|
Сыстэма ГУЛаг была створаная па асабістым загадзе Сталіна<ref>[http://echo.msk.ru/programs/staliname/657435-echo/ # element-text Імем Сталіна: Гуляг на «Вялікіх будоўлях камунізму»]</ref> ад [[1929]] і атрымала далейшае разьвіцьцё з 1930 году. [[25 красавіка]] [[1930]] загадам [[ОГПУ]] № 130/63 у мэтах выкананьня пастановы [[СНК СССР]] «Палажэньне аб папраўча-працоўных лягерах» ад [[7 красавіка]] [[1930]] было арґанізавана Ўпраўленьне лягерамі ОГПУ (УЛАГ) (СУ СССР. 1930. № 22. С. 248). Зь лістапада [[1930]] стала зьяўляцца назва '''ГУЛаг''' ('''Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лягераў ОГПУ'''). [[10 ліпеня]] [[1934]] быў створаны [[Народны камісарыят унутраных справаў СССР]], у склад якога ўвайшлі пяць галоўных упраўленьняў. Адным зь іх было '''Галоўнае ўпраўленьне лягераў''' (ГУЛаг). У [[1934]] годзе Ўнутранай ахове НКУС былі перападпарадкаваныя [[канвойныя войскі СССР]]. [[27 кастрычніка]] [[1934]] у ГУЛаг перайшлі ўсе папраўча-працоўныя ўстановы Наркамату юстыцыі РСФСР.
[[4 студзеня]] [[1936]] быў сфармаваны ІнжынернаІнжынэрна-будаўнічы адзьдзеладдзел НКУС, [[15 студзеня]] 1936 — Упраўленьне асаблівага будаўніцтва, [[3 сакавіка]] 1936 — Галоўнае ўпраўленьне будаўніцтва шашэйных дарог (ГУШОСДОР). У вядзеньні НКУС знаходзіліся такія прадпрыемствы, як Галоўнае ўпраўленьне па будаўніцтве горна-металургічныхмэталургічных прадпрыемстваў, Галоўгідрабуд, Галоўпрамбуд, [[Дальбуд]] (Галоўнае ўпраўленьне будаўніцтва Далёкае Поўначы) і інш. Гуляг быў расфармаваны ў адпаведнасьці з загадам [[МУС СССР]] № 020 ад [[25 студзеня]] [[1960]] паводле Пастановы [[Савет Міністраў СССР|Савету Міністраў СССР]] № 44-16 ад [[13 студзеня]] [[1960]] і ў сувязі з Указам [[Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР|Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР]] ад [[13 студзеня]] [[1960]] «Аб скасаваньні МУС СССР».
=== Пачатковы этап ===
Да стварэньня ГУЛаг у РСФСР кіраўніцтва большасьцю месцаў зьняволеньня было ўскладзена на адзьдзеладдзел выкананьня пакараньняў [[Народны камісарыят юстыцыі РСФСР|Народнага камісарыята юстыцыі РСФСР]] і [[Галоўнае ўпраўленьне прымусовае працы]] пры [[Народны камісарыят унутраных спраў РСФСР|Народным камісарыяце ўнутраных спраў РСФСР]]. Пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі да 1934 годагоду агульныя турмы знаходзіліся ў падпарадкаваньні рэспубліканскіх народных камісарыятаў юстыцыі й ўваходзіліуваходзілі ў сыстэму [[Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных устаноў|Галоўнага ўпраўленьня папраўча-працоўных устаноў]]. [[25 ліпеня]] [[1922]] [[СНК РСФСР|Савет народных камісараў]] прыняў пастанову аб засяроджваньні кіраўніцтва асноўнымі месцамі зьняволеньня (акрамя агульных турмаў) у адным ведамстве й крыху пазнейпазьней, у кастрычніку таго ж годагоду, быў створаны адзіны орган ў сыстэме [[Народны камісарыят унутраных спраў СССР|НКУС]] — Галоўнае ўпраўленьне месцамі зьняволеньня.
У [[1934]] у агульныя турмы былі перададзеныя ў Гулаг НКУС СССР, а ў верасьні [[1938]] — у складзе НКУС было створана самастойнае ''Галоўнае турэмнае кіраванне''.
=== Пэрыяд росквіту ===
[[24 красавіка]] [[1930]] па загадзе [[ОГПУ]] было створанае УпраўленьнеЎпраўленьне лагерамілягерамі. Першая згадка уласнаўласна пра ГУЛаг (Галоўнае ўпраўленьне лагераўлягераў) можна знайсьці ў загадзе ОГПУ ад [[15 лютага]] [[1931]].
3 жніўня 1933 г. пастановай СНК СССР сьцвярджаеццасьцьвярджаецца [[Папраўча-Працоўны Кодэкс Беларускай ССР (1933)|Папраўча-Працоўны Кодэкс Беларускай ССР]], прапісваць розныя аспэкты функцыянаваньня ІТЛ. У прыватнасьці, кодэксам прадпісваецца выкарыстаньне працы зьняволеных <ref group="~"> Глядзіце арт. 70, «у месцах пазбаўлення волі арганізуюцца прадпрыемства індустрыяльнага тыпу ...» </ref> і ўзаконьваньнем практыцы заліку двух дзён ўдарнай працы за тры дні тэрміну <ref group="~"> Артыкул 127: "Наглядальныя камісіі могуць заахвочваць асабліва прадуктыўную працу пазбаўленых свабоды, якія адбываюць спасылку з папраўча-працоўнымі працамі й выконваюць папраўча-працоўныя работы без пазбаўленьня волі, шляхам заліку двух дзён асабліва плённай працы за тры дні тэрміну ". </ref>, шырока ужывальнаяўжывальная для матывацыі зняволеныхзьняволеных пры будаўніцтве [[Беламорска-Балтыйскі канал|Беламорканала]].
[[10 чэрвеня]] [[1934]] паводле Пастановы [[ЦВК СССР]] пры адукацыі новага саюзна-рэспубліканскага [[Народны камісарыят унутраных спраў СССР|НКУС]] у яго складзе было створанае Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лагераўлягераў і працоўных паселішчаў. У кастрычніку таго ж годагоду гэтае кіраваньне было перайменавана ў Галоўнае ўпраўленьне лагераўлягераў, працапаселішчаў і месцаў зьняволеньня.
У далейшым гэтае кіраваньне яшчэ двойчы пераназывалася й у лютым [[1941]] атрымала замацаваную назву: [[Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лагераў і калёніяў НКУС СССР]]. Пасьля заканчэньня [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]], у сувязі з рэарґанізацыяй [[наркамат]]аў у [[міністэрства|міністэрствы]], Галоўнае ўпраўленьне папраўча-працоўных лагераўлягераў і калоніяўкалёніяў у сакавіку [[1946]] ўвайшло ў склад [[МУС СССР]].
Пастановай Савета Міністраў СССР ад [[21 лютага]] [[1948]] а «Аб арґанізацыі лагераў і турмаў са строгім рэжымам для ўтрыманьня асабліва небясьпечных дзяржаўных злачынцаў [і аб накіраванні іх па адбыцьці пакараньня на пасяленне ў аддаленыя мясцовасьці СССР]» для «шпіёнаў, дыверсантаў, тэрарыстаў, трацкістаў, правых, меншавікоў, эсэраў, анархістаў, нацыяналістаў, белаэмігрантаў і ўдзельнікаў іншых антысавецкіх арґанізацый і супольнасьцяў» у сыстэме ГУЛага ствараліся [[Асаблівыя лагера|асаблівыя лагеры]] ([[Стэплаг]], [[Мінлаг]], [[Дуброўлаг]], [[Азёрлаг]], [[Берлаг]]). Зьняволеныя ў іх мусілі былі насіць нумары на вопратцы.
=== Пэрыяд пасьля сьмерці [[Ёсіф Сталін|Сталіна]] ===
27 сакавіка 1953 годагоду быў выдадзены ўказ [[Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР|Прэзідыуму Вярхоўнага Савета СССР]] пра [[амністыя|амністыі]] па якім на працягу наступных трох месяцаў выйшла на свабоду амаль палова зьняволеных лагераўлягераў (прыкладна 1200000 з 2500000 чалавек), чый тэрмін зьняволеньня быў меншы за пяць гад.
Чаканае, але не ажыцяўлённае вызваленьне "палітычных" прывяло да іх калектыўных выступаў ([[Варкуцінскае паўстаньне]], [[Нарыльскае паўстаньне]], [[Кенґірскае паўстаньне зьняволеных]]). Гэтыя падзеі паскорылі стварэньне камісій, якія мусілі былі праверыць справы "палітычных" зьняволеных. На працягу двух гадоў (з пачатку 1954 па пачатак 1956) колькасьць «палітычных» у ГУЛягу паменшылася з 467000 да 114000 чалавек, гэта значыць на семдзесят пяць працэнтаў. У пачатку 1956 годагоду, упершыню за дваццаць гад, агульная колькасьць зняволеныхзьняволеных стала менш за мільён чалавек <ref>'' [[Верт, Нікаля|Верт Н.]]'' [http://shalamov.ru/research/61/1. html ГУЛяг праз прызму архіваў] </ref>.
Ведамасная прыналежнасьць ГУЛяга пасьля 1934 зьмянялася ўсяго адзін раз -— у сакавіку [[1953]] Гуляг быў перададзены ў вядзеньне [[Міністэрства юстыцыі СССР]], але ў студзені [[1954]] зноў вернуты ў МУС СССР.
Наступнай арґанізацыйнай зьменай сыстэмы выкананьня пакараньняў у [[СССР]] стала стварэньне ў кастрычніку 1956 Галоўнага ўпраўленьня папраўча-працоўных калонійкалёніяў, якое ў сакавіку [[1959]] было перайменаванае ў Галоўнае ўпраўленьне месцаў зьняволеньня.
Пры падзеле НКУС СССР на два самастойных наркамата -— [[Народны камісарыят унутраных спраў СССР|НКУС СССР]] і [[НКДзБ СССР]] -— гэтае кіраваньне было пераназванае ў''Турэмнае кіраванне'' НКУС СССР. У [[1954]] па пастанове Савета Міністраў СССР Турэмнае кіраваньне было пераўтворанае ў ''Турэмны адзьдзел'' МУС СССР. У сакавіку [[1959]] у Турэмны адзьдзеладдзел быў рэарґанізаваны й ўключаныуключаны ў сыстэму Галоўнага ўпраўленьня месцаў зьняволеньня МУС СССР.
== Структура ==
{{Глядзіце таксама|Сьпіс лягераў ГУЛагу}}
Сыстэма аб'ядноўвала 53 лагерныхлягерных кіраваньня з тысячамі лагерныхлягерных адзьдзяленьняўаддзяленьняў і пунктаў, 425 калоніяўкалёніяў, а таксама больш за 2000 спэцкамэндатуры <ref> [http://bibliotekar.ru/gulag/13.htm ГУЛяг. Гісторыя стварэньня] </ref>. Усяго звыш 30.000 месцаў зьняволеньня <ref> [http://www.memo.ru/history/nkvd/gulag/maps/ussri.htm Карта ГУЛяга] </ref> <ref> [http://www.memo .ru / history / nkvd / gulag / maps / pre.htm Тлумачэнні да падзелу Мапа ГУЛяга] </ref>
Гуляг ажыцьцяўляла кіраўніцтва сыстэмай папраўча-працоўных лагераўлягераў ([[ІТЛ]]). Тэрытарыяльна лагерылягеры падпарадкоўваліся лагупраўленьням, а арґанізацыйна -— адмыслова створаным глаўкам ў адпаведных [[наркамат]]ах (лясной, нафтавай, машынабудаўнічай прамысловасьці й інш). У агульным выпадку, сыстэма падпарадкаваньня ІТЛ была даволі заблытанай -— у залежнасьці ад эканамічнай сітуацыісытуацыі ў краіне й мэтаў урада асобным міністэрствам, глаўкаўы перыядычнапэрыядычна ліквідаваліся, ствараліся зноў, перапарадкоўваліся іншым глаўкам, або перащтваралися ў асобныя глаўкі. У сваю чаргу лагупраўленьні разам ззь лагерамілягерамі таксама ліквідаваліся, перапарадкоўваліся іншым глаўкам, ствараліся ізноў і г.д. Асабліва гэта было адчувальна падчас і пасьля [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] -— з пачаткам вайны практычна ўсе рэсурсы й працмоц ГУЛяга была кінутая на вытворчасьць і абслугоўваньне ваенных запатрабаваньняў -— металурґіямэталурґія (сталь для тэхнікі). З заканчэньнем вайны, калі краіна ўжо больш мела патрэбу ў аднаўленьні, асноўныя магутнасцімагутнасьці ГУЛяга былі разгорнутыя вакол лесанарыхтовак (напр. шпалы), здабычы каштоўных металаўмэталаў, распрацоўцы гідратэхнічных збудаваньняў (напр. адвод рэк, вытворчасьць каналаў) і гд.
'' Ніжэй прыведзены поўны сьпіс глаўкаў, што існавалі ў сыстэме ГУЛагу:''
== Статыстыка ГУЛагу ==
Да канца [[1980-я гады|1980-х гадоў]] афіцыйная статыстыка па ГУЛягу была засакрэчаная, доступ дасьледчыкаў у архівы быў немагчымы, таму адзнакі былі заснаваныя альбо на словах былых зьняволеных ці членаў іх сем'яў, альбо на ўжываньні матэматыка-статыстычных метадаўмэтадаў .
Пасьля адкрыцьця архіваў сталі даступныя афіцыйныя лічбы, аднак статыстыка ГУЛяга адрозьніваецца непаўнатой, а дадзеныя з розных частак часта не стыкуюцца адзін з адным. Напрыклад, згодна з архівах НКУС, лік зьняволеных турмаў, лагераўлягераў і калоніяўкалёніяў на канец 1936 было 1.196.000 чалавек <ref name="Zemskov"/>. Аднак у даведцы, якую НКУС прадаставіў [[Цэнтральнае статыстычнае ўпраўленьне|ЦУНХУ]] для [[Перапіс насельніцтва СССР (1937)|перапісу насельніцтва 1937]] указаная значна больш высокая лічба ў 2,75 млн чалавек <ref>'' Conquest R .'' Stalin: Breaker of Nations. New York: Viking, 1991. </Refref>.
Паводле афіцыйных дадзеных усяго ў сыстэме лагераўлягераў, турмаў і калоніяўкалёніяў ОГПУ й НКУС у 1930-1956 адначасова ўтрымлівалася больш за 2,5 млн чалавек (максімум быў дасягнуты ў пачатку [[1950-я гады|1950-х]] у выніку пасьляваеннага ўзмацненьня крымінальнага заканадаўства <ref>'' Папоў В. П.'' Дзяржаўны тэрор у савецкай Расіі, 1923-1953 гг.: крыніцы й іх інтэрпрэтацыя / / Айчынныя архівы. 1992, № 2 </ref> і сацыяльных наступстваў [[голад у СССР (1946-1947)|голаду 1946-1947]]<ref>'' Зіма В. Ф.'' [http://publ.lib.ru/ARCHIVES/Z/ZIMA_V._F/_Zima_V._F..html Голад 1946-47 гадоў: паходжаньне й наступствы], 1996</ref>).
=== Нацыянальны склад зьняволеных ===
Склад зьняволеных на 1 студзеня 1939<ref name="Zemskov">''[[Віктар Зямскоў|В. Н. Зямскоў]].'' Гуляг (гісторыка-сацыялагічны аспект) [http://ecsocman.edu.ru/socis/msg/276748.html] [http://ecsocman.edu.ru/socis/msg/276810.html] [http://www.hrono.ru/statii/2001/zemskov.php # 5]</ref>
Згодна з шэрагам дасьледаваньняў<ref name="Zemskov"/> на 1 студзеня 1939 году ў лягерах ГУЛагу нацыянальны склад зьняволеных быў размеркаваныразьмеркаваны наступным чынам:
* Расейцы -— 830 491 (63,05%)
* Украінцы -— 181.905 (13,81%)
* Беларусы -— 44.785 (3,40%)
* Татары -— 24.894 (1,89%)
* Узбэкі -— 24.499 (1,86%)
* Габрэі -— 19.758 (1,50%)
* Немцы -— 18.572 (1,41%)
* Казахі -— 17 123 (1,30%)
* Палякі -— 16 860 (1,28%)
* Грузіны -— 11 723 (0,89%)
* Армяне -— 11.064 (0,84%)
* Туркмэны -— 9352 (0,71%)
* Іншыя нацыянальнасьці -— 8,06%.
Па зьвестках, прыведзеных у гэтай жа працы, на 1 студзеня 1951 году ў лягерах і калёніях колькасьць зьняволеных складала:
* Расейцы -— 1 405 511 (805 995/599 516 -— 55,59%)
* Украінцы -— 506 221 (362 643/143 578 -— 20,02%)
* Беларусы -— 96 471 (63 863/32 608 -— 3,82%)
* Татары -— 56 928 (28 532/28 396 -— 2,25%)
* Летувісы -— 43 016 (35 773/7 243 -— 1,70%)
* Немцы -— 32 269 (21 096/11 173 -— 1,28%)
* Узбэкі -— 30 029 (14 137/15 892 -— 1,19%)
* Латышы -— 28 520 (21 689/6 831 -— 1,13%)
* Армяне -— 26 764 (12 029/14 735 -— 1,06%)
* Казахі -— 25 906 (12 554/13 352 -— 1,03%)
* Габрэі -— 25 425 (14 374/11 051 -— 1,01%)
* Эстонцы -— 24 618 (18 185/6 433 -— 0,97%)
* Азэрбайджанцы -— 23 704 (6 703/17 001 -— 0,94%)
* Грузіны -— 23 583 (6 968/16 615 -— 0,93%)
* Палякі -— 23 527 (19 184/4 343 -— 0,93%)
* Румыны -— 22 725 (16 008/6 717 -— 0,90%)
* Іншыя нацыянальнасьці -— каля 5%.
== Крыніцы ==
| 