Вікіпэдыя

Прусія: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
выпраўленьне спасылак
выпраўленьне спасылак, артаграфія
Радок 78:
 
=== V—XIII стагодзьдзі ===
Да XIII стагодзьдзя тэрыторыю Ўсходняе Прусіі засялялі [[прусы]]. Яны зьяўляліся аднымі з прамых пераемнікаў [[Культура баявых сякераў|культуры шнуравае керамікі]] (III—II тыс. да н. э.) якая займала амаль усю кантынэнтальную Эўропу, акрамя Міжземнамор’я і Поўначы, — у тым ліку сучасную Цэнтральную Расею. Іх вылучэньне ў асобны народ з групы роднасных плямёнаў адносяць да V—VI стагодзьдзям. Пры гэтым характэрныя рысы ўласна прускае культуры прасочваюцца з пачатку нашае эры. Першыя селішчы ўласна прусаў паўсталі на ўзьбярэжжы цяперашняга [[КалінінградскіКалінінградзкая заліўзатока|КалінінградскагаКалінінградзкай залівузатокі]]. Затым, аж да IX стагодзьдзя, прусы мігравалі на захад, да ніжняй плыні Віслы.
 
У XIII павеку гэта [[Прускі крыжовы паход|тэрыторыя была захоплена]] [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскім ордэнам]].
Радок 84:
=== Тэўтонскі ордэн (1224—1525) ===
{{Асноўны артыкул|Тэўтонскі ордэн}}
У 1226 годзе польскі князь [[Конрад I Мазавецкі]] папытаў дапамогі ў [[Тэўтонскі ордэн|тэўтонскіх рыцараў]] у барацьбе супраць прусаў, абяцаўшы ім валоданьне гарадамі Кульм і Добрынь, а таксама захаваньне за імі захопленых тэрыторыяў. У 1232 годзе Тэўтонскія рыцары прыбылі ў [[Польшча|Польшчу]]. Заваяваньне прусаў і яцьвягаў, пачатае ў 1233, завяршылася ў 1283; два вялікіх паўстаньні прускіх плямёнаў (1242—1249 і 1260—1274) былі жорстка падушаны. У 1237 да Тэўтонскага ордэна далучыліся рэшткі [[Ордэн мечнікаўмечаносцаў|ОрдэныОрдэна мечнікаўмечаносцаў]], пацярпелага незадоўга да гэтай паразы ад ліцьвінаў. У выніку гэтага аб’яднаньня ўтварылася аддзяленьне Тэўтонскага ордэна ў [[Інфлянты|Інфлянтах]] і [[Курляндыя|Курляндыі]] — [[Лівонскі ордэн]]. Пасьля падначаленьня Прусіі пачаліся рэґулярныя паходы супраць паганскай [[ВКЛ|Літвы]]. У 1308—1309 Тэўтонскі ордэн захапіў у Польшчы [[Усходняе Памор’е]] з [[Гданьск]]ам. У 1346 дацкі кароль [[Вальдэмар IV Атэрдаг|Вальдэмар IV]] саступіў ордэну [[Эстляндыя|Эстляндыю]]. У 1380—1398 ордэн падпарадкаваў [[Жамойць]], аб’яднаўшы такім чынам свае валадарствы ў Прусіі і [[Лівонія|Лівоніі]], у 1398 захапіла выспа Готлянд, у 1402 набыў Новую марку.
 
Пагроза з боку Тэўтонскага ордэна прывяла да ўсталяваньня дынастычнага саюзу паміж Польшчаю і Літвою ([[Крэўская унія]] 1385). У [[Вялікая вайна 1409—1411 гадоў|Вялікай вайне 1409—1411 гадоў]] Тэўтонскі ордэн патрываў [[Грунвальдзкая бітва|паразу пры Грунвальдзе]] ад аб’яднаных сілаў Польшчы і Вялікага княства Літоўскага. Па [[Торунскі мір 1411 году|Торунскім міры 1411 году]] ён, адмовіўшыся ад Жамойці і польскае Дожынскай землі, выплаціў кантрыбуцыю. З гэтай паразы пачынаецца заход Ордэну.
Радок 95:
У 1525 Вялікі Маґістар Тэўтонскага Ордэна Альбрэхт Брадэнбургскі, пяройдучы ў пратэстанцызм, па радзе [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] сэкулярызаваў землі Тэўтонскага ордэна ў Прусіі, ператварыўшы іх у свецкае ґерцаґства, зьмешчанае ў леннай залежнасьці ад Польшчы.
 
Альбрэхт таксама рэфармаваў усю дзяржаўную сыстэму. Ствараліся новыя ўрадавыя ўстановы. У 1544 годзе ў Кенігзбэрзе ўтвораны [[Кенігзбэргскі ўнівэрсытэт|унівэрсытэт]], уладкованы па ўзоры іншых нямецкіх унівэрсытэтаў. Рэформы Альбрэхта згулялі значную ролю ў разьвіцьці Прусіі, спрыялі яе эканамічнаму і культурнаму разьвіцьцю. Памёр Альбрэхт [[20 сакавіка]] [[1568 год]]у на 78-м годзе жыцьця ў замку Тапіаў ([[ГвардэйскГвардзейск]]).
 
Пасьля яго сьмерці сытуацыя ў Прусіі зноў ускладнілася. Яго хворы сын, Альбрэхт Фрэдэрэк, практычна не прымаў удзелу ў кіраваньні ґерцаґствам. З 1578 году Прусіяю сталі кіраваць рэґенты зь нямецкай дынастыі [[ГагенцолерыГогенцолерны|ГагенцолераўГогенцолернаў]]. Бо ў Альбэрта Фрэдэрыка не было сыноў, курфюрст [[Брандэнбург]]у Ёахім Фрыдрых жэніць свайго сына Яана Жыгімонта на Ганьне Прускай, дочкі Альбрэхта ў надзеі ўсталяваць дынастычнае сваяцтва і пасьля яго сьмерці далучыць землі Прусіі да Брандэнбурга. Так і здарылася. У 1618 Альбрэхт Фрэдэрык памірае і прускае ґерцаґства пераходзіць курфюрсту Брандэнбурга Яану Жыгімонту.
 
=== Курфюрства Брандэнбург-Прусія (1618—1701) ===
Радок 104:
Улада Брадэнбурґскіх курфюрстаў у далучаных землях Прусіі была даволі хісткае. Па-першае Прусія працягвала знаходзіцца ў леннай залежнасьці ад Польшчы, па-другое Польшча сама жадала валодаць гэтымі тэрыторыямі, марачы далучыць Прусію да каронных земляў у выглядзе ваяводзтва. Брандэнбурґ жа тым часам моцна пакутаваў ад распачатае Трыццацігадовай вайны і не мог праводзіць актыўную палітыку па замацаваньні за сабою нованабытых земляў.
 
Значнае ўзмацненьне Брадэнбургска-Прускай дзяржавы адбылося пры кіраваньні [[Фрыдрых Вільгельм I (курфюрст брадэнбургскі)Брандэнбурскі|Фрыдрыха Вільгельма I]]. Яго палітыка спрыяла прытоку імігрантаў у разбураны вайною Брандэнбурґ і спрыяла яго хуткаму аднаўленьню. З мэтаю зьнішчэньня леннае залежнасьці Прусіі ад Польшчы і дасягненьня яе сувэрэнітэту курфюрст прыняў удзел у швэцка-польскай вайне 1655—1661 гадоў. Перамога над палякамі ў трохдзённай бітве пад Варшаваю, здабытая пры дапамозе брадэнбурґскіх войскаў, значна ўзмацніла пазыцыі курфюрста. 20 лістапада 1656 [[Карл X Густаў|Карл X]] склаў з курфюрстам дамову ў Лабіаў, па якім Фрыдрых-Вільгельм атрымліваў поўны сувэрэнітэт у Прусіі. У адпаведнасьці [[Вяляўска-Быдгошчскі трактат 1657|Вяляўска-Будгошчскім трактатам 1657]] гэты сувэрэнітэт прызнаецца Рэччу паспалітай. Зараз на карце Эўропы зьяўляецца новая дзяржава Брандэнбург-Прусія, якая дзякуючы высілкам Фрыдрыха Вільгельма I значна ўзмацняецца і абрастае новымі землямі.
 
=== Каралеўства Прусія (1701—1918) ===
{{Асноўны артыкул|ПрусіяКаралеўства (каралеўства)Прусія}}
 
[[18 студзеня]] [[1701 год]]у ў [[Кёнігсбэрг]]у сын Фрыдрыха Вільгельма курфюрст Брадэнбурскі [[Фрыдрых I (кароль Прусіі)|Фрыдрых III]] быў каранаваны каралём Прусіі і прыняў тытул ''Фрыдрыха I'', пры гэтым назва Прусія была прысвоена ўсёй Брандэрбурска-Прускай дзяржаве.
Радок 129:
==== Войны за аб’яднаньне Нямеччыны ====
 
У [[1848]]—[[1850]] і [[1864]] гадах Прусія сумесна ззь [[Нямецкі саюз|Нямецкім саюзам]] вяла вайну супраць [[Данія|Даніі]] за ўладаньне ґерцаґствамі Шлезьвіг і Гальштэйн (Глядзіце [[Дацка-пруская вайна 1848—1850]], [[Дацкая вайна 1864 году]]). Па выніках вайны ґерцаґства былі абвешчаны сумеснымі валадарствамі Прусіі і Аўстрыі, якая стаяла на чале Нямецкага саюзу.
 
Імкненьне Аўстрыі і Прусіі да аб’яднаньня ўсіх нямецкіх земляў пад сваёю эгідаю прывяло да пачатку ў [[1866 год]]зе [[Аўстра-пруска-італьянская вайна|Аўстра-Прускае вайны]]. вынікаміВынікамі якоегэтай вайны сталі анэксія Прусіяю тэрыторыяў [[Каралеўства Гановер|ГановераГановэр]], [[Гэсэн-Касэль|Кургэсэна]], Насаў, [[Шлезьвіг-ГальштэйнГальштайн]]а, [[Франкфурт-на-Майне|Франкфурта-на-Майне]], дасягнутае з прычыны. гэтыхГэтыя анэксіяўанэксіі тэрытарыяльнаетэрытарыяльна злучэньнезлучылі рэйнскіхрэйнскія правінцыяўправінцыі Прусіі з асноўнаю тэрыторыяю каралеўства і ўтварэньнеўтварылі [[Паўночнанямецкі саюз|Паўночнанямецкага саюзу]], аб’ядналагаякі аб’яднаў 21 нямецкую дзяржаву.
 
У [[1870]]—[[1871]] гадах Прусія вяла [[Франка-пруская вайна 1870—1871|вайну супраць Францыі]], па выніках якой да Паўночнанямецкага саюзу былі далучаны паўднёванямецкія землі — [[Вялікае герцагства Бадэн|Бадэн]], [[Каралеўства Вюртэмбэрг|Вюртэмбэрг]] і [[Каралеўства Баварыя|Баварыя]]. [[18 студзеня]] [[1871 год]]у, яшчэ да канчатка вайны, у Вэрсалі міністар-прэзыдэнт Прусіі [[Ота фон Бісмарк|Бісмарк]] і прускі кароль [[Вільгельм I (нямецкі імпэратар)|Вільгельм I]] абвясьцілі пра стварэньне [[Нямецкая імпэрыя|Нямецкай імпэрыі]].
 
З гэтай даты пачынаецца гісторыя Прусіі ў складзе адзінай Нямецкай дзяржавы.
Радок 161:
[[Ваймарская рэспубліка]] засталася «саюзнай дзяржаваю», а землі былі дзяржавамі, хоць і з абмежаваным сувэрэнітэтам. Менавіта нераўнапраўе яе чальцоў, першым чынам, і характарызавала фэдэралістычную структуру Ваймарскае рэспублікі. На тэрыторыі Прусіі пражывала амаль 2/3 насельніцтвы, тут была шырока разьвіта прамысловасьць і вайсковая арґанізацыя. З прычыны гэтага Прусія захавала сваё дамінантнае становішча ў Нямеччыне ў параўнаньні зь іншымі нямецкімі землямі. Пляны тэрытарыяльнай перабудовы Нямеччыны сустракалі разьлютаваны супраціў. арт.18 Канстытуцыі ўсталёўваў, што тэрытарыяльныя зьмены існых і стварэньне новых земляў у межах нямецкай імпэрыі адбываецца шляхам імпэрскага закону, які зьмяняе канстытуцыю, што ў прамым сэнсе азначала, што ніякая тэрытарыяльная перабудова немагчыма без згоды Прусіі.
 
Нераўнапраўе выяўлялася і ў прадстаўніцтве земляў у [[Райхстаг|Райхстазе]]. Прусія тут атрымала 2/5 галасоў і сытуацыю не магло зьмяніць нават уключэньне ў канстытуцыю «антыпрускае абмоўкі», якая прадугледжвала, што палову прускіх галасоў павінны мець прадстаўнікі прускіх правінцыйных кіраваньняў, а не прускі ўрад. Такім чынам, з 66 галасоў у Райхстазе Прусія мела 26, Баварыя — 11, Саксонія — 7, Вюртэмберг — 4, Бадэн — 3, ЦюрынгіяТурынгія, ГессенГэсэн, Гамбург — па 2, астатнія 9 земляў па 1 голасу. Усё гэта казала пра тое, што ніводнае рашэньне не магло быць прынята супраць волі Прусіі.
 
==== Прусія ў эпоху Трэцяга райха ====
 
Пасьля прыходу [[30 студзеня]] [[1933 год]]у да ўлады ў Нямеччыне [[НСДАП|нацыянал-сацыялістаў]] Прусія працягвала заставацца ў складзе Нямеччыны на адмысловым становішчы. Ужо 30 студзеня [[райхскамісар]]ам Прусіі стаў віцэ-канцлер у [[Кабінэт Гітлера|сфармаваным урадзе]] [[Адольф Гітлер|Адольфа Гітлера]] [[Франц фон Папэн]]<ref>[[Залесский, Константин Александрович|К. А. Залесский]]. "НСДАП. Власть в Третьем рейхе". М., [[Эксмо]], 2005. С. 411</ref>.
 
Пасьля ўводзін пастоў імпэрскіх намеснікаў ([[штатгальтэр|райхсштатгальтэраў]]) у землях Нямеччыны з [[7 красавіка]] [[1933 год]]у і да свае сьмерці [[30 красавіка]] [[1945 год]]у імпэрскім намесьнікам Прусіі быў сам А. Гітлер, а яе [[Міністр-прэзыдэнт|міністрам-прэзыдэнтам]] з [[11 красавіка]] 1933 да [[23 красавіка]] 1945 году<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007772 Hermann Goring: Timeline<!-- Загаловак дададзены ботам -->]</ref> быў прэзыдэнт Райхстага [[Герман Герынг]]. Яму ж 30 студзеня [[1935 год]]у А. Гітлер даручыў адначасова выконваць яго абавязкі райхсштатгальтэра Прусіі, але фармальна застаючыся часткаю прускай дзяржавы<ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/14207/ПРУСІЯ ПРУССИЯ] - Советская историческая энциклопедия</ref>.
 
=== Ліквідацыя Прусіі ===
Радок 174:
Гэты працэс завяршыўся з прыняцьцем [[Кантрольная рада|саюзнай Кантрольнай радаю ў Нямеччыне]] 25 лютага 1947 гады Закона «Пра ліквідацыю Прускай дзяржавы». 1 сакавіка 1947 году Кантрольнай радаю афіцыйна заяўлена пра тое, што Пруская дзяржава «зьяўлялася крыніцаю мілітарызму і рэакцыі ў Нямеччыне», і таму яно больш не існуе.
 
Усходняя Прусія была падзелена паміж [[СССР|Савецкім Саюзам]] і [[Польшча]]ю. У склад Савецкага Саюзу разам са сталіцаю [[Кёнігзбэрг]]ам (які быў пераназваны ў [[Калінінград]]) увайшла адна траціна Ўсходняе Прусіі, на тэрыторыі якое была створана [[КалінінградскаяКалінінградзкая вобласьць]]. Невялікая частка, якая ўключала частка [[Куршская каса|Куршскае касы]] і горад [[КляйпэдаКлайпеда]] (КляйпэдскіКлайпедскі край), была перададзена [[Летува|Летувіскай ССР]]. Таксама да Польшчы адышлі [[Ніжняя Сілезія]], вялікая частка [[Памэранія|Памэраніі]] і іншыя тэрыторыі да ўсходу ад [[Мяжа па Одры — Найсэ|лініі Одар-Нэйсэ]].
 
Астатнія тэрыторыі ліквідаванай Прускай дзяржавы ўвайшлі ў склад іншых фэдэральных земляў Нямеччыны, такіх як [[Брандэнбург]], [[Гэсэн]], [[Ніжняя Саксонія]], [[Райнлянд-Пфальц]], [[Паўночны Райн-Вэстфалія]], [[Саксонія-Ангальт]], [[Турынгія]], [[Шлезьвіг-Гальштайн]], [[Мэкленбург-Пярэдняя Памеранія]], [[Бадэн-Вюртэмбэрг]], [[Заарлянд]]. У 1990 годзе самастойнаю зямлёю Нямеччыны стала былая сталіца Прусіі — [[Бэрлін]].
Радок 184:
 
== Геаграфія і насельніцтва Прусіі ==
Тэрыторыя Прусіі значна зьмянялася зь цягам часу. Так, у XIV павеку Прусія складалася з тэрыторыютэрыторый цяперашняга [[Вармінска-Мазурское ваяводзтва|Вармінска-Мазурскага ваяводзтва]] [[Польшча|Польшчы]], [[Калінінградзкая вобласьць|Калінінградзкае вобласьці]] і [[КляйпэдзкіКлайпедзкі раён Летувыпавет|Кляйпэдзкага раёнапавету]] [[Летува|Летувы]].
Напачатку XX стагодзьдзя каралеўства Прусія складалася з «уласна Прусіі» ([[Усходняя Прусія|Усходняй]] і [[Заходняя Прусія|Заходняй Прусіі]]), [[Правінцыя Брандэнбург|Брандэнбург]], правінцыі [[Правінцыя Саксонія|Саксоніі]] (тэрыторыя цяперашняе зямлі [[Саксонія-АнхальтАнгальт]] і частка зямлі [[ЦюрынгіяТурынгія]]), [[Памэранія|Памэраніі]], [[Рэйнская правінцыя|Рэйнскай правінцыі]], [[Вэстфалія|Вэстфаліі]], [[Сілезія|Сілезію]], [[Лужынка|Лужынкі]], Шлезьвіг-ГальштэйнГальштайн, [[Правінцыя ГановерГановэр|ГановерГановэр]], ГесэнГэсэн-Насаў і правінцыю Гагенцолерн.
 
У 1914 годзе плошча тэрыторыі Прусіі складала 354 490 км².
Радок 245:
== Узнагароды Прусіі ==
Ордэны Прусіі
* [[Ордэн Чорнага Арла]] {{мова-de|'''Hohen Orden vom Schwarzen Adler'''}} [[(ад 18. Januarстудзеня 1701]])
* [[Ордэн «За заслугі» (Прусія)|Ордэн «За заслугі»]] {{мова-de|'''Orden «Pour le Merite»'''}} [[(ад 31.05. траўня 1740]])
: [[Ордэн «За заслугі ў навуцы і мастацтве» (Прусія)]] {{мова-de|'''Orden «Pour le Merite» fur Wissenschaft und Kunste'''}}
* [[Ордэн Чырвонага арла]] {{мова-de|'''Roter Adlerorden'''}}
* [[Ордэн Лебедзя]] {{мова-de|'''Schwanenorden'''}}
* [[Ордэн Кароны (Прусія)|Ордэн Кароны]] {{мова-de|'''Kronen-Orden'''}}
* [[Каралеўскі ордэн дома ГагенцолернГогенцолерн]] {{мова-de|'''Koniglicher Hausorden von Hohenzollern'''}} [[18 студзеня]] [[1851 год]]а года
* [[Каралеўскі прускі ордэн Сьвятога Яана]] {{мова-de|'''Koniglich Preu?ischer St Johanniterorden'''}}
* [[Княжы ордэн дома Гагенцолерн]] {{мова-de|''' Hausorden von Hohenzollern'''}}
Радок 266:
* ''Acta Borussica''
* ''Allgemeines Archiv für die Geschichtskunde des Preußischen Staates'' (Leopold v. Ledebur, Hrsg.). Erster Band, Mittler, Berlin/Posen/Bromberg 1830, [http://books.google.de/books?id=_SsbAAAAYAAJ&pg=PA1#PPP7 390 Seiten].
* [[Max Toeppen]]: ''Historisch-komparative Geographie von Preußen'', Gotha 1858, [http://books.google.de/books?id=KMcBAAAAYAAJ&pg=PR1 398 Seiten].
* ''[[Scriptores rerum Prussicarum]] – Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit'' ([[Theodor Hirsch|T. Hirsch]], [[Max Toeppen|M. Töppen]] und E. Strehlke, Hrsg.), mit deutschsprachigen Anmerkungen, fünf Bände (1861–1874), [http://books.google.de/books?id=YX8OAAAAYAAJ&pg=PR3 Band 1], [http://books.google.de/books?id=OsvtAAAAIAAJ&pg=PP7 Band 2], [http://books.google.de/books?id=qtftAAAAIAAJ&pg=PP7 BendBand 3].
* ''Die preußische Landesgesetzgebung – Sammlung von Textausgaben'' (Max Apt, Hrsg.). Buchhandlung des Waisenhauses, Halle/S. u. Berlin 1933–1935. Etwa 14 Bände (mit Nachträgen).
* Kurt Adamy, Kristina Hübener (Hrsg.): ''Geschichte der Brandenburgischen Landtage. Von den Anfängen 1823 bis in die Gegenwart''. Verlag für Berlin-Brandenburg, 1999, ISBN 3-930850-71-0.
* [[Udo Arnold]]: ''Preußen und Berlin''. Lüneburg 1981.
* Udo Arnold: ''Preußen als Hochschullandschaft im 19./20. Jahrhundert''. Lüneburg 1992.
* Udo Arnold: ''Preußische Landesgeschichte''. Petersberg 2001.
* [[Dirk Blasius]] (Hrsg.): ''Preußen in der deutschen Geschichte''. Verlagsgruppe Athenäum, Hain, Scriptor, Hanstein, Königstein/Taunus 1980, ISBN 3-445-02062-0. Mit Auswahlbibliografie und Personenregister.
* [[Peter Brandt (Historiker)|Peter Brandt]], Reiner Zilkenat (Hrsg.): ''Preußen. Ein Lesebuch''. LitPol Verlag, Berlin 1981, ISBN 3-88279-021-0.
* ''Handbuch der preußischen Geschichte'', hrsg. im Auftrag der Historischen Kommission zu Berlin:
** Band 1: Wolfgang Neugebauer (Hg.): ''Das 17. und 18. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens.'' Walter de Gruyter, Berlin New York 2009.
Радок 281:
* Otto Büsch, Wolfgang Neugebauer (bearb. u. Hg.): ''Moderne Preußische Geschichte 1648–1947. Eine Anthologie''. 3 Bde., Walter de Gruyter, Berlin New York 1981 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 52/1-3. Forschungen zur Preußischen Geschichte), ISBN 3-11-008324-8.
* Otto Büsch, Monika Neugebauer-Wölk (Hrsg.): ''Preußen und die revolutionäre Herausforderung seit 1789. Ergebnisse einer Konferenz''. Berlin 1991 (Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 78. Forschungen zur preußischen Geschichte), ISBN 3-11-012684-2.
* [[Christopher Clark]]: ''Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600–1947''. bpb 2007, ISBN 978-3-89331-786-8.
* Beate Engelen: ''Soldatenfrauen in Preußen''. Münster 2005 (Herrschaft und soziale Systeme in der Frühen Neuzeit, Bd. 7), ISBN 3-8258-8052-4.
* Gerhard Friedrich: ''Fontanes preußische Welt. Armee – Dynastie – Staat''. Baltica Verlag, Flensburg 2001, ISBN 3-934097-12-X.
* [[Oswald Hauser]]: ''Preußische Staatsraison und nationaler Gedanke''. Neumünster 1960
* [[Oswald Hauser]]: ''Preußen, Europa und das Reich''. Köln 1987
* [[Klaus Herdepe]]: ''Die Preußische Verfassungsfrage 1848''. ars et unitas, Neuried 2003 (Deutsche Universitätsedition, Bd. 22), ISBN 3-936117-22-5.
* [[Reinhart Koselleck]]: ''Preußen zwischen Reform und Revolution. Allgemeines Landrecht, Verwaltung und soziale Bewegung von 1791 bis 1848''. Klett-Cotta, Stuttgart 1987, ISBN 3-608-95483-X.
* Wolfgang Neugebauer: ''Die Geschichte Preußens. Von den Anfängen bis 1947''. Piper, München 2006, ISBN 3-492-24355-X.
* Uwe A. Oster: ''Preußen. Geschichte eines Königreichs''. Piper, München 2010, ISBN 3-492-05191-X.
* [[Hans-Joachim Schoeps]]: ''Preußen. Geschichte eines Staates. Bilder und Zeugnisse''. Ullstein, Frankfurt a.M., Berlin 1992 (zuerst Frankfurt a.M., Berlin: Propyläen Verlag, 1966, 1967), ISBN 3-550-08585-0.
* [[Julius H. Schoeps]]: ''Preußen, Geschichte eines Mythos''. 2. erw. Aufl., Bebra Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-89809-030-2.
* [[Eberhard Straub]]: ''Eine kleine Geschichte Preußens''. Siedler, Berlin 2001, ISBN 3-88680-723-1.
* [[Friedemann Bedürftig]] (Hrsg.): ''Preußisches Lesebuch. Bilder, Texte, Dokumente''. Unipart-Verlag, Stuttgart 1981, ISBN 3-8122-8101-5.
* [[Marion Gräfin Dönhoff]]: ''Preußen. Maß und Maßlosigkeit''. Goldmann, München 1998, ISBN 3-442-75517-4.
* Hans Dollinger: ''Preußen. Eine Kulturgeschichte in Bildern und Dokumenten''. Prisma, Gütersloh 1985, ISBN 3-570-09624-6. Mit einem Vorwort von Marion Gräfin Dönhoff und einer synchronoptischen Zeittafel zur Geschichte und Kultur Preußens.
* [[Bernt Engelmann]]: ''Preußen. Land der unbegrenzten Möglichkeiten''. München 1981, ISBN 3-442-11300-8.
* [[Joachim Fernau]]: ''Sprechen wir über Preußen. Die Geschichte der armen Leute''. Herbig Verlag, Berlin und München 1999, ISBN 3-7766-2132-X.
* Siegfried Fischer-Fabian: ''Preußens Krieg und Frieden. Der Weg ins Deutsche Reich''. Droemer Knaur, München und Zürich 1981, ISBN 3-426-26043-3. Mit 50 Abbildungen, Zeittafel 1786–1871, Literaturverzeichnis, Register und Bildnachweis.
* [[Siegfried Fischer-Fabian]]: ''Preußens Gloria. Der Aufstieg eines Staates''. Lübbe Verlag, Bergisch Gladbach 2007, ISBN 978-3-404-64227-4.
* [[Sebastian Haffner]]: ''Preußen ohne Legende''. Gruner u. Jahr, Hamburg 1979, ISBN 3-442-11511-6. Mit 8 Karten, Zeittafel von 1134 bis 1947, Personenregister und Bildnachweis; Bildteil von Ulrich Weyland.
* Sebastian Haffner, [[Wolfgang Venohr]]: ''Preußische Profile''. Ullstein, Berlin 2001, ISBN 3-548-26586-3.
* Alwin Hanschmidt, ''Die Grafschaft Lingen und Brandenburgs-Preußens Expansion nach Westen''. In: Emsländische Geschichte Bd. 13, Haselünne 2006, S. 425–440.
* Ludwig Hüttel: ''Friedrich-Wilhelm von Brandenburg der Große Kurfürst 1620–1688'', Süddeutscher Verlag, München 1981, ISBN 3-7991-6108-2.
* [[Ingrid Mittenzwei]], Erika Herzfeld: ''Brandenburg-Preußen 1648 bis 1798. Das Zeitalter des Absolutismus in Text und Bild''. Berlin (Ost) 1987, ISBN 3-373-00004-1. Anhang mit Sigelverzeichnis, Personenregister und Bildnachweis.
* [[Heinz Ohff]]: ''Preußens Könige''. Pieper Verlag, München Zürich 2001, ISBN 3-492-23359-7. Mit 39 S/w-Abbildungen, einer Zeittafel, einer Auswahlbibliografie und einem Personenregister.
* [[Wolfgang Ribbe]], [[Hansjürgen Rosenbauer]] (Hrsg.): ''Preußen. Chronik eines deutschen Staates''. Berlin 2000, ISBN 3-87584-023-2. Begleitbuch zur gleichnamigen sechsteiligen Fernsehreihe, mit zahlreichen Abbildungen.
* Johannes Rogalla von Bieberstein: ''Preußen als Deutschlands Schicksal'', München 1981, ISBN 3-597-10336-7.
* Jürgen W. Schmidt (Hg.): ''Polizei in Preußen im 19. Jahrhundert'', Ludwigsfelde 2011, ISBN 978-3-933022-66-0.
* [[Hans-Joachim Schoeps]]: ''Preußen gestern und morgen.'' Preussen Verlag, Eutin-Fissau, Essay.
* Kerski, Basil (Hrsg.): ''Preußen – Erbe und Erinnerung. Essays aus Polen und Deutschland.'' Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V., 1. Aufl., 2005, ISBN 978-3-936168-17-4.
* ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Fünfbändiger Katalog zur gleichnamigen Ausstellung der Berliner Festspiele vom 15. August–15. November 1981 im [[Martin-Gropius-Bau|Gropius-Bau]] in Berlin, Rowohlt, Reinbek 1981.
** Band 1 ''Preußen. Versuch einer Bilanz''. Hg. von Gottfried Korff, 1500-ISBN 3-499-34001-1.
** Band 2 ''Preußen. Beiträge zu einer politischen Kultur''. Hg. von Manfred Schlenke, 1000-ISBN 3-499-34002-X.
Радок 320:
== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commonscat|Prussia}}
* [http://www.runivers.ru/doc/d2.php?SECTION_ID=7458&CENTER_ELEMENT_ID=226713&PORTAL_ID=7455 Э. Лявіс. Нарысы па гісторыі Прусіі.]
 
[[Катэгорыя:Прусія| ]]
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Прусія»