Паўстаньне 1794 году: розьніца паміж вэрсіямі

'''Паўстаньне 1794 году''', або '''''паўстаньне ў Польшчы, Беларусі і Летуве''''' — узброены выступ супраць расейскай акупацыі ій прускай інтэрвенцыіінтэрвэнцыі, за аднаўленьне [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] у межах [[1772]] году ій за ажыцьцяўленьне пастановаў [[Чатырохгадовы Сойм|Чатырохгадовага сойму]]. Лёзунг паўстаньня — «Свабода, Адзінства, Незалежнасьць!»

Рэакцыйныя дзеяньні [[Таргавіцкая канфэдэрацыя|таргавічантаргавічанаў]] і захопніцкая палітыка замежных дзяржаўдзяржаваў выклікалі вострае незадавальненьне значнай часткі гарадзкіх жыхароў і прагрэсыўнапрагрэсіўна настроенай шляхты. Прыклад [[Француская рэвалюцыя|Францускай рэвалюцыі]] ўказваў на адзіна магчымы шлях вызваленьня краіны ад замежнага дыктату ій здраднікаў-таргавічантаргавічанаў.

Пачалося паўстаньне [[24 сакавіка]] [[1794]] году. У гэты дзень на Рынкавай плошчы [[Кракаў|Кракава]] быў агалошаны Акт паўстаньня, якім Вышэйшым і Адзіным начальнікам узброеных сілсілаў і кіраўніком усяго паўстаньня абвяшчаўся нашчадак старажытнага беларускага шляхецкага роду [[Тадэвуш Касьцюшка|Андрэй Тадэвуш БанавянтураБанавэнтура Касьцюшка]]. Яму даручалася сфарміраваць вышэйшы заканадаўчы ій адміністрацыйна-выканаўчы орган паўстаньня для ўсёй Рэчы Паспалітай — [[Найвышэйшая народная рада Рэчы Паспалітай|Вышэйшую народную раду]] (утворанаутвораная [[21 траўня]]).

З [[22 красавіка|22 красавіка]] на [[23 красавіка]] паўстанцы вызвалілі [[Вільня|Вільню]] ій [[24 красавіка]] ўтварылі [[Найвышэйшая Народная рада Вялікага княства Літоўскага|Найвышэйшую Раду Вялікага Княства Літоўскага]] на чале зь ліцьвінам [[Якуб Ясінскі|Якубам Ясінскім]]. Хутка ўсё Вялікае Княства было ахопленаахопленае полымем паўстаньня. Паўстанцы ўзялі ўладу ў [[Горадня|Горадні]], [[Берасьце|Берасьці]], [[Наваградак|Наваградку]], [[Слонім]]е, [[Пінск]]у, [[Ваўкавыск]]у, [[Кобрынь|Кобрыні]], [[Ашмяны|Ашмяне]], [[Ліда|Лідзе]], [[Браслаў|Браславе]]. На тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, ахопленай паўстаньнем, былі створаныя 23 павятовыя парадкавыя камісіі (органы самакіраваньня касьцюшкаўскіх паўстанцаў), зь іх 19 дзейнічалі ўласна ўна тэрыторыі сучаснай Беларусі.

Паўстаньне зрабіла спробу аб’яднаць разам інтарэсы перадавой часткі шляхецтва, сялянства ій гарадзкога насельніцтва. Мэтай паўстанцаў была таксама дапамога ў вызваленьні ад «ярма дэспатызму» народаў суседніх краінкраінаў. Касьцюшка заклікаў да ўдзелу ў паўстаньні прадстаўнікоў усіх веравызнаньняў. Асаблівая ўвага была выказанавыказаная ім да праваслаўнага сьвятарства ій насельніцтва. [[14 чэрвеня]] Народная рада выдала пастанову аб аднаўленьні гярархіігерархіі праваслаўнай царквы ў Рэчы Паспалітай, якая згодна з пастановай [[Пінская кангрэгацыя 1791 году|Пінскай праваслаўнай кангрэгацыі 1791 году]] абвяшчалася незалежнай ад замежнай царквы.

ПалянецкімПалянэцкім унівярсаламунівэрсалам [[7 траўня]] Касьцюшка адмяніў асабістую залежнасьць сялянсялянаў. Сяляне, якія пайшлі ў паўстаньне ([[касінер]]ы), вызваляліся ад прыгону. На тэрыторыі сучаснай Беларусі ў паўстанцкіх атрадах сяляне складалі да адной трэці зь іх колькасьці. За кароткі тэрмін (з красавіка па верасень) на Беларусі ў паўстаньні прыняло ўдзел да 25 тысячаў чалавек. Найбольш буйныя бітвы беларускіх касьцюшкаўцаў адбыліся пад вёскамі Паляны (7 траўня), Солы (25 чэрвеня), Слонімам (4 жніўня), [[Любань]]ню (4 верасьня), вёскай Крупчыцы (17 верасьня). Пад Крупчыцамі адбылася самая вялікая бітва часоў паўстаньня: з абодвух бакоў у ёй прыняло ўдзел да 20 тысячаў чалавек.

Аднак пасьля некалькіх важкіх перамогаў лёс адвярнуўся ад паўстанцаў. Паўстанцам супрацьстаялі аб’яднаныя сілы Аўстрыі, Прусіі й Расеі, а многія так і не падтрымалі паўстаньне. Заклікі Касьцюшкі да простага народу выклікалі недавер сялянсялянаў (бо ПалянецкіПалянэцкі ўнівярсалўнівэрсал адно што рабіў сялян вольнымі, але не надзяляў іх зямлёй) і сабатаж памешчыкаў. [[Юльян Нямцэвіч|Нямцэвіч]], паплечнік Касьцюшкі, у сваіх успамінах пісаў наконт гэтага:

<blockquote>«''Шляхта, якая прывыкла без перашкодперашкодаў карыстацца маёмасьцю сваіх сялянсялянаў, супраціўлялася выкананьню загадазагаду Начальніка — Касьцюшкі высылаць пятага селяніна з касой у армію. Нават сельскі народ, які так доўга быў у няволі, па большай частцы не прадбачыў лепшай долі неня ведаючы яе, быў абыякавым. Дарэмна Касьцюшка сваім ЎнівярсаламЎнівэрсалам з-пад ПаланцаПалянца ад 7 траўня 1794 г. аб’явіў сельскі народ свабодным, аб’яўляў яму свабоду. УнівярсалыУнівэрсалы гэтыя або не дайшлі, або ім ня верылі''».<ref>Niemcewicz J.U. Pamiętniki czasów moich. Paryż, 1848. S. 207.</ref></blockquote>

Гэтая характарыстыка, дадзеная Нямцэвічам адносінам памешчыкаў і прыгонных сялянсялянаў да паўстаньня, адлюстроўвала сапраўднае становішча ій ўу значнай ступені тлумачыла пазьнейшыя няўдачы паўстаньня. У сялянсялянаў Рэчы Паспалітай на працягу стагодзьдзяў выхоўвалася рабская псыхалёгія, яны, пакорлівыя сваім панам, не былі гатовыя да актыўных дзеяньняў у якасьці сьвядомых барацьбітоў за свае правы, за сваю свабоду. Усё гэта ўлічваў Касьцюшка ій ўу кожным звароце да народанароду стараўся абудзіць яго сьвядомую актыўнасьць, умацаваць веру ў перамогу.

[[Кацярына II]] накіравала на барацьбу з паўстанцамі сваіх лепшых военачальнікаў разам з [[Аляксандар Сувораў|А.Суворавым]]. Пасьля ваеннага выступленьня Прусіі стратэгічнае становішча паўстаньня стала безнадзейным. У кастрычніку — лістападзе 1794 войскі паўстанцаў пацярпелі шэраг паражэньняў. У бітве пад Мацаёвічамі, што ля Варшавы, узброеныя сілы пад кіраўніцтвам Касьцюшкі панесьлі паразу ад расейцаў, а сам правадыр трапіў у палон. Лёс Рэчы ПаспалітаеПаспалітай быў фактычна вырашаны.

[[12 кастрычніка]] [[1794]] Вышэйшы Савет прызначыў начальнікам узброеных сілсілаў замест Касьцюшкі яго земляка [[Томаш Ваўжэцкі|Томаша Ваўжэцкага]], аднак ні па аўтарытэце, ні па ваенных здольнасьцях ён ня мог нават блізка параўнацца з Касьцюшкам. [[4 лістапада]] войскі пад камандаваньнем [[Аляксандар Сувораў|А. Суворава]] авалодалі ўмацаваным прыгарадам Варшавы Прагай, пасьля чаго кароль Рэчы Паспалітай і яго прыхільнікі настаялі на капітуляцыі Варшавы. За пасьпяховае падаўленьне паўстаньня А. Сувораў атрымаў ва ўзнагароду званьне фэльдмаршала ій 13.279 прыгонных сялянсялянаў (мужчынмужчынаў і жанчынжанчынаў) зь Берасьцейскай эканоміі ва ўласнасьць, а ўсяго на тэрыторыі сучасных Беларусі ій ўу ЛетувеЛетувы было раздадзена расейскім памешчыкам з 1772 па 1796 г. каля мільёну прыгонных сялянсялянаў.

Паражэньне паўстаньня дало магчымасьць [[Аўстрыі]], [[Прусія|Прусіі]] ій [[Расея|Расеі]] захапіць усю тэрыторыю Рэчы Паспалітай і ў [[1795]] падзяліць яе паміж сабой. ПаПаводле [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|гэтымгэтага падзелепадзелу]] да Расеі адышлі [[Заходняя Беларусь]], [[Летува]], [[Курляндыя]] ій частка [[Заходняя Ўкраіна|Заходняй Украіны]], Прусія захапіла польскія землі з Варшавай, Аўстрыя — з Кракавам. Станіслаў Аўгуст [[25 лістапада]] [[1795]] падпісаў акт адмовы ад тронатрону. Гэта якраз была гадавіна яго каранацыі ій дзень імянінімянінаў імператрыцыімпэратрыцы Кацярыны II, якая ў свой час «зрабіла» яго каралём, а цяпер прымусіла адмовіцца ад тытула.

Пасьля далучэньня да Расеі тэрыторыя Вялікага княства Літоўскага была падзеленападзеленая на тры адміністрацыйныя часткі з цэнтрамі ў гарадох [[Вільня|Вільні]], [[Горадня|Горадні]] ій [[Коўна|КоўніКоўна]]. У склад віленскай часткі ўваходзілі паветы Віленскі, Завілейскі, Ашмянскі, Браслаўскі, ЛідскіЛідзкі і Трокскі, гарадзенскай — НаваградскіНаваградзкі, Слонімскі, Ваўкавыскі, Берасьцейскі (а таксама некалькі валасьцейволасьцяў), ковенскай — Вілкамірскі, Упіцкі ій Самагіція. У ГародніГорадні засноўвалася вярхоўнае праўленьне генэрал-губярнатарагубэрнатара для ўсіх трох частак. Вярхоўнае праўленьне складалася з чатырох аддзяленьняў: казённага, крымінальнага, грамадзянскага ій эканамічнага.

У тым жа 1795 былі ўнесеныўнесеныя зьмяненьні ў адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленьне ій замест трох частак былі ўтвораныўтвораныя Віленская ій Слонімская губернігубэрні, якія пасьля ўступленьня на прастол Паўла I былі аб’яднаныаб’яднаныя ў адну губернюгубэрню. Аляксандар I у [[1801]] распарадзіўся аб утварэньні на тэрыторыі Заходняй Беларусі ій Летувы дзвюхдзьвюх губерняўгубэрняў: Гарадзенскай і Віленскай. У [[1807]] Расея заключыла з Францыяй [[Тыльзыцкая мірная дамова|Тыльзыцкую мірную дамову]], папаводле якой Расеі перадавалася Беластоцкая акруга.

Паражэньне паўстаньня 1794 г. было непазьбежным, бо яго не падтрымалі шырокія масы сялянства, слабай аказалася буржуазія, а шляхецка-буржуазны блокблёк, які кіраваў паўстаньнем, імкнуўся да таго, каб не дапусьціць рэвалюцыйнага выступленьня гарадзкіх нізоў і сялянства. Акрамя таго, сабатаж і невыкананьне распараджэньняў Касьцюшкі, а часта ій адкрытая здрада, падрывалі сілы паўстаньня.

Пачынаючы паўстаньне, Касьцюшка ій іншыя кіраўнікі спадзяваліся, што Аўстрыя, Прусія ій Расея ня змогуць накіраваць значныя сілы супраць паўстаньня з-за ўцягненьня іх у барацьбу з [[Турцыя]]й і Францыяй. Аднак кіраўнікі Прусіі ій Аўстрыі аслабілі націск на рэвалюцыйную [[Францыя|Францыю]] ій сканцэнтравалі значныя сілы супраць Рэчы Паспалітай, ня даўшы магчымасьці тут нацыянальна-вызваленчаму руху перарасьці ў аграрную рэвалюцыю, здольную зьмесьці фэадальны лад. Хоць паўстаньне ій пацярпела паражэньне, аднак яго значэньне ў гісторыі Эўропы велізарнае. Ідэі вызваленчага антыфэадальнага дэмакратычнага руху пачалі распаўсюджвацца ў Аўстрыі, Прусіі ій Расеі.

Захоп Рэчы Паспалітай зьявіўся гвалтоўным актам у дачыненьні да дзяржавы, якая ўваходзіла ў пэрыяд свайго гаспадарчага ій грамадзкага рэфармаваньня.