|
== Дзяржаўны лад ==
Улада ханаў Залатой Арды ахоплівала зьначную частку сучаснай [[Расея|Расеі]] (акрамя УсходняйЎсходняй СібірыСыбіры, Далёкага УсходуЎсходу і раёнаў Крайняй Поўначы), паўночны і заходні [[Казахстан]], усходнюю [[Украіна|УкраінуЎкраіну]], [[Малдова|Малдову]], частку [[Узбэкістан|Ўзбэкістану]]а і [[Туркмэністан]]у. Чыноўнікі Арды зьбіралі даніну на рускіх землях, але пазьней гэта функцыя была перададзеная падуладным рускім князям. Дзеля ўтрыманьня рускіх тэрыторыяў у падпарадкаваньні, а таксама з мэтай рабунку, татарскія атрады зьдзяйсьнялі частыя карныя паходы на [[Русь]]. Толькі ў другой палове [[13 стагодзьдзе|ТуркмэнііXIII стагодзьдзя]] такіх паходаў было чатырнаццаць. Таксама Залатая Арда рабіла набегі на [[ВКЛ]], [[Польскае Каралеўства (1385—1569)|каралеўства Польскае]], хваля набегаў нават дасягнула [[Вена|Вены]]. На поўдні Арда межавала з [[Чагатыйскі ўлус|Чагатыйскім улусам]].
Чыноўнікі Арды зьбіралі даніну на рускіх землях, але пазьней гэта функцыя была перадана падуладным рускім князям. Дзеля ўтрымання рускіх тэрыторый у падпарадкаваньні, а таксама зь мэтай рабунку, татарскія атрады зьдзяйснялі частыя карныя паходы на [[Русь]]. Толькі ў другой палове [[XIII]] ст. такіх паходаў было чатырнаццаць. Таксама Залатая Арда рабіла набегі на [[ВКЛ]], [[Польскае каралеўства|каралеўства Польскае]], хваля набегаў нават дасягнула [[Вена|Вены]].
На поўдні Арда межавала зь [[Чагатыйскі улус|Чагатыйскім улусам]].
Сталіцай пры Батыі стаў горад [[Сарай-Бату]]; у першай палове [[14 стагодзьдзе|XIV стагодзьдзя]] ст. сталіца перанесена ў [[Сарай-Берке]] (заснаваны ханам [[Берке]] ([[1255]]—[[1266]])).
Залатая Арда была шматнацыянальнай і шматукладнай краінай. Буйнымі цэнтрамі гандлю, пераважна караваннага, былі: Сарай-Бату, Сарай-Берке, Ургенч, у крымскіх гарадах Судак, Кафа, Азак (Азоў) і інш.
На чале дзяржавы стаялі нашчадкі Чынгісхана -— торэ. У асабліва важных выпадках палітычнага жыццяжыцьця зьбіраліся ўсенародныя сходы -— курултаі. Дзяржаўнымі справамі займаўся першы міністрміністар (беклярэ-бек — князь над князямі), якому падпарадкоўваліся ўсе міністры -— везіры.
== Распад Залатой Арды ==
Ужо пры сваім утварэньні Арда падзялялася на ўлусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя. Пасьля забойства хана [[Джанібек]]а ў [[1357]] пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З [[1357]] па [[1380]] на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў. у [[1360]]—[[1370-я]] фактычным правіцелем стаў цемнік [[Мамай]]. У пачатку 1369-х ад Арды адпаў [[Харэзм]], а ў [[1362]] вялікі князь літоўскі [[Альгерд]] захапіў землі ў басейне ракі [[Дняпро]] ([[бітва на Сініх Водах]]), адасобілася [[Астрахань]]. Мамаю давялося сутыкнуцца з памацнелым саюзам рускіх князёў на чале з Масквою. Спроба Мамая аслабіць праціўніка вялікім зьнішчальным паходам прывяла да разгрому татар на [[Кулікоўская бітва|Кулікоўскім полі]] (1380). Пры хане [[Тахтамыш]]ы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляввать асноўную частку Залатой Арды. Пасьля ўмацаваньня сваёй улады Тахтамыш разьбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазьней Тахтамыш выступіў супраць [[Тамэрлан]]а. У выніку Тамерлан разьбіў войска Тахтамыша, захапіў і разбурыў паволскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады [[Крым]]у. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены сьмяротны удар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаваньне ў [[16 стагодзьдзе|XVI стагодзьдзі]].
Ужо пры сваім утварэньні Арда падзялялася на улусы, прыналежныя 14 сынам Джучы: 13 братоў былі паўсамастойнымі валадарамі, падпарадкаванымі вярхоўнай уладзе Батыя.
Пасьля забойства хана [[Джанібек]]а ў [[1357]] пачалася смута, што прывяла да пачатку распаду адзінай дзяржавы. З [[1357]] па [[1380]] на залатаардынскім стальцы пабывала болей чым 25 ханаў.
у [[1360]]—[[1370]]-я фактычным правіцелем стаў цемнік [[Мамай]]. Упачатку 1369-х ад Арды адпаў [[Харэзм]], а ў [[1362]] вялікі князь літоўскі [[Альгерд]] захапіў землі ў басейне ракі [[Днепр]] ([[Бітва на Сініх Водах|бітва на Сініх Водах]]), адасобілася [[Астрахань]]. Мамаю давялося сутыкнуцца зь памацнелым саюзам рускіх князёў на чале зь Масквою. Спроба Мамая аслабіць праціўніка вялікім знішчальным паходам прывяла да разгрому татар на [[Кулікоўская бітва|Кулікоўскім полі]] (1380).
Пры хане [[Тахтамыш]]ы (1380—1395) смута прыпынілася, і цэнтральная ўлада стала кантраляввать асноўную частку Залатой Арды. Пасьля ўмацаваньня сваёй улады Тахтамыш разьбіў войска Мамая на рацэ Калцы, у 1382 пайшоў на Маскву, захапіў яе і спаліў. Пазьней Тахтамыш выступіў супраць [[Тамерлан]]а. У выніку Тамерлан разьбіў войска Тахтамыша, захапіў і разьбурыў паволжскія гарады, у тым ліку Сарай-Берке, абрабаваў гарады [[Крым]]а. Такім чынам Залатой Ардзе быў нанесены смяротны удар, ад якога яна ўжо не паправілася. Вялікая Арда спыніла існаваньне ў [[XVI]] ст.
== Нашчадкі Залатой Арды ==
[[Крымскае ханства]], [[Казанскае ханства]], [[Астраханскае ханства]], [[СібірскаеСыбірскае ханства]], і Нагайскія арды, што качавалі па тэрыторыі ад [[Дунай|ДунаяДунаю]] да [[Іртыш]]ау, былі нашчадкамі Залатой Арды. Ажно да [[18 стагодзьдзе|18 стагодзьдзя]] ст. працягваліся разбуральныя набегі крымскіх татар і нагаеў на памежныя тэрыторыі [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] і [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]].
[[Катэгорыя:Гісторыя Сярэдняй Азіі]]
| 