Вікіпэдыя

Чачэнская мова: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Няма апісаньня зьменаў
д Крыніца — https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A7%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA&oldid=59403222
Радок 1:
{{Артаграфія}}
{{Машынны пераклад}}
{{Інфармацыя пра мову |
Назва мовы = Чачэнская |
Назва мовы ў арыгінале = Нохчийн мотт, Noxçiyn mott |
Краіны ўжываньня = [[ЧачэніяРасея|ЧачэнііРасеі]], [[Хасаўюртаўскі раёнГрузія|Хасаўюртаўскім раёнеГрузіі]] [[Дагестан]]у і іншых краінах |
Рэгіён = [[Чачэнія]], [[Інгушэтыя]], Хасаўюртаўскі раён [[Дагестан]]у, Ахмэцкі муніцыпалітэт [[Грузія|Грузіі]]|
Рэгіён = [[Каўказ]]|
Колькасьць карыстальнікаў = 1,4 млн чал.360<ref name=ethn>[http://www.000ethnologue.com/language/che Ethnologue | Chechen]{{ref-en}}</ref>|
Клясыфікацыя = [[Паўночнакаўкаскіяпаўночнакаўкаскія мовы|Паўночнакаўкаская надсям'я]] (не агульнапрызнананеагульнапрызнана)<br />
* [[наска-дагестаскія мовы|Наска-дагестанская сям'я]]
&nbsp;[[Нахска-дагестанскія мовы|Нахска-дагестанскія]]<br />
** [[наскія мовы|Наская галіна]]
&nbsp;&nbsp;[[Усходнеславянскія мовы|Усходнеславянскія]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;*** [[Вайнахскіявайнаскія мовы|ВайнахскаяВайнаская група]]<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;**** '''Чачэнская''' |
Афіцыйная мова ў = {{Сьцяг Расеі}} [[Чачэнія|Чачэніі]],<br/>{{Сьцяг Расеі}} [[Дагестан]]е|
Рэгулюецца = — |
Код па ISO 639-1 = ce |
Радок 19 ⟶ 17:
Код па SIL = -
}}
'''Чачэ́нская мо́ва''' (саманазва: ''нохчийн мотт'') — адна з [[наска-дагестанскія мовы|наска-дагестанскіх моваў]], у яе складзе ўваходзіць у ніжэйшыя паводле клясыфікацыі наскую галіну, у складзе якой уваходзіць у ніжэйшую вайнаскую групу моваў. Разам зь іншымі наска-дагестанскімі мовамі ўваходзіць у склад гіпатэтычнай паўноянакаўкаскае моўнае надсям'і. Распаўсюджаная ў Расеі ([[Чачэнія]], [[Інгушэтыя]], Хасаўюртаўскі раён [[Дагестан]]у) і Грузіі (Ахмэцкі муніцыпалітэт). Паводле перапісу [[2010]] году ў Расеі, колькасьць асобаў у Расеі, якія размаўляюць на мове, налічвае 1 354 705 чал.<ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls</ref>, партал Ethnologue на гэты ж год падае падобныя лічбы — 1,4 млн чал.<ref name=ethn/>
'''Чачэ́нская мо́ва (Нохчийн мотт, Noxçiyn mott)''' — адна з [[Нахска-дагестанскія мовы|нахска-дагестанскіх моў]].
 
Чачэнская мова распаўсюджаная ў [[Чачэнія|Чачэнскай рэспубліцы]] і ў [[Хасаўюртаўскі раён|Хасаўюртаўскім раёне]] [[Дагестан]]у. Паводле перапісу [[2002]], колькасьць асобаў, хто размаўляе на ёй у [[Расея|Расеі]] было 1360 тыс. чалавек.
 
 
== Асаблівасьці ==
=== Фанэтыка ===▼
[[фанэтыка|Фанэтычная]] сыстэма адрозьніваецца складанасьцю [[вакалізм]]у (кароткія, доўгія, умляўтаваныя, простыя галосныя, дыфтонгі, трыфтонгі, слаба выяўленая назалізацыя галосных) і [[кансанантызм]]у (простыя, гемінаваныя, абруптыўныя, фарынгальныя зычныя). Марфалягічная сыстэма аглютынатыўна-флектыўная. Мае 6 граматычных клясаў, шматсклонавае скланеньне, дзеяслоўныя катэгорыі клясы, часу, ладу, віду.▼
 
===* '''Зычныя ===''':▼
▲Фанэтычная сыстэма адрозьніваецца складанасьцю [[вакалізм]]у (кароткія, доўгія, умляўтаваныя, простыя галосныя, дыфтонгі, трыфтонгі, слаба выяўленая назалізацыя галосных) і [[кансанантызм]]у (простыя, гемінаваныя, абруптыўныя, фарынгальныя зычныя). Марфалягічная сыстэма аглютынатыўна-флектыўная. Мае 6 граматычных клясаў, шматсклонавае скланеньне, дзеяслоўныя катэгорыі клясы, часу, ладу, віду.
Чачэнская мова, як і большасьць аўтахтонных моваў [[Каўказ]]у, мае вялікую колькасьць зычных: каля 31 (у залежнасьці ад дыялекту), што больш чым у іншых эўрапейскіх мовах. Характэрнае й тыповае для рэгіёну троеснае адрозьненьне паміж звонкасьцю, глухасьцю й выбуховасьцю. Зычныя гукі маюць вялікае падабенства ў [[арабская мова|арабскай мове]] й [[саліская мова|саліскай мове]] паўночнаамэрыканскіх індзейцаў. Галосныя ж вельмі падобныя да сыстэмы галосных у [[нямецкая мова|нямецкай]] і [[швэдзкая мова|швэдзкай]] мовах. ▼
 
 
▲== Фанэтыка ==
 
Зычныя гукі маюць вялікае падабенства ў [[Арабская мова|арабскай мове]] й [[Салішанская мова|салішанскай мове]] паўночнаамэрыканскіх індэйцаў. Галосныя ж вельмі падобныя сыстэмы галосных у [[Нямецкая мова|нямецкай]] і [[Швэдзкая мова|швэдзкай]] мовах.
 
▲=== Зычныя ===
 
▲Чачэнская мова, як і большасьць аўтахтонных моваў [[Каўказ]]у, мае вялікую колькасьць зычных: каля 31 (у залежнасьці ад дыялекту), што больш чым у іншых эўрапейскіх мовах. Характэрнае й тыповае для рэгіёну троеснае адрозьненьне паміж звонкасьцю, глухасьцю й выбуховасьцю.
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
!style="background-color:#E9E9E9" align=left|
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|[[Білябіяльныя гукі|Білябіяльныя]]
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|[[Міжзубныя гукі|Міжзубныя]]
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|[[Постальвэалярныя гукі|Постальвэалярныя]]
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|[[Заднянебныя гукі|Заднянебныя]]Заднянёбныя
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|[[Увулярныя гукі|Увулярныя]]
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|[[Фарангеальныя гукі|Фарангеальныя]]Фарынгальныя
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|[[Гартанныя гукі|Гартанныя]]
|-
|'''[[Выбухныя гукі|Выбухныя]]'''
|align="right" |p b pʼ
|align="right" |t d tʼ
Радок 56 ⟶ 45:
|align="right" |ʔ</tr>
|-
|'''[[Афрыкаты]]'''
|align="right" |
|align="right" |ʦ ʣ ʦ'
Радок 65 ⟶ 54:
|align="right" |</tr>
|-
|'''[[Фрыкатыўныя гукі|Фрыкатыўныя]]'''
|align="right" |f
|align="right" |s z
Радок 74 ⟶ 63:
|align="right" |h</tr>
|-
|'''[[Насавыя гукі|Насавыя]]'''
|align="right" |m
|align="right" |n
Радок 83 ⟶ 72:
|align="right" |</tr>
|-
|'''[[Ратычныя гукі|Ратычныя]]'''
|align="right" |
|align="right" |r̥ r
Радок 92 ⟶ 81:
|align="right" |</tr>
|-
|'''[[Апраксыманты]]'''
|align="right" |w
|align="right" |l
Радок 101 ⟶ 90:
|align="right" |</tr>
|}
 
Гук /w/ перад галоснымі вымаўляецца як [v].
 
===* '''Галосныя ===''':
 
У адрозьненьніадрозьненьне ад астатніх моваў Каўказу, чачэнская мова мае вялікую разнастайнасьць галосных і дыфтонгаў: каля 27 (у залежнасьці ад дыялекту), падобных паводле колькасьці й гучаньня да сыстэмы галосных у [[скандынаўскія мовы|скандынаўскіх]], [[нямецкая мова|нямецкай]] і [[Фінскаяфінская мова|фінскай]] мовах. Ніводная з маўленчых сыстэмаў дакладна не адрозьнівае гэтыя гукі.
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|ПярэдніяНеагубленыя<br/>пярэдняга неабкругленыяшэрагу
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|ПярэдніяАгубленыя<br/>пярэдняга абкругленыяшэрагу
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|ЦэнтральныяСярэдняга шэрагу
!style="background-color:#E9E9E9" align=right|ЗадніяЗадняга шэрагу
|-
|align="right" |i i:
Радок 129 ⟶ 119:
|}
 
=== Марфалёгія ===
Марфалягічная сыстэма аглютынацыйна-флектыўная. Мае 6 граматычных клясаў, шматсклонавае скланеньне, дзеяслоўныя катэгорыі клясы, часу, ладу, віду.
 
=== Граматыка ===
Чачэнскія назоўнікі належаць да аднаго зь некалькіх родаў ці клясаў (6), кожны з адмысловай прыстаўкай, да якоеякой дапасуецца дзеяслоў. Дзеяслоў дапасуецца да клясы/роду, але неня ліку асобы, маючы толькі часавыя й дзеепрыметнікавыя формы. Чачэнская – эргатыўная мова, хоць дзеяслоў дапасуецца як да прамога дзейніка, гэтак і да непераходнага дапаўненьня. Для мовы характэрная наяўнасьць 8 склонаў назоўнікаў.▼
 
Для дасьледчыкакў чачэнская мова цікавая сваёй лексыкаграфіяй: новыя словы ўтвараюцца фіксацыяй цэлых фразаў, а не даданьнем новых частак да існых словаў, што існуюць, ці аб’яднаньнем старых словаў. Праз гэта ўзьнікаюць цяжкасьці пры карыстаньні слоўнікам.▼
▲Чачэнскія назоўнікі належаць да аднаго зь некалькіх родаў ці клясаў (6), кожны з адмысловай прыстаўкай, да якое дапасуецца дзеяслоў. Дзеяслоў дапасуецца да клясы/роду, але не ліку асобы, маючы толькі часавыя й дзеепрыметнікавыя формы. Чачэнская – эргатыўная мова, хоць дзеяслоў дапасуецца як да прамога дзейніка, гэтак і да непераходнага дапаўненьня. Для мовы характэрная наяўнасьць 8 склонаў назоўнікаў.
 
=== Лексыка ===
▲Для дасьледчыкакў чачэнская мова цікавая сваёй лексыкаграфіяй: новыя словы ўтвараюцца фіксацыяй цэлых фразаў, а не даданьнем новых частак да словаў, што існуюць, ці аб’яднаньнем старых словаў. Праз гэта ўзьнікаюць цяжкасьці пры карыстаньні слоўнікам.
ЁсьцьІснуюць запазычаньні з [[расейская мова|расейскае]], [[арабская мова|арабскае мовы]], ззь [[цюрскія мовы|цюрскіх моваў]] (пераважна з [[Кумыцкаякумыцкая мова|кумыцкаекумыцкай]]), а таксама з [[Фарсіфарсі|пэрсыдзкае]] й [[Грузінская мова|грузінскае]].▼
 
=== ЛексыкаДыялекты ===
Асноўныя [[дыялекты]]: плоскасьцевы, леглыпалеглы ў аснову [[літаратурная мова|літаратурнае мовы]], акінскі, чэбэрлоеўскічэбярлоеўскі, мэлхінскімелхінскі, ітумкалінскі, галанчоскі, кістынскікісьцінскі. Яны ў сваю чаргу распадаюцца на гаворкі, паміж якімі існуюць адносна невялікія разыходжаньні. Найбольшымі ёсьць адрозьненьні паміж плоскасьцевым, акінскім, чэбэрлоеўскімчэбярлоеўскім і збольшага кістынскімкісьцінскім (у сувязі зпраз моцныммоцны уплывамўплыў грузінскае мовы) дыялектамі.▼
 
Характэрнаму для літаратурнае мовы комплексуклястэру зычных ''лх'' у акінскім адпавядае ''рх'': літар,. ''малх'', акінск. ''марх'' 'сонца'; літар,. ''болх'', акінск. ''борх'' 'праца'; у адрозьненьніадрозьненьне ад літаратурнае, у акінскім няма прагрэсыўнае асыміляцыі афіксальнага ''н'' у дзеяслоўных формах мінулага часу: літар. ''аьлла'', акінск. ''айлнд'' 'сказаў'; літар. ''делла'', акінск. ''даьлнд'' 'скончыў'; у акінскім клясавыя паказчыкі могуць выступаць у функцыі вонкавае флексіі дзеяслоўных формаў: літар. ''д-альлла'', акінск. ''д-аьлн-д'' 'скончыў'; літар. ''делла'', аккинскакінск. ''д-елн-д'' 'аддаў' і інш.▼
▲Ёсьць запазычаньні з расейскае, арабскае мовы, з цюрскіх моваў (пераважна з [[Кумыцкая мова|кумыцкае]]), а таксама з [[Фарсі|пэрсыдзкае]] й [[Грузінская мова|грузінскае]].
Прыклады фанэтычных адрозьненьняў мэлхінскагамелхінскага дыялекту ад літаратурнае мовы: літар. ''сецна'', мэлхмелх. ''сеста'' 'спыніўся'; літар, ''лаьцна'', мэлхмелх. ''лаьста'' 'злавіў'; літар. ''эцна'', мэлхмелх. ''иста'' 'купіў'; літар. ''дечиг'', мэлхмелх. ''дешк'' 'дровы'; літар. ''хьаж'', мэлхмелх. ''хьаьга'' 'лоб'; літар,. ''йоьхь'', мэлхмелх. ''лоьхь'' 'кішка', 'каўбаса' і інш.▼
 
Прыклады фанэтычных адрозьненьняў ітумкалинскага дыялекту ад літаратурнае мовы: літар. ''борц'', ітумк. ''борс'' 'проса'; літар,. ''дарц'', ітумк. ''дарс'' 'бура'; літар. ''лоьху'', ітумк. ''лиеха'' 'шукае'; літар. ''муохк'', ітумк. ''муорк'' 'зямля', 'краіна'; літар. ''дуокх'', ітумк. ''дуорк'' 'смуга'; літар. ''бурч'', ітумк. ''бурш'' 'перац'; літар. ''ирча'', ітумк. ''ирша'' 'брыдкі' і інш.▼
== Дыялекты ==
 
Галанчоскі дыялект яшчэ не вывучаныдасьледжаны ў належнай меры. Да таго ж, яго носьбіты ў пераважнай большасьці зьмяшаліся з носьбітамі плоскасьцевага дыялекту. Галанчоскі дыялект спалучае рысы чачэнскае й [[Інгускаяінгуская мова|інгускае моваў]]. КомплексуКлястэру ''ст'' у пачатку слова ў галанчоскім, як і ў інгушскайінгускай, адпавядае з''с'': літар. ''стаг'', галанч. ''саг'' 'чалавек'; у галанчоскім, як і ў чачэнскай літаратурнай мове, назіраецца прагрэсыўнаяпрагрэсіўная асыміляцыя: літар., галанч. ''ведда'' < ''ведна'' 'уцёк'.▼
▲Асноўныя дыялекты: плоскасьцевы, леглы ў аснову літаратурнае мовы, акінскі, чэбэрлоеўскі, мэлхінскі, ітумкалінскі, галанчоскі, кістынскі. Яны распадаюцца на гаворкі, паміж якімі існуюць адносна невялікія разыходжаньні. Найбольшымі ёсьць адрозьненьні паміж плоскасьцевым, акінскім, чэбэрлоеўскім і збольшага кістынскім (у сувязі з моцным уплывам грузінскае мовы) дыялектамі.
 
▲Характэрнаму для літаратурнае мовы комплексу зычных лх у акінскім адпавядае рх: літар, малх, акінск. марх 'сонца'; літар, болх, акінск. борх 'праца'; у адрозьненьні ад літаратурнае, у акінскім няма прагрэсыўнае асыміляцыі афіксальнага н у дзеяслоўных формах мінулага часу: літар. аьлла, акінск. айлнд 'сказаў'; літар. делла, акінск. даьлнд 'скончыў'; у акінскім клясавыя паказчыкі могуць выступаць у функцыі вонкавае флексіі дзеяслоўных формаў: літар. д-альлла, акінск. д-аьлн-д 'скончыў'; літар. делла, аккинск. д-елн-д 'аддаў' і інш.
▲Прыклады фанэтычных адрозьненьняў мэлхінскага дыялекту ад літаратурнае мовы: літар. сецна, мэлх. сеста 'спыніўся'; літар, лаьцна, мэлх. лаьста 'злавіў'; літар. эцна, мэлх. иста 'купіў'; літар. дечиг, мэлх. дешк 'дровы'; літар. хьаж, мэлх. хьаьга 'лоб'; літар, йоьхь, мэлх. лоьхь 'кішка', 'каўбаса' і інш.
 
▲Прыклады фанэтычных адрозьненьняў ітумкалинскага дыялекту ад літаратурнае мовы: літар. борц, ітумк. борс 'проса'; літар, дарц, ітумк. дарс 'бура'; літар. лоьху, ітумк. лиеха 'шукае'; літар. муохк, ітумк. муорк 'зямля', 'краіна'; літар. дуокх, ітумк. дуорк 'смуга'; літар. бурч, ітумк. бурш 'перац'; літар. ирча, ітумк. ирша 'брыдкі' і інш.
 
▲Галанчоскі дыялект яшчэ не вывучаны ў належнай меры. Да таго ж яго носьбіты ў пераважнай большасьці зьмяшаліся з носьбітамі плоскасьцевага дыялекту. Галанчоскі дыялект спалучае рысы чачэнскае й [[Інгуская мова|інгускае моваў]]. Комплексу ст у пачатку слова ў галанчоскім, як і ў інгушскай, адпавядае з: літар. стаг, галанч. саг 'чалавек'; у галанчоскім, як і ў чачэнскай літаратурнай мове, назіраецца прагрэсыўная асыміляцыя: літар., галанч. ведда < ведна 'уцёк'.
 
У разгляданых дыялектах назіраюцца таксама некаторыя лексычныя, марфалягічныя й сынтаксычныя асаблівасьці.
 
== Пісьмовасьць ==
ПершымПершаю пісьменствампісьмовасьцю, што выкарыстоўвалася ў Чачэніі й [[Інгушэтыя|Інгушэтыі]], лічыцца [[Грузінскігрузінскі альфабэт|грузінская]]. Пры раскопках былі знойдзеныя чарапкі з грузінскімі літарамі, а нау Асе сустрэлісязнаходзіліся інгускія надпісы грузінскімі літарамі. Такім чынам, можна сьцьвярджаць, штопра ўжываньне грузінкае пісьмовасьці ў рэгіёне Чачэніі ды Інгушэтыі грузінскае пісьмовасьці ў пэрыяд [[сярэднявеччаСярэднявечча]] (VIII-XII стст.) грузінская абэцэда ўжывалася ў горах Чачэна-Інгушэтыі.▼
 
=== Арабская абэцэдапісьмовасьць ===▼
== Пісьменства ==
З распаўсюджваньнем [[Ісламіслам]]у зацьвердзілася й [[Арабскі альфабэт|арабскаеарабская пісьменствапісьмовасьць]]. [[Шаміль|Шамілём]] была прадпрынятая спроба стварэньня для чачэнцаў пісьма на аснове арабскае графікі, якое выглядала такнаступным чынам:▼
 
▲Першым пісьменствам, што выкарыстоўвалася ў Чачэніі й [[Інгушэтыя|Інгушэтыі]], лічыцца [[Грузінскі альфабэт|грузінская]]. Пры раскопках былі знойдзеныя чарапкі з грузінскімі літарамі, а на Асе сустрэліся інгускія надпісы грузінскімі літарамі. Такім чынам можна сьцьвярджаць, што ў [[сярэднявечча]] (VIII-XII стст.) грузінская абэцэда ўжывалася ў горах Чачэна-Інгушэтыі.
 
 
▲=== Арабская абэцэда ===
 
▲З распаўсюджваньнем [[Іслам]]у зацьвердзілася й [[Арабскі альфабэт|арабскае пісьменства]]. [[Шаміль|Шамілём]] была прадпрынятая спроба стварэньня для чачэнцаў пісьма на аснове арабскае графікі, якое выглядала так:
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
Радок 211 ⟶ 196:
|}
 
З мэтай прынадыпрыстасаваньня пісьма да чачэнскае фанэтыкі гэтая абэцэдапісьмовасьць рэфармавалася ў [[1910]], [[1920]] і [[1922]] гадох. Гэтай сыстэмай чачэнцы карысталіся да [[1926]] году. Акрамя гэтага, пры дапамозе арабскае графікі былі запісаныя й чачэнскія "«тэптары"» - родавыя кронікіхронікі, шматлікія зь якіх былі зьнішчаныя ў выніку акцыі, прадпрынятай [[НКУС]] напррыканцы лютага [[1944]] году. Тады ў цэнтры [[Грозны|Грознага]], у сквэрыку перад Палацам піянэраў, было спаленая вялікая колькасьць кнігаў і рукапісных матар’ялаўматэрыялаў, канфіскаваных у сасланых чачэнцаў.
 
=== Кірылічная абэцэдапісьмовасьць ===▼
Гэтая абэцэдапісьмовасьць была створаная ў [[1862]] годзе баронам Усьлярам. Яна грунтавалася на [[Кірыліцакірыліца|кірыліцы]] й выкарыстоўвалася больш для запісаў чачэнскіх тэкстаў расейскімі навукоўцамі, чым самімі чачэнцамі. У [[1911]] годзе была прадпрынятая спроба ўвесьці яе некалькі зьмененую версію для навучаньня дзяцей у мясцовых школах.▼
 
СучаснаяСучасны чачэнскаячачэнскі абэцэдаальфабэт заснаванаязаснаваны на графічнай аснове расейскаерасейскага абэцэдыі аформлены ў [[1938]] годзе. ЯнаЁн зьмяшчае 49 літараў.▼
▲=== Кірылічная абэцэда ===
 
16 дадатковых у параўнаньні з расейскайрасейскім абэцэдайальфабэтам літараў выкарыстоўваюцца для перадачы спэцыфічных чачэнскіх гукаў (гартанных зычных і мяккіх гукаў). Яны пазначаюцца з дапамогай уведзенае у чачэнскую абэцэду літары IӀ ("«палачка"») і дыграфаў: ''аь'', гI''гӀ'', ''кх'', ''къ'', кI''кӀ'', ''оь'', пI''пӀ'', тI''тӀ'', ''уь'', ''хь'', хI''хӀ'', цI''цӀ'', чI''чӀ'', ''юь'', ''яь''.▼
▲Гэтая абэцэда была створаная ў [[1862]] баронам Усьлярам. Яна грунтавалася на [[Кірыліца|кірыліцы]] й выкарыстоўвалася больш для запісаў чачэнскіх тэкстаў расейскімі навукоўцамі, чым самімі чачэнцамі. У [[1911]] была прадпрынятая спроба ўвесьці яе некалькі зьмененую версію для навучаньня дзяцей у мясцовых школах.
 
▲Сучасная чачэнская абэцэда заснаваная на графічнай аснове расейскае абэцэды ў [[1938]]. Яна зьмяшчае 49 літараў.
 
▲16 дадатковых у параўнаньні з расейскай абэцэдай літараў выкарыстоўваюцца для перадачы спэцыфічных чачэнскіх гукаў (гартанных зычных і мяккіх гукаў). Яны пазначаюцца з дапамогай уведзенае у чачэнскую абэцэду літары I ("палачка") і дыграфаў: аь, гI, кх, къ, кI, оь, пI, тI, уь, хь, хI, цI, чI, юь, яь.
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
Радок 469 ⟶ 452:
|}
 
=== Лацінскі альфабэт ===
 
ЧачэнскаяЧачэнскі абэцэдаальфабэт на лацінскай графіцыаснове былабыў створанаяствораны Х. Ашаевым у [[1925]] годзе.▼
=== Лацінская абэцэда ===
 
▲Чачэнская абэцэда на лацінскай графіцы была створаная Х.Ашаевым у [[1925]].
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
Радок 531 ⟶ 513:
|}
 
У [[1920]]-я строгае нормы пісьменнасьці не існавала, таму некаторыя знакі ў розных выданьнях маглі адрозьнівацца. НаГэтым гэтай абэцэдзеальфабэтам было надрукавана шмат навучальнае, мастацкае й палітычнае літаратуры.
 
У пэрыяд [[Чачэнская Рэспубліка Ічкерыя|фактычнае незалежнасьці]] Чачэніі ў [[1994]]-[[2000]] гг. выкарыстоўваўся іншы варыянт чачэнскае лацінкілацініцы. Знак ''h'' адпавядаў I''Ӏ'' у абэцэдзеальфабэце на аснове кірыліцы, а ''ə'' - адпаведна ''ъ''. Замест ''ь'' выкарыстоўваўся умляўт.
 
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;"
Радок 601 ⟶ 583:
|}
 
== Прыклад тэксту ==
== Прыклад чачэнскае мовы (хрысьціянская малітва “Войча наш!”) ==
Малітва [[Ойча наш]] па-чачэнску:
<poem>
Дада! Хьан цІе сийлахь хуьлда!
Радок 613 ⟶ 596:
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Interwiki|ce|чачэнскай|}}
 
== Крыніцы ==
{{Крыніцы}}
 
{{Афіцыйныя мовы ў Расеі}}
 
[[Катэгорыя:Чачэнія]]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Чачэнская_мова»