Уйгурская мова: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д Bot: Migrating 66 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q13263 (translate me) |
д Крыніца — https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Uyghur_language&oldid=588339812, https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=Уйгурский_язык&oldid=58368827 + ад сябе |
||
Радок 1:
{{Інфармацыя пра мову
|Назва мовы = Уйгурская мова
|Назва мовы ў арыгінале = ئۇيغۇرچە, ئۇيغۇر تىلى
|Краіны ўжываньня = [[Кітай|Кітаі]] (у прыватнасьці, [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян]]), [[Казахстан]]е
|Рэгіён = [[Сярэдняя Азія]]
|Клясыфікацыя = [[Алтайскія мовы|Алтайская сям'я]]
* [[цюрскія мовы|Цюрская галіна]]
** [[карлуцкія мовы|Карлуцкая група]]
*** [[карлуцка-харэзьмійскія мовы|Карлуцка-харэзьмійская падгрупа]]
**** '''Уйгурская мова'''
|Афіцыйная мова ў = [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне]] ([[Кітай]])
|Дапаможная мова ў =
|Рэгулюецца = Працоўным камітэтам па нацыянальнай мове і пісьмовасьці Сіньцьзян-Уйгурскага аўтаномнага раёну
|Код па ISO 639-1 = ug
|Код па ISO 639-2(B) = uig
|Код па ISO 639-2(T) = uig
|Код па SIL = —
|Выява = Uyghur language geographical extent.svg
|Подпіс да выявы = <center>Арэал уйгурскае мовы ў Кітаі<center/>
|Шырыня выявы = 250px
}}
'''
Распаўсюджаная ў [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскім аўтаномным раёне]] [[КНР]] (функцыянуе як афіцыйная мова; пры гэтым, у некаторых рэгіёнах аўтаномнага раёну могуць пражываць іншыя этнічныя групы, што скарачае арэал уйгурскае мовы ў аўтаномным раёне), часткова ў [[Казахстан]]е, [[Узбэкістан]]е, [[Кыргыстан]]е й [[Туркмэністан]]е; невялікія групы ўйгураў ёсьць таксама ў [[Аўганістан]]е, [[Саудаўская Арабія|Саудаўскай Арабіі]] й [[Турэччына|Турэччыне]]. Колькасьць носьбітаў — ад прыкладна 8<ref>Nationalencyklopedin, Världens 100 största språk 2007</ref><ref>[http://www.ethnologue.com/language/uig Uyghur | Ethnologue]</ref> да 11 млн чал.<ref>{{Кніга|аўтар = Dwyer, Arienne.|частка = Policy Studies|загаловак = The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse|арыгінал = |спасылка = http://www.eastwestcenter.org/fileadmin/stored/pdfs/PS015.pdf|адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Washington: East-West Center|год = |том = 15|старонкі = 12-13|старонак = |сэрыя = |isbn = ISBN 1-932728-29-5|наклад = }}</ref>.
▲'''Уйгурская мова''' (кірыліца - Уйғурчә або Уйғур тили; па-арабску ئۇيغۇر تىلى або ئۇيغۇرچە; па-кітайску 维吾尔语/維吾爾語) — адна зь цюрскіх моваў; разам з [[узбэцкая мова|узбэцкай]] утварае карлуцкую групу. Завецца таксама новаўйгурскай або сучаснай уйгурскай мовай (у адрозьненьне ад старажытна- і стараўйгурскай моваў).
Назва «
Ва ўйгурскай мове вылучаюцца тры асноўныя
▲Назва «Уйгурская мова» была ўведзеная для гэтае мовы ў 1921 зь ініцыятывы С. Е. Малова (дарма што генэтычна не даведзена, што У. м. зьяўляецца працягам старажытнаўйгурскае мовы).
Большасьць дыялектаў маюць супольныя фанэтычныя ўласьцівасьці, за выняткам лабнорскага, які ёсьць прамежкавай ступеньню ад сіньцьзянскіх гаворак да больш архаічнага па сваёй будове [[сарыг-югурская мова|мове]] [[Ганьсу|ганьсу]]йскіх ''жоўтых уйгураў''. Характарызуючы асаблівасьці ўйгурскіх гаворак, С. Е. Малаў падсумоўвае іх наступным чынам:
▲Ва ўйгурскай мове вылучаюцца тры асноўныя гаворкі: паўночна-заходняя, або цэнтральная (аб’ядноўвае 10 гаворак, зь іх ілійская лягла ў аснову сучаснай уйгурскай літаратурнай мовы); паўднёвая, або хатанская; усходняя, або лабнорская.
# Аслабленьне шырокіх галосных, звужэньне і паляталізацыя іх у залежнасьці:
:: ад пераносу націску ў слове (напр. ''at'' — «імя», ''et'' — «яго імя»);
:: ад рэгрэсіўнага ўплыву галосных ''i'', ''y'', ''u'', ''o'' (праз адзін зычны, напр. ''azuq'' — «харч» — пераходзіць у ''ozuq''; ''jaruq'' — «сьвятло» — у ''joruq'');
:: ад абодвух умоваў разам (напр. ''oina'' — «гуляй», ''oinudoq'' — «гулялі»);
# Вузкія гукі ''і'', ''о'' пад уплывам асаблівай экспрэсіі чаргуюцца альбо замяняюцца шырокімі ''а'' (напр. ''otun'' > ''otan'' — «дровы»);
# Гукі ''ü'', ''ö'' замяняюцца ''ä'' (напр. ''özüm'' > ''özäm'' — «сам я»);
# Гук ''ы'' адсутнічае, выяўляючы схільнасьць быць гукам больш пярэдняга шэрагу нават пасьля ''q'', ''ol'';
# У шэрагу выпадкаў зьнікае гук ''r'' за кошт падаўжэньня папярэдняга гуку (напр. ''bi'' замест ''bir'' — «адзін»)<ref>С. Е. Малаў, Вывучэньне жывых цюрскіх гаворак Заходняга Кітаю, Усходнія запіскі, т. I, Ленінград, 1927; Яго ж, Матэрыялы па ўйгурскіх гаворках Сінь-Цьзяну. Зборнік, прысьвечаны С. Ф. Ольдэнбургу, Ленінград, 1927.{{ref-ru}}</ref>.
У фанэтыцы для ўйгурскай мовы характэрныя шматлікія адхіленьні ад
Калі лічыць старажытна-, стара- і
Як у [[
== Пісьмовасьць ==
Сучасная ўйгурская мова
Характэрнай рысай сучаснага ўйгурскага альфабэту на арабскай аснове зьяўляецца рэгулярная перадача галосных (у адрозненьне ад разнавіднасьцяў арабскага пісьма для іншых моваў — як то
Існуе прынамсі два варыянты ўйгурскае лацінскае пісьмовасьці: адзін зьяўляецца старэйшым і паводле складу літараў цягнецца да іншых лацінскіх альфабэтаў цюрскіх моваў, другі зьяўляецца больш новым і, у адрозьненьне ад першага, зьмяшчае заўважна меншую колькасьць літараў з [[дыякрытычныя знакі|дыякрытычнымі знакамі]].
Уйгурамі Кітаю выкарыстоўваецца пісьмовасьць на арабскай аснове, у значна меншай ступені — лацінскія альфабэты. Уйгуры краінаў былога [[СССР]] выкарыстоўваюць кірыліцу, на аснове якой для ўйгураў пры СССР створаны альфабэт.
''Уйгурскі арабскі альфабэт 1925—1930''
Радок 119 ⟶ 151:
|+'''Параўнальная табліца ўйгурскіх альфабэтаў'''
|-
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
| style="background:white" rowspan="17"|
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
! style="background:#CFCFCF;" |
|-
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|
|-
|}
== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}
== Літаратура ==
* В. Н. Ярцева и др. Лингвистический энциклопедический словарь, Москва, «Советская энциклопедия», 1990.
* Малов С. Е., Изучение живых турецких наречий Западного Китая, Восточные записки, т. I, Л., 1927;
Радок 190 ⟶ 221:
* [http://www.uighurlanguage.com/ Сайт аб уйгурскай мове — выкарыстоўваецца альфабэт на лацінскай аснове]
* [http://www.tkg.org.ua/node/4664 Невялікі слоўнік уйгурскае мовы (PDF і .doc)]
{{Цюрскія мовы}}
[[Катэгорыя:Уйгурская мова]]
|