|
'''Працую'''
'''Украі́нская мова''' ([[IPA]]: [ukrɑjɪn ʲ s ʲ kɑ mɔwɑ], гістарычныя назвы — '''рус[ь]кая''', '''русінская''' [9] [10] [11] [* 2]) — нацыянальная мова [[Украінцы|ўкраінцаў]]. Адносіцца да [[Славянскія мовы|славянскай групы]] [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]] [* 3]. Колькасьць носьбітаў — каля 45 млн, большасьць якіх жыве ў [[Украіна|Украіне]]. Зьяўляецца [[Дзяржаўная мова|дзяржаўнай мовай]] ва Ўкраіне [12], [[Афіцыйная мова|афіцыйнай мовай]] [[Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка|Прыднястроўя]]. Распаўсюджана таксама ў [[Беларусь|Беларусі]] [13], [[Малдова|Малдове]] [14] [15], [[Польшча|Польшчы]] [16], [[Расея|Расеі]] [17] [18], [[Румынія|Румыніі]] [19], [[Славакія|Славакіі]] [20], [[Казахстан]]е [21], [[Аргентына|Аргентыне]], [[Бразылія|Бразыліі]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]] [22], [[Канада|Канадзе]] [23], [[ЗША]] [24] і іншых краінах, дзе жывуць ўкраінцы. На ўкраінскай мове ў сьвеце карыстаюцца ад 41 да 45 млн чалавек, яна зьяўляецца другой або трэцяй славянскай мовай па колькасьці носьбітаў (пасьля рускай і, магчыма, польскай) і ўваходзіць у трэці дзясятак распаўсюджаных моў сьвету [* 4].
* [[Удзельнік:Mr. Sрock/Чарнавік|:uk:Українська мова]]
'''Палепшыць'''
* [[Літоўска-маскоўскія войны]]
'''Перакласьці'''
Навука аб ўкраінскай мове завецца ''лінгвістычнай ўкраіністыкай'' або ''ўкраіназнаўствам''. Пра паходжаньне і станаўленьне ўкраінскай мовы існуе некалькі гіпотэз [25] — праславянская [26] [27] [28], старажытнаруская [29] [30], паўднёваруская [[X стагодзьдзе|X]]-[[XI стагодзьдзе|XI]] [[Стагодзьдзе|стагодзьдзяў]] [31] [32] і іншыя [* 5 ]. Паводле нядаўна апублікаванай гіпотэзе К. Н. Цішчанка, украінская мова адлюстроўвае фармаваньне ўкраінцаў як этнасу, які склаўся ў [[VI стагодзьдзе|VI]]—[[XVI стагодзьдзе|XVI]] ст. як следзтва інтэграцыі нашчадкаў трох славянскіх плямёнаў — [[Паляне|палян]], [[Драўляне|драўлян]] і [[Севяране|севяран]] з удзелам груп [[Іранскія мовы|іранамоўнага]] і цюркамоўных стэпавага насельніцтва. Украінская мова зьяўляецца вынікам інтэграцыі трох дыялектаў праславянскай мовы (палянскага, драўлянскага і севяранскага) [33]. У [[XVIII стагодзьдзе|XVIII]]— [[XX стагодзьдзе|XX]] ст. ўкраінская мова зазнала ўціск з боку польскай і расейскай уладаў [* 6].
* [[:uk:Нікола Тесла]]
Для запісу ўкраінскага мовы выкарыстоўваюць адаптаваную [[Кірыліца|кірыліцу]] («[[Грамадзянскі шрыфт|грамадзянка]]»), зрэдку — [[Лацінскі альфабэт|лацінку]] ў розных варыянтах. Правілы ўкраінскай мовы рэгулюе [[Нацыянальная акадэмія навук Украіны]], у прыватнасьці ''Інстытут ўкраінскай мовы НАН Украіны'' (гісторыя, граматыка, лексыкалёгія, тэрміналёгія, анамастыка, стылістыка і культура маўленьня, дыялекталёгія, сацыялінгвістыка), ''Украінскі моўна-інфармацыйны фонд НАН'' (кампутарная лінгвістыка, слоўнікі), ''Інстытут мовазнаўства ім. А. А. Патэбні НАН'' (ўкраінская мову ў стасунках зь іншымі мовамі). Штогод 9 лістапада ва Ўкраіне адзначаецца [[Дзень ўкраінскага пісьменнаства і мовы]].
== Клясыфікацыя ==
Па традыцыйнай гэнеялягічнай клясыфікацыі, украінская мова адносіцца да [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскай падгрупы]] [[Славянскія мовы|славянскай групы]] [[Індаэўрапейскія мовы|індаэўрапейскай моўнай сям’і]] [34] [35] [36].
Сучасныя дасьледаваньні, аднак, паказваюць, што ўкраінская мова ў фанетыцы і граматыцы мае больш агульных рыс зь [[Верхнелужыцкая мова|верхнелужыцкаю]] ды [[Беларуская мова|беларускаю]] мовамі (29 агульных рыс), [[Ніжнелужыцкая мова|ніжнелужыцкай]] мовай (27 агульных рыс), [[Чэская мова|чэскай]] і [[Славацкая мова|славацкай]] мовамі (23 агульныя рысы), [[Польская мова|польскай]] (22 агульныя рысы), [[Харвацкая мова|харвацкай]] і [[Баўгарская мова|баўгарскай]] мовамі (21 агульная рыса), [[Сэрбская мова|сэрбскай]] і [[Македонская мова|македонскай]] мовамі (20 агульных рыс), вымерлай [[Палабская мова|палабскай]] мовай (19 агульных рыс), [[Славенская мова|славенскай]] мове (18 агульных рыс), чым з [[Расейская мова|расейскай]] (11 агульных рысаў) [37] — прымаючы пад увагу такія дадзеныя, аб’яднаньне украінскай, рускай і беларускай моў у адну падгрупу ўсходнеславянскіх моў не зьяўляецца бясспрэчным.
Бліжэйшай гэнэялягічна да ўкраінскай ёсьць беларуская мова [38] [39] [40] (пачынаючы з [[IX стагодзьдзе|IX]]—[[XI стагодзьдзе|XI]] стст. Абедзьве мовы часткова фармаваліся на сумеснай дыялектнай базе — у прыватнасьці паўночная дыялектная група ўкраінскаай мовы ўдзельнічала ў фармаваньні гутарковай беларускай мовы [41], абодва народы да [[XVI стагодзьдзе|XVI]] ст. мелі агульную [[Старабеларуская мова|пісьмовую кніжную ўкраінскі-беларускую мову]] [42] [43]).
Па тыпалягічнай клясыфікацыі, украінская — флектыўная мова [44].
== Адрозьненьні ад іншых славянскіх моў ==
Украінская мова як асобная славянская гаворка, мае шматлікія рысы, якія збліжаюць або аддаляюць яе ад суседніх славянскіх моў — польскай, беларускай, рускай, балгарскай і славацкай.
З пункту гледжаньня лексікі бліжэйшай да ўкраінскіх зьяўляецца беларуская мова (84% агульнай лексікі), затым польскі (70% агульнай лексікі), славацкая (68% агульнай лексікі) і руская мова (62% агульнай лексікі) [46]. Напрыклад, па сваім лексічнага складу ангельская мова адрозьніваецца ад галяндзкай на 37%, а швэдзкі ад нарвескага на 16%.
Сваю спэцыфіку гаворка аказвае на ўзроўні словаўтваральных мадэлей і найбольш рэльефна на ўзроўні лексікі — г. зв. лексічных украинизмов [47].
На фанетычным узроўні [47] ўкраінскую мову адрозьнівае:
найбольшая колькасьць фанем з усіх славянскіх моў - 48;
самая вокальнисть - «празрыстасьць», гучнасьць [48];
найбольшая колькасьць карэляцыйныя пар мяккіх і цьвёрдых зычных гукаў;
дакладнае распазнаваньне [ɪ] (на пісьме - і) і [i] (на пісьме - і) на фонемном узроўні.
На марфалягічным узроўні [47] у ўкраінскай мове:
пасьлядоўна захавана флексіі клічнага склону (у адрозьненьне ад іншых усходнеславянскіх моў) [49];
паралельна выкарыстоўваюцца флексіі давальнага склону для назоўнікаў мужчынскага роду (напрыклад: дырэктар-в, дырэктар-ове)
захавана паралельныя формы стварэньня будучага часу (хадзіць, буду хадзіць).
=== Уплыў на іншыя мовы ===
Ўкраінскую мову паўплываў на іншыя суседнія славянскія мовы, асабліва на польскі [50] і руская літаратурныя мовы, у меншай ступені на беларускую. Да многіх моў сьвету ўвайшлі ўкраінскія словы «гапак», «казак», «стэп», «бандура», «боршч» (у польскай было запазычанае ўкраінскія словы «hreczka» — грэчка, «chory» — хворы, расейскай «варэнікі» — варэнікі, «пчальнік» — пчальнік, «абаранак» — абаранак, «падпалкоўнік» — падпалкоўнік [51], румынскай «ştiucă» — шчупак, «holub» — голуб, беларускай «вагитная» — цяжарная [52] і інш.)
Таксама ўкраінскую мову паўплываў на дыялекты суседніх моў, напрыклад Гутар данскіх казакоў («злыдарить» — знаходзяцца ў галечы, «кідацца» — пахадзіць [53], «вунь зарас Гутар» — ён цяпер кажа [54]).
== Назвы ==
Назва «Украінскі мова» ўжывалі, пачынаючы з XVI ст., Для абазначэньня мовы ўкраінскіх зямель Рэчы Паспалітай, аднак да сяр. XIX ст. асноўным назвай мовы цяпер называецца украінскім, было паняцьце «руская гаворка» [* 7]. Гэта пачатак ўносіць блытаніну з моманту далучэньня Украіны да Масковіі і пасьля Расейскай імпэрыі, так як рускія ў XVIII ст. сталі пазначаць сваю мову падобным прыметнік (рус. руская языкъ).
Пасьля пэўнага пэрыяду ваганьняў, пры якім мова Украіны спрабавалі адрозьніваць ад расейскай з дапамогай розных назваў, паняцьце «ўкраінскую мову» нарэшце паступова перамагло ва ўсіх ўкраінскіх рэгіёнах.
Школьнае пасьведчаньне аб навучаньні ў гімназіі зь беларускай мовай навучаньня.
Акрамя таго, у розны час прымалі такія назвы:
просты мова ў позьнім сярэднявеччы ў процівагу кніжнай
маларасейску / маларасейскай мову ці паўднёварускіх / паўднёварускіх гаворка ў Расейскай імпэрыі
русінская мова (афіцыйна), руская мова (гутарковай) у Аўстра-Венгрыі
угрорусской або Карпатарускай гаворка ў Венгрыі [55]
казачая / кубанская гаворку ці проста размова на Кубані
руская мова (афіцыйна) у Польшчы
== Гісторыя ==
Сярэднявечча
Гісторыя ўкраінскага мовы пачынаецца ад праславянскай моўнага адзінства (да 6 ст. Н. Э). З часу пачаў дасьледаваньні ўкраінскага мовы, розныя навукоўцы па-рознаму трактуюць час вылучэньня яе сярод іншых славянскіх. Гісторыя яго паходжаньня і станаўленьня да гэтага часу зьяўляецца аб’ектам вострых спрэчак, як чыста мовазнаўчага, так і палітычнага характару. Разьвіцьцю ведаў аб раньняй гісторыі ўкраінскага мовы перашкаджаў недахоп дзяржаўнай незалежнасьці Украіны. Большасьць зьвестак аб мове разглядалі скрозь прызму чужаземных, перш за ўсё расейскіх, канцэпцый. Існаваньне асобнага ўкраінскага мовы не было агульнапрызнаным да пачатку XX ст., Калі ўкраінскі мова разглядалася як «маларасейскай дыялект» рускай мовы.
«Повѣсть временныхъ лѣт» (Аповесьць мінулых гадоў), 14-й ліст Радзивилливского летапісе (сьпіс XV ст.), Якія паказваюць паход Вешчага Алега на Царград. Мова і паэтыка гэтага помніка адзначаны актыўным украінскім (паўднёварускіх) уплыў
Аднак дакладна ўстаноўлена, што спэцыфічныя моўныя рысы ўкраінскага мовы сустракаюцца ўжо ў помніках 11-12 стст., Тое, што адбываецца з Паўднёвай Русі [56]. Яны сыстэматычна выяўляюцца і ў помніках з гэтых тэрыторый позьняга часу (14-15 стст.). Украінскі народ склаўся ў нетрах Кіеўскай Русі, перш за ўсё на аснове насельніцтва Кіеўскага, Чарнігаўскага, Пераяслаўскага, Галіцкага і Валынскага княстваў. Кансалідацыі ўкраінскага народа, станаўленьню яго мовы перашкаджала акалічнасьць, што пасьля мангольскага нашэсьця ў 13 ст. яго землі ўваходзілі ў склад розных дзяржаў. Так, Чарнігава-Сиверщина, Падоле і Кіеўшчыны з Переяславщиной, а таксама вялікая частка Валыні належалі да Вялікага княства Літоўскага афіцыйнай «рускай», г.зн. староукраинском мове; Паўночная Букавіна стала часткай Малдаўскага княства — тут таксама доўгі час усе дзяржаўныя справы вяліся «рускай» мове; частку Заходняй Валыні і Галіччыне захапіла Польшча, а Закарпацьце — Вугоршчына.
Асабліва вялікае значэньне для кансалідацыі ўкраінскага народа і яго мовы, разьвіцьця яго самасьвядомасьці, дзяржаўнасьці меў Кіеў. Менавіта ён стаў магутным цэнтрам разьвіцьця і распаўсюджваньня ўкраінскай навукі, адукацыі і культуры, тут зарадзіліся ідэі народна-вызваленчай барацьбы супраць чужаземнага прыгнёту. У 2-й пал. 16 — 1-й пал. 17 ст. Украінская засялялі ў асноўным Кіеўскую, Чарнігаўскую, Палтаўскую, Брацлаўшчына (Падоле), Запорожье, Валынь, Галічыны, Паўночную Букавіну і Закарпацкую Русь. У гэты час узмацняецца міграцыйнае рух ўкраінскага з захаду на ўсход — на поўдзень Кіеўшчыны, Брацлаўшчына, левабярэжную Украіну, Слабажаншчыны. Сьледзтвам масавых перасоўваньняў было зьмешваньня перасяленцаў зь мясцовымі этнаграфічнымі групамі ўкраінскага насельніцтва, фарміраваньне агульнарасейскіх этнічных рысаў, пэўная нівеліраваньне дыялектных асаблівасьцяў і адукацыя агульнанароднага ўкраінскага мовы [57].
Характэрныя фанетычныя, граматычныя і лексічныя рысы ўкраінскага народнай мовы ўвайшлі ў яе першую літаратурную форму — староукраинский літаратурны мову. У ёй фіксуюцца такія напісаньня, як шэсьць замест шэсьць, адлюстроўваецца дзяжурства ў з ў (прыняць — прыняць, ушчамленьне — втиск), прымаюцца мясцовыя народныя словы (вяршыня — верхняя плынь ракі, пагорак — пагорак, криничина — мясцовасьць, багатая на крыніцы, даліна — горнае пашу і інш.), юрыдычная тэрміналёгія (памешчык, спадчыну дзеда, Займішча, Закоп, нашчадак, аблажыць, падатак) і інш.
З 15 ст. ва Украіне пранікаюць рэфарматарскія ідэі, выклікае зьяўленьне перакладаў евангельскіх тэкстаў староукраинском літаратурнай мовай, які з однофункциональными (дзелавой) становіцца полифункциональным, што значна пашырае яго слоўнік і ўзбагачае выразныя магчымасьці. У 17 — пач. 18 ст. староукраинский літаратурная мова шырока ўжывалася ў навуцы, мастацкай літаратуры, была аб’ектам навуковага вывучэньня і выкладаўся як прадмет.
== Новы і найноўшы час ==
У пачатку 18 ст. указам расейскага цара Пятра I ва Усходняй Украіне было забаронена друкаваць на ўкраінскай мове рэлігійную літаратуру. Гэта адбілася на кнігавыдавецкай справы ў цэлым. Староукраинский літаратурная мова сілай выцясьняю рускім [58]. Ўкраінскую мову функцыянаваў фактычна толькі на заходнеўкраінскіх землях, якія знаходзіліся ў складзе Аўстра-Венгрыі.
З канца 18 ст. зараджаецца новая ўкраінскі літаратурны мову на народнай аснове. Заснавальнікам яе стаў Іван Катлярэўскі [59] [60]. Тарас Шаўчэнка сваёй творчасьцю падняў ўкраінскі літаратурны мову да ўзроўню агульнанароднай [61]. Традыцыі Шаўчэнкі ў разьвіцьці ўкраінскай літаратурнай мовы вялі далей у сваёй творчасьці Куліш [62], І. Я. Франка [63], Леся Украінскі [64], Панас Мірны [65], М. М. Кацюбінскага [66] і іншыя пісьменьнікі . У 60-80-х гадах 19 стагодзьдзя. разьвіцьцё ўкраінскай літаратурнай мовы тармазіўся царскімі забаронамі (валуеўскага цыркуляр 1863 [67], Эмскім акт 1876 [68]).
З пачатку 20 стагодзьдзя ўкраінскі літаратурная мова была прадстаўлена ня толькі ў мастацкай, але і ў навуковай і публіцыстычнай літаратуры. Асабліва бурна яна разьвіваецца пасьля аднаўленьня ўкраінскай дзяржаўнасьці (1917 г.) і практычна да канца 1-й трэці 20 ст. Яна ўваходзіць ва ўсе сфэры грамадскага жыцьця, стаўшы прыладай асьветы, навукі і культуры. Зь яе дапамогай вырасла новая ўкраінская інтэлігенцыя. І хоць у гады бальшавіцкіх рэпрэсій рабілася ўсё, каб затармазіць працэс разьвіцьця ўкраінскай мовы [69] [70], аднак зьнішчыць мову, ўкараніліся ў сыстэме адукацыі і культуры, сродках масавай інфармацыі, было ўжо немагчыма. Новы наступ на яе зьдзейсьнена ў часы застою яна пачала зьнікаць з навучальных устаноў, навукі, іншых сфэр грамадскага жыцьця.
1989 дзякуючы намаганьням патрыятычнай ўкраінскай грамадскасьці BP рэспублікі прыняў Закон УССР «Аб мовах у Украінскай PCP», які падаў ўкраінскаму мове статус дзяржаўнай. Гэты статус замацаваны ў Канстытуцыі Украіны 1996.
|
