Пераклады Бібліі на беларускую мову: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д →‎Пераклад Сёмухі: артаграфія
дапаўненьне
Радок 6:
На тэрыторыі сучаснай Беларусі сьпісы асобных кніг [[Біблія|Бібліі]] або іх фрагмэнтаў зьявіліся верагодней за ўсё пасьля [[Хрышчэньне Русі|хрышчэньня Русі]] (986—988). Агульнадаступным у моўных адносінах і дасканалым у багаслоўскім сэнсе перакладам доўгі час зьяўлялася Біблія [[Кірыла й Мятод|Кірылы й Мятода]] на [[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мове]]. Вядомыя дзясяткі рукапісаў XI—XV стагодзьдзяў, напісаных царкоўнаславянскай мовай.
 
Біблія распаўсюджвалася шляхам працаёмкага перапісваньня ў манастырскіх, царкоўных, княжыхкняскіх майстэрнях-скрыпторыях. Магчыма, перапісваньнем сьвятых кніг займалася [[Эўфрасіньня Полацкая]] ў XII стагодзьдзі. Пра сталую біблейскую традыцыю сьведчаць рукапісныя помнікі: [[Лаўрышаўскае Эвангельле|Лаўрышаўскае]], [[Аршанскае Эвангельле|Аршанскае]], [[Друцкае Эвангельле|Друцкае]] Эвангельлі, [[Смаленскі псалтыр]] і інш.<ref name="sieviaryniec">{{Кніга|аўтар = [[Павал Севярынец|Севярынец, П.]]|частка = Біблія|загаловак = Люблю Беларусь: 200 фэномэнаў нацыянальнай ідэі|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Вільня|выдавецтва = Інстытут беларусістыкі|год = 2008|том = |старонкі = 520|старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>
 
== Першыя спробы ==
Як паказваюць дасьледаваньні (акадэмік [[Яўхім Карскі]] і інш.), ужо з XI стагодзьдзя робяцца спробы прыстасаваць кірыла-мятодаўскі пераклад да мясцовых асаблівасьцяў мовы, яе царкоўна-літургічнага стылю, удакладненьня тэксту і выпраўленьня памылак перапісчыкаў на аснове старажытнагабрэйскага і старажытнагрэцкага арыгіналаў<ref name="katecheta">{{Спасылка|аўтар = Родаў Г. Я.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |cуаўтары = |дата публікацыі = 14 лістапада 2008|url = http://katecheta-by.narod.ru/from_history.htm|загаловак = З гісторыі перакладу Бібліі на ўсходнеславянскіх тэрыторыях|фармат = |назва праекту = Катэхета|выдавец = Ручнік Барыс Рыгоравіч|дата = 12 красавіка 2012|мова = |камэнтар = }}</ref>. Вядомыя некалькі ўрыўкаў перакладаў са старажытнагабрэйскае мовы невядомых аўтараў даскарынаўскага пэрыяду: «[[Песьня Песьняў]]» (XIV—XV стст.), 8 кніг Старога Запавету (2 палова XV — пачатак XVI стагодзьдзяў)<ref name="salaviejka11-12">{{Спасылка|аўтар = А. Аўдзяюк.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |cуаўтары = |дата публікацыі = 5 сакавіка 2012|url = http://salavejka.blogspot.com/2011/12/blog-post.html|загаловак = Спроба ўкладаньня бібліяграфіі перакладаў Бібліі на беларускую мову|фармат = |назва праекту = Салавейкіна хатка|выдавец = [[Blogspot]]|дата = 29 траўня 2012|мова = |камэнтар = }}</ref>.
 
Вельмі важныміважным трэба лічыць стварэньне ў Беларусі самастойнага поўнага біблейскага зводу, які быў складзены [[Мацьвей Дзясяты|Мацьвеем Дзясятым]] («[[Дзесятаглаў]]», 1502—1507) і [[Фёдар Янушэвіч|Фёдарам Янушэвічам]] (гістарычныя кнігі і «Пяцікніжжа Майсеева», 1514). У адрозьненьне ад так званага [[Генадзеўская Біблія|Генадзеўскага збору Бібліі]] ([[Ноўгарад]], 1499), які грунтаваўся пераважна на баўгарскай рэдакцыі кірыла-мятодаўскага перакладу і перакладзеных з [[Вульгата|Вульгаты]] недастатніх кніг, беларускі збор узыходзіў да больш раньняе і дастаткова поўнае мараўскае рэдакцыі перакладу.
 
== Вялікае Княства Літоўскае ==
[[Віленскі зборнік]] канца XV — пачатку XVI стагодзьдзяў, акрамя ўласна летапісаў, зьмяшчае пераклад з [[іўрыт|габрэйскае мовы]] кніг [[Кніга Ёва|Ёва]], [[Кніга Рут|Рут]], [[Псалтыр]]ы, [[Найвышэйшая Песьня Саламонава|Найвышэйшае Песьні]], [[Эклезіяст]]а, [[Выслоўі Саламонавы|Выслояў Саламонавых]], [[Ераміін Плач|Ераміінага Плачу]], [[Кніга прарока Данііла|прарока Данііла]] і [[Кніга Эстэр|Эстэр]]. У мове сустракаюцца беларускія і ўкраінскія рысы. Літаральны пераклад з арыгіналу зрабіў тэксты малазразумелымі<ref name="pravenc15">{{Спасылка|аўтар = А. А. Пичхадзе.|прозьвішча = |імя = |аўтарlink = |суаўтары = |дата публікацыі = 2 верасьня 2009|url = http://www.pravenc.ru/text/209473.html#part_15|загаловак = БИБЛИЯ. IV. ПЕРЕВОДЫ. Переводы Б. На древние языки. Церковнославянский|фармат = |назва праекту = Православная энциклопедия|выдавец = Церковно-научный центр «Православная Энциклопедия»|дата = 5 студзеня 2013|мова = ru|камэнтар = }}</ref>.
Першым унікальным навукова-папулярным друкаваным выданьнем Бібліі на мове, блізкай да [[Старабеларуская мова|тагачаснае беларускай]], была [[Біблія Скарыны|Біблія]] беларускага першадрукара [[Скарына|Францішка Скарыны]]. Пераклад быў зроблены ім з [[Вульгата|Вульгаты]] [[Геранім Стрыдонскі|Гераніма]] або з чэскіх перакладаў. [[6 жніўня]] [[1517]] року Скарына выдаў [[Псалтыр]], пасьля амаль кожны месяц па новай кнізе Бібліі. Да 1521 року выйшлі 23 ілюстраваныя кнігі [[Стары Запавет|Старога Запавету]] (у пасьлядоўнасьці: Псалтыр, [[Кніга Ёва|Ёў]], [[Прытчы]], [[Мудрасьць Сірахава|Ісус Сірахаў]], [[Эклезіяст]], [[Песьня Песьняў]], [[Выслоўі Саламонавы]], 4 [[кнігі Царстваў]], [[Кніга Ісуса Навіна|Ісус Навін]], [[Кніга Эдыты|Эдыт]], [[Кніга Судзьдзяў|Судзьдзі]], [[Быцьцё]], [[Другазаконьне]], [[Кніга прарока Данііла|прарока Данііла]], [[Кніга Эстэр|Эстэр]], [[Кніга Рут|Рут]], [[Плач Ярэміі]], [[Кніга Выхад|Выхад]], [[Кніга Лявіт|Лявіт]], [[Кніга лікаў|Лічбы]]) пад агульнай назвай «Біблія руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, Богу ко ч(е)сти и людым посполитным к доброму научению». У першую беларускую Біблію выдавец улучыў амаль паўсотні ілюстрацый: шматлікія застаўкі, іншыя дэкаратыўныя элемэнты, гармануючыя з шыхтоўкай старонак, шрыфтам і тытульнымі аркушамі. Пераклад Скарыны кананічна дакладны ў перадачы літары й духу біблейскага тэксту, не дапускае вольнасьці й дапісак тлумачальніка, зьберагае адпаведны старажытнагабрэйскаму і старажытнагрэцкаму арыгіналу іменны стан мовы. Кнігі Скарыны заклалі грунт для ўнармаваньня беларускае літаратурнае мовы, сталі першым перакладам Бібліі на [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскую]]. Акрамя таго, як сьцьвярджае хрысьціянскі актывіст [[Павал Севярынец]], скарынаўская Біблія стала чацьвёртым перакладам у сьвеце на жывую мову народу (пасьля [[Нямецкая мова|нямецкай]], [[Італійская мова|італійскай]] і [[Чэская мова|чэскай]])<ref name="sieviaryniec" />. Тым ня менш, тэоляг і доктар філязофіі [[Ірына Дубянецкая]] адной з прычынаў таго, чаму Біблія Скарыны не адыграла культуратворчай ролі для тагачаснай Беларусі, называе факт перакладу «не на жывую мову»<ref>[http://methodology.by/?p=3194 Urbi et Orbi: Ірына Дубянецкая «1000 гадоў без Бібліі: беларускія біблійныя пераклады і eўрапейская цывілізацыя» (відэа)] // methodology.by</ref>. Як вынікае са Скарынавай прадмовы да першай кнігі Царстваў, на беларускую мову ім былі перакладзеныя ўсе кнігі Старога і Новага Запаветаў, «на руські язык выложенных»<ref name="katecheta" />. Гэта пацьвярджаецца знойдзенымі ў XIX стагодзьдзі [[Якаў Галавацкі|Якавам Галавацкім]] ў Львоўскім Ануфрыеўскім манастыры рукапісамі, сярод якіх знаходзіліся дадаткова 30 кніг, ідэнтыфікаваных паводле прадмоваў як скарынінскія.
 
=== Пераклады Скарыны ===
Выдадзеныя Скарынам «Псалтыр» (1517, 1522) і «Апостал» (1525) складаюць асобную групу не перакладных, але адаптаваных зь іншых царкоўнаславянскіх крыніцаў кніг з набліжэньнем да народнае мовы<ref name="salaviejka11-12" />.
{{Асноўны артыкул|Біблія Францішка Скарыны}}
Першым унікальным навукова-папулярным друкаваным выданьнем Бібліі на мове, блізкай да [[Старабеларуская мова|тагачаснае беларускай]], была [[Біблія Скарыны|Біблія]] беларускага першадрукара [[Скарына|Францішка Скарыны]]. Пераклад быў зроблены ім з [[Вульгата|Вульгаты]] [[Геранім Стрыдонскі|Гераніма]] або з чэскіхчэскага перакладаўперакладу 1506 року. [[6 жніўня]] [[1517]] року Скарына выдаў [[Псалтыр]], пасьля амаль кожны месяц па новай кнізе Бібліі. Да 1521 року выйшлі 23 ілюстраваныя кнігі [[Стары Запавет|Старога Запавету]] (у пасьлядоўнасьці: Псалтыр, [[Кніга Ёва|Ёў]], [[Прытчы]], [[Мудрасьць Сірахава|Ісус Сірахаў]], [[Эклезіяст]], [[Песьня Песьняў]], [[Выслоўі Саламонавы]], 4 [[кнігі Царстваў]], [[Кніга Ісуса Навіна|Ісус Навін]], [[Кніга Эдыты|Эдыт]], [[Кніга Судзьдзяў|Судзьдзі]], [[Быцьцё]], [[Другазаконьне]], [[Кніга прарока Данііла|прарока Данііла]], [[Кніга Эстэр|Эстэр]], [[Кніга Рут|Рут]], [[ПлачЕраміін ЯрэмііПлач]], [[Кніга Выхад|Выхад]], [[Кніга Лявіт|Лявіт]], [[Кніга лікаў|Лічбы]]) пад агульнай назвай «Біблія руска, выложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, Богу ко ч(е)сти и людым посполитным к доброму научению». У першую беларускую Біблію выдавец улучыў амаль паўсотні ілюстрацый: шматлікія застаўкі, іншыя дэкаратыўныя элемэнты, гармануючыя з шыхтоўкай старонак, шрыфтам і тытульнымі аркушамі. Пераклад Скарыны кананічна дакладны ў перадачы літары й духу біблейскага тэксту, не дапускае вольнасьці й дапісак тлумачальніка, зьберагае адпаведны старажытнагабрэйскаму і старажытнагрэцкаму арыгіналу іменны стан мовы. Кнігі Скарыны заклалі грунт для ўнармаваньня беларускае літаратурнае мовы, сталі першым перакладам Бібліі на [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскую]]. Акрамя таго, як сьцьвярджае хрысьціянскі актывіст [[Павал Севярынец]], скарынаўская Біблія стала чацьвёртым перакладам у сьвеце на жывую мову народу (пасьля [[Нямецкая мова|нямецкай]], [[Італійская мова|італійскай]] і [[Чэская мова|чэскай]])<ref name="sieviaryniec" />. Тым ня менш, тэоляг і доктар філязофіі [[Ірына Дубянецкая]] адной з прычынаў таго, чаму Біблія Скарыны не адыграла культуратворчай ролі для тагачаснай Беларусі, называе факт перакладу «не на жывую мову»<ref>[http://methodology.by/?p=3194 Urbi et Orbi: Ірына Дубянецкая «1000 гадоў без Бібліі: беларускія біблійныя пераклады і eўрапейская цывілізацыя» (відэа)] // methodology.by</ref>. Як вынікае са Скарынавай прадмовы да першай кнігі Царстваў, на беларускую мову ім былі перакладзеныя ўсе кнігі Старога і Новага Запаветаў, «на руські язык выложенных»<ref name="katecheta" />. Гэта пацьвярджаецца знойдзенымі ў XIX стагодзьдзі [[Якаў Галавацкі|Якавам Галавацкім]] ў Львоўскім Ануфрыеўскім манастыры рукапісамі, сярод якіх знаходзіліся дадаткова 30 кніг, ідэнтыфікаваных паводле прадмоваў як скарынінскія.
 
Як вынікае са Скарынавай прадмовы да першай кнігі Царстваў, на беларускую мову ім былі перакладзеныя ўсе кнігі Старога і Новага Запаветаў, «на руські язык выложенных»<ref name="katecheta" />. Гэта пацьвярджаецца знойдзенымі ў XIX стагодзьдзі [[Якаў Галавацкі|Якавам Галавацкім]] ў Львоўскім Ануфрыеўскім манастыры рукапісамі, сярод якіх знаходзіліся дадаткова 30 кніг, ідэнтыфікаваных паводле прадмоваў як скарынінскія.
 
Пераклад Скарыны кананічна дакладны ў перадачы літары й духу біблейскага тэксту, не дапускае вольнасьці й дапісак тлумачальніка, зьберагае адпаведны старажытнагабрэйскаму і старажытнагрэцкаму арыгіналу іменны стан мовы. Перакладнік намагаўся спрасьціць мову біблійных тэкстаў з тым, каб зрабіць іх даступнымі для разуменьня простых людзей. У мове ягонае Бібліі шмат беларускіх рысаў. Кнігі Скарыны заклалі грунт для ўнармаваньня беларускае літаратурнае мовы, сталі першым у сьвеце перакладам Бібліі на [[Усходнеславянскія мовы|ўсходнеславянскую]] і чацьвёртым — на набліжаную да гутарковай мовы народу (пасьля [[Нямецкая мова|нямецкай]], [[Італійская мова|італійскай]] і [[Чэская мова|чэскай]])<ref name="sieviaryniec" />.
 
Яшчэ больш набліжаныя да жывой беларускай мовы выдадзеныя Скарынам «Псалтыр» (1517, 1522) і асабліва «Апостал» (1525), якія складаюць асобную групу не перакладных, але адаптаваных зь іншых царкоўнаславянскіх крыніцаў кніг з набліжэньнем да народнае мовы<ref name="salaviejka11-12" />. Тым ня менш, тэоляг і доктар філязофіі [[Ірына Дубянецкая]] адной з прычынаў таго, чаму Біблія Скарыны не адыграла культуратворчай ролі для тагачаснай Беларусі, называе факт перакладу «не на жывую мову»<ref>[http://methodology.by/?p=3194 Urbi et Orbi: Ірына Дубянецкая «1000 гадоў без Бібліі: беларускія біблійныя пераклады і eўрапейская цывілізацыя» (відэа)] // methodology.by</ref>.
 
=== Пазьнейшыя пераклады ===
Наступным значным перакладам зьявілася праца [[Васіль Цяпінскі|Васіля Цяпінскага]]. Ён быў вядомым прыхільнікам [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]] ў Беларусі, заснаваў ва ўласным маёнку [[Цяпіна]] друкарню. Каля 1580 року Цяпінскі выдаў Эвангельлі [[Эвангельле паводле Мацьвея|паводле Мацьвея]], [[Эвангельле паводле Марка|Марка]] і пачатак [[Эвангельле паводле Лукі|паводле Лукі]] ў два слупкі: царкоўнаславянскай і беларускай мовамі. Гэтыя працы захаваліся да нашага часу ў двух асобніках. Паводле [[Карскі|Карскага]], беларускі пераклад зроблены з польскамоўнага тэксту Сымона Буднага 1572 року, царкоўна-славянскі — паводле нейкага паўднёва-заходняга ізводу<ref name="salaviejka11-12" />.