаньнямі, прадстаўленыя запазычаньні з [[Кітайскаякітайская мова|кітайскай мовы]] (у літаратурнай мове ўйгураў СіньцзянаСіньцьзяну); у літаратурнай мове сярэднеазіяцкіх уйгураў шматлікія расейскія запазычаньні.
 
Калі лічыць старажытна-, стара- і новауйгурскуюноваўйгурскую мовы пераемніцамі адна адной (што не бясспрэчна і шэрагам дасьледнікаўдасьледчыкаў адмаўляецца), дык акажацца, што ва ўйгурскай адсочваецца самая доўгая сярод усіх цюрскіх моваў пісьмовая традыцыя, цесна зьвязаная зьз гісторыяй іншых цюрскіх літаратурных моваў. Самыя раньніяНайранейшыя помнікі, трактаваныя як старажытнаўйгурскія, залічваюцьпрылічваюць да [[5 стагодзьдзе|V]]-[[8 стагодзьдзе|VIII]] стагодзьдзяў; яны запісаныя з дапамогай розных сыстэмаў пісьмовасьці — маніхейскай (V ст.); рунічнай (V—VIII стст.); сагдыйскай, створанай на аснове стараарамейскайстараарамэйскай пісьмовасьці, якая паслужыла гэтаксама асновай для пісьмовасьці ўйгурскай пісьмовасьці (з VIII ст.); старажытнаіндыйскай пісьмовасьці брахмібрагмі. З [[11 стагодзьдзе|XI стагодзьдзя]] уйгуры пачалі карыстацца арабскай пісьмовасьцю, а ўйгурская паступова выйшла з карыстаньня, захаваўшыся, аднак, да [[17 стагодзьдзе|XVII стагодзьдзя]] ў буддыйскіхбудыйскіх кляштарохманастырах і да XV ст. у канцылярыях Тымурыдаў, а таксама паслужыўшы асновай для мангольскайстарамангольскай пісьмовасьці (для мангольскай мовы, якая, аднак, не належыць да цюрскіх). З 11XI ст. прынята весьці адлік уйгурскай літаратуры, якая ў значнай ступені зьяўляецца агульным здабыткам шматлікіх цюркамоўных народаў [[Сярэдняя Азія|СярэдняеСярэдняй Азіі]] й СіньцзянуСіньцьзяну.
 
Як у [[СіньцзянСіньцьзян]]е, гэтак і ў Сярэдняй Азіі на ўйгурскай мове выдаецца літаратура, перыёдыкапэрыёдыка, вядуцца радыё- і тэлеперадачы.
 
== Пісьмовасьць ==
== Пісьменнасьць ==
Сучасная ўйгурская мова склаўсясклалася ў [[17 стагодзьдзе|XVII]] стагодзьдзі; у цяперашні час літаратурная ўйгурская мова існуе ў двухдзьвюх разнавіднасьцях: усходне-туркэстанскайтуркестанскай (пісьмовасьць на [[Арабскі альфабэт|арабскай графічнай аснове]]; у пэрыяд з [[1965]] па [[1982]] гады выкарыстоўвалася таксама [[Лацінскілацінскі алфавіт|лацінкаальфабэт]]) й цэнтральна-азіяцкай: пісьмовасьць на [[АрабскіАрабская алфавітпісьмовасьць|арабскай аснове]] да [[1930]] гады на лацінскай у [[1930]]—[[1946]] гады, з [[1947]] году — на аснове [[Кірыліца|кірылічнай графікі]]. Іх агульнай дыялектнай базай зьяўляецца цэнтральны дыялект.
 
Характэрнай рысай сучаснага ўйгурскага альфабэту на арабскай аснове зьяўляецца рэгулярная перадача галосных (у адрозненьне ад разнавіднасьцяў арабскага пісьма для іншых моваў — як то пэрсідзкайпэрсыдзкай ці курдзкай — у якіх галосныя пры пісьме альбо апускаюцца, альбо перадаюцца метадаммэтадам [[матрэс лекцыёніс]]).
 
Існуе прынамсі два варыянты ўйгурскае лацінскае пісьмовасьці: адзін зьяўляецца старэйшым і паводле складу літараў цягнецца да іншых лацінскіх альфабэтаў цюрскіх моваў, другі зьяўляецца больш новым і, у адрозьненьне ад першага, зьмяшчае заўважна меншую колькасьць літараў з [[дыякрытычныя знакі|дыякрытычнымі знакамі]].
 
Уйгурамі Кітаю выкарыстоўваецца пісьмовасьць на арабскай аснове, у значна меншай ступені — лацінскія альфабэты. Уйгуры краінаў былога [[СССР]] выкарыстоўваюць кірыліцу, на аснове якой для ўйгураў пры СССР створаны альфабэт.
 
''Уйгурскі арабскі альфабэт 1925—1930''
Радок 119 ⟶ 151:
|+'''Параўнальная табліца ўйгурскіх альфабэтаў'''
|-
! style="background:#CFCFCF;" | ''Арабскі (КНР)''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Лацінскі (КНР)''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Кірыліца''
! style="background:#CFCFCF;" | ''ЛацініскіЛацінскі (СССР)''
! style="background:#CFCFCF;" | ''IPA''
| style="background:white" rowspan="17"| &nbsp;
! style="background:#CFCFCF;" | ''Арабскі (КНР)''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Лацінскі (КНР)''
! style="background:#CFCFCF;" | ''Кірыліца''
! style="background:#CFCFCF;" | ''ЛацініскіЛацінскі (СССР)''
! style="background:#CFCFCF;" | ''IPA''
|-
| '''ئا'''
| '''A a'''
| '''A a'''
| '''A a'''
| '''{{IPA|/a/}}'''
| '''ق'''
| '''Ķ ķ'''
| '''Қ қ'''
| '''Q q'''
| '''{{IPA|/q/}}'''
|-
| '''ئە''' || '''Ə ə''' || '''Ə ə'''|| '''Ə ə'''|| '''{{IPA|/æ/}}''' || '''ك''' || '''K k''' || '''К к'''|| '''K k'''|| '''{{IPA|/k/}}'''
|-
| '''ب''' || '''B b''' || '''Б б'''|| '''B в'''|| '''{{IPA|/b/}}''' || '''ڭ''' || '''-ng''' || '''Ң ң'''|| '''Ŋ ŋ'''|| '''{{IPA|/ŋ/}}'''
|-
| '''پ''' || '''P p''' || '''П п'''|| '''P p'''|| '''{{IPA|/p/}}''' || '''گ''' || '''G g''' || '''Г г'''|| '''G g'''|| '''{{Unicode|/ɡ/}}'''
|-
| '''ت''' || '''T t''' || '''Т т'''|| '''T t'''|| '''{{IPA|/t/}}''' || '''ل''' || '''L l''' || '''Л л'''|| '''L l'''|| '''{{IPA|/l/}}'''
|-
| '''ج''' || '''J j''' || '''Җ җ'''|| '''С с'''|| '''{{IPA|/ʤ/}}''' || '''م''' || '''M m''' || '''М м'''|| '''M m'''|| '''{{IPA|/m/}}'''
|-
| '''چ''' || '''Q q''' || '''Ч ч'''|| '''Ç ç'''|| '''{{IPA|/ʧ/}}''' || '''ن''' || '''N n''' || '''Н н'''|| '''N n'''|| '''{{IPA|/n/}}'''
|-
| '''خ''' || '''H h''' || '''X x'''|| '''X x'''|| '''{{IPA|/x/}}''' || '''ھ''' || {{Unicode|'''H̡ h̡'''}} || '''Һ һ'''|| '''H h'''|| '''{{IPA|/h/}}'''
|-
| '''د''' || '''D d''' || '''Д д'''|| '''D d'''|| '''{{IPA|/d/}}''' || '''ئو''' || '''O o''' || '''О о'''||'''О о'''|| '''{{IPA|/o/}}'''
|-
| '''ر''' || '''R r''' || '''Р р'''|| '''R r'''|| '''{{IPA|/r/}}''' || '''ئۇ''' || '''U u''' || '''У у'''|| '''U u'''|| '''{{IPA|/u/}}'''
|-
| '''ز''' || '''Z z''' || '''З з'''|| '''Z z'''|| '''{{IPA|/z/}}''' || '''ئۆ''' || '''{{Unicode|Ɵ ɵ}}''' || '''Ө ө'''|| '''Ɵ ɵ'''|| '''{{IPA|/ø/}}'''
|-
| '''ژ''' || '''{{Unicode|Ⱬ ⱬ}}''' || '''Ж ж'''|| '''Ƶ ƶ'''|| '''{{IPA|/ʒ/}}''' || '''ئۈ''' || '''Ü ü''' || '''Ү ү'''|| '''Y y'''|| '''{{IPA|/y/}}'''
|-
| '''س''' || '''S s''' || '''С с'''|| '''S s'''|| '''{{IPA|/s/}}''' || '''ۋ''' || '''V v''' || '''В в'''|| '''V v'''|| '''{{IPA|/v/}}'''
|-
| '''ش''' || '''X x''' || '''Ш ш'''|| '''Ş ş''' || '''{{IPA|/ʃ/}}''' || '''ئې''' || '''E e''' || '''E e'''|| '''E e''' || '''{{IPA|/e/}}'''
|-
| '''غ''' || '''{{Unicode|Ƣ ƣ}}''' || '''Ғ ғ'''|| '''Ƣ ƣ'''|| '''{{IPA|/ʁ/}}''' || '''ئى''' || '''I i''' || '''И и'''|| '''I i'''|| '''{{IPA|/i/}}''' илиабо '''{{IPA|/ɨ/}}'''
|-
| '''ف''' || '''F f''' || '''Ф ф'''|| '''F f'''|| '''{{IPA|/f/}}''' || '''ي''' || '''Y y''' || '''Й й'''|| '''J j'''|| '''{{IPA|/j/}}'''
|-
|}
 
== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}
<references />
 
== Літаратура ==
 
* В. Н. Ярцева и др. Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, «Советская энциклопедия», 1990.
* Малов С. Е., Изучение живых турецких наречий Западного Китая, Восточные записки, т. I, Л., 1927;
Радок 190 ⟶ 221:
* [http://www.uighurlanguage.com/ Сайт аб уйгурскай мове — выкарыстоўваецца альфабэт на лацінскай аснове]
* [http://www.tkg.org.ua/node/4664 Невялікі слоўнік уйгурскае мовы (PDF і .doc)]
 
{{Цюрскія мовы}}
 
{{накід:Лінгвістыка}}
 
[[Катэгорыя:Уйгурская мова]]