Іё (спадарожнік Юпітэра): розьніца паміж вэрсіямі

|Назва = Іо

|Спадарожнік чаго = [[Юпітэр (плянэта)|ЮпітэраЮпітэру]]

|Выява = Io,_moon_of_Jupiter,_NASA.jpg‎|275пкс

|Подпіс = Здымак Іо

|Першаадкрывальнік = [[ГалілеаГалілео Галілей]]

|Дата адкрыцьця = 8 студзеня [[1610]]

|Сярэдні радыюс = 1821,3 [[км]] (0,286 Зямнога)

|Спадарожнік = [[Юпітэр (плянэта)|ЮпітэраЮпітэру]]

|Эксцэнтрысытэт = 0,0041

|Арбітальны пэрыяд = 1,769 137 786 [[дзень|дня]]

|Нахіл арбіты = 0,05° (да экватару ЮпітэраЮпітэру), 2,21° (да экліптыкі)

|Дыямэтар = 3630 [[км]]

|Плошча паверхні = 41 910 000 км²(0,082 Зямной)

|Маса = 8,9319 × 10²² [[кіляграм|кг]]

|Шчыльнасьць = 3,528 г/см³

|Паскарэньне вольнага падзеньня = 1,81 м/с²

|Пэрыяд звароту = супадае з арбітальным, г. ззн. Іо зьвернуты да ЮпітэраЮпітэру адным бокам

|Нахіл восевага кручэньня = 0°

|Альбеда = 0,63

|Тэмпэратура = 110 [[Кэльвін|К]] (−163 [[Градус Цэльсія|°С]])

<!-- |Атмасфэра = -->Амаль адсутнічае, маюцца рэшткі дыяксіду серы

'''Іо''' — натуральны [[Спадарожнікі Юпітэра|спадарожнік]] [[Юпітэр (плянэта)|ЮпітэраЮпітэру]]. Адзін з так званых [[Галілеевы спадарожнікі|Галілеевых спадарожнікаў]].

Іо зьяўляецца адным з найбуйнейшых спадарожнікаў [[Юпітэр (плянэта)|ЮпітараЮпітэру]], адкрытых [[ГалілеаГалілео Галілей|ГалілеаГалілео Галілеем]] у [[1610]] г. Ён назваў іх Медіцэйскімі месяцамі ў гонар вялікага герцага Тасканскага Кудлы II [[Медычы]]. Аднак зацьвердзіліся назвы, якія былі дадзены гэтым спадарожнікам Сымонам Марыусам (1573—1624), які назіраў іх амаль адначасова з Галілеем і аспрэчваў прыярытэт іх адкрыцьця. Ён выкарыстоўваў для спадарожнікаў міталягічныя імёны ўлюбёнцаў [[Зэўс]]а ([[Юпітэр (міталёгія)|Юпітэра]]): Іо, [[Эўропа (спадарожнік)|Эўропа]], [[Ганімэд (спадарожнік)|Ганімэд]] і [[Каліста (спадарожнік)|Каліста]]. Аднак у гэтай спрэчцы прыярытэт адкрыцьця застаўся за Галілеем, які ўпершыню выкарыстоўваў тэлескоп як сродак адкрыцьця й назіраньняў, і ў сваёй працы «Зорны весьнік», апублікаванай у [[Вэнэцыя|Вэнэцыі]] ў 1610 г., апісаў свае штодзённыя назіраньні ўзаемнага становішча спадарожнікаў з 10 студзеня па 2 сакавіка 1610 г. Першы спадарожнік атрымаў назву Іо, дачкі аргоскага цара, якая была каханкаю [[Юпітэр (міталёгія)|Юпітэра]], завошта [[Гера]] ператварыла яе ў карову. Спадарожнік Іо зьяўляецца трэцім па велічыні й самым унутраным з сыстэмы галілеевых спадарожнікаў, якая характарызуецца кампланарнасьцю арбіт (разьмяшчэньне арбіт у плоскасьці экватара плянэты) і амаль кругавой іх формай. Іо можа быць клясыфікаваны як адзін з самых незвычайных спадарожнікаў нашай [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]]. Дзейсны вульканізм на Іо — самае вялікае адкрыцьцё касьмічнай эпохі.

Паверхня Іо значна адрозьніваецца ад паверхні іншых спадарожнікаў сонечнай сыстэмы. Адсутнасьць ударных мэтэарытных кратэраў паказвае на тое, што паверхня зьяўляецца вельмі маладою — не больш за 1 млн гадоў. Іо складаецца галоўным чынам са скалістых парод з вельмі малой колькасьцю жалеза. Склад прадуктаў вывяржэньня — сера й розныя сульфіды. Тэмпэратура на паверхні хістаецца ад −183 °C да −143 °C. Каля 2% паверхні займаюць актыўныя гарачыя плямы. Іх больш 10. Тэмпэратура ў іх 300°К, 400°К і 600°К, памеры плям ад 75 да 250 км. Рэльеф Іо галоўным чынам раўнінны. Акрамя гор, у цэнтры комплексу Пеле маюцца яшчэ некалькі буйных масіваў. Гара Хемус каля паўднёвага канцавосься вышынёй да 10 км займае плошчу 150 х 80 км. Аднак існуе велізарная разнастайнасьць ляндшафту. Намэнклятура Іо складаецца з 9 розных катэгорый рэльефу. Існуюць катэны (Catena, Сatenae) — ланцужкі ці лініі кратэраў, дзейсныя вульканы (Eruptive Center), струмені актыўнай [[лява|лявы]] (Fluctus), столавыя горы з абрывістымі краямі (Mensa) і парэзаныя горы (Mons, Montes) некалькі кілямэтраў вышыні. Акрамя таго, часта сустракаюцца патэры (Patera, Paterae) — кратэры няправільнай формы, роўныя ўзвышшы ў выглядзе плято (Planum, Plana), розныя вобласьці (Regio, Regiones), якія адрозьніваюцца ад суседніх па яркасьці ці колеру, і асобныя купалы ці ўзгоркі (Tholus, Tholi). Не існуе ляндшафтаў, якія падобны ударным кратэрам, бо вульканізм пакрывае паверхню новымі ўтварэньнямі значна хутчэй, чым струмені камэт і астэроідаў могуць стварыць вялікія ўдарныя кратэры.

[[Файл:Io Earth Moon Comparison.png|міні|зьлева|200пкс|Іо ў параўнаньні ззь Зямлёю й Месяцам]]

Справа ў тым, што Іо — даволі масіўнае нябеснае цела (на 20% больш масыза масу [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]]), а сярэдняя шчыльнасьць складае 3,53 г/см³. Дыямэтар Іо 3630 км ([[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяца]] — 3476 км). Разьлікі паказваюць, што паскарэньне вольнага падзеньня на яго паверхні досыць вялікае, 1,81 м/с². Цяжкі сярністы газ, а таксама пары серы, выкінутыя з вульканічнай [[кальдэра|кальдэры]], з-за нізкай тэмпэратуры хутка кандэнсуюцца й у такім выглядзе, як шаць і снег, выпадаюць на паверхню Іо. Гэты працэс апярэджвае разбурэньне малекулы газу ўльтрафіялетавым выпраменьваньнем Сонца (фотадысацыяцыю). У той жа час паскарэньне вольнага падзеньня недастаткова, каб утрымаць такую атмасфэру, як у [[Марс (плянэта)|Марсу]]а, хоць нейкія сьляды атмасфэры Іо мае. Выкід газу на вышыню некалькі сотняў кілямэтраў патрабуе хуткасьцяў заканчэньня газу з жарала прыкладна 1 км/сек. Высокай хуткасьці заканчэньня спрыяе нікчэмная шчыльнасьць атмасфэры Іо: ад 10 да 100 мільёнаў разоў менш, чым у паверхні Зямлі. Па зямных паняцьцях — гэта найглыбейшы вакуўм. Але канцэнтрацыя малекул не такая ужо малая, каля 10¹¹ см^-3. Ва ўсіх астатніх спадарожнікаў [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэра]], [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] й [[Уран (плянэта)|Урана]], як і ў плянэты [[Мэркурый (плянэта)|Мэркурый]], шчыльнасьць атмасфэры яшчэ ў мільярды разоў ніжэй. Папросту кажучы, атмасфэры ў іх няма. Выключэньне — спадарожнік [[Сатурн (плянэта)|Сатурна]] [[Тытан(плянэта)|Тытан]].

Адзін зварот вакол плянэты Іо зьдзяйсьняе за 1,8 сутак (42,5 гадзіны). Іо рухаецца на рэзананснай арбіце, г.зн. зьдзяйсьняе два звароту за час звароту іншага галілеева спадарожніка — [[Эўропа (спадарожнік Юпітэра)|Эўропы]], які ў сваю чаргу таксама зьдзяйсьняе два звароту за час звароту [[Ганімэд (спадарожнік Юпітэра)|Ганімэда]]. Такім чынам, пэрыяды звароту спадарожнікаў Іо й Эўропы знаходзяцца ў рэзанансе 1 : 2, Іо й Ганімэда — у рэзанансе 1 : 4, г. зн. у сыстэме галілеевых спадарожнікаў існуе патройны рэзананс 1 : 2 : 4. Да цяперашняга часу распрацаваны тры дакладныя тэорыі руху галілеевых спадарожнікаў Юпітэра. Гэта тэорыя Ліске, і дзьве тэорыі В. Ленэя (V.Lainey). У аддзеле нябеснай мэханіцы ДАІШ<ref>http://lnfm1.sai.msu.ru/neb/nss/nssnsdcmr.htm Дзяржаўны астранамічны інстытут ім. Штэрнберга</ref> перакладзены на мову Сі й адаптаваны для ўжываньня ўсе тры праграмы. Вылічэньне эфэмэрыд для назіраньняў спадарожніка на любы момант можна правесьці на сайце аддзела нябеснай мэханіцы ДАІШ.