Уласны рух: розьніца паміж вэрсіямі

'''Уласным рухам''' завуцца зьмены каардынатаў зоркаўзорак на [[нябесная сфэра|нябеснай сфэры]], выкліканыя адносным рухам зоркаўзорак і [[Сонечная сыстэма|Сонечнае сыстэмы]]. У іх не ўключаюць пэрыядычныя зьмены, выкліканыя рухам [[Зямля|Землі]] вакол [[Сонца]] ([[паралякс]]).

СтражэйшаеСтрогае вызначэньне: «Уласным рухам зоркі ў астраноміі завуць велічыні, якія характарызуюць яе кутняе перасоўваньне на [[Нябесная сфэра|нябеснай сфэры]] у зададзенай сыстэме каардынатаў за адзінку часу»

Вызначаныя такім спосабам уласныя рухі [[Зорка|зоркаўзорак]] часам завуць мэрыдыяннымимэрыдыяннымі, бо яны вызначаюцца ў выніку параўнаньня двух становішчаў, атрыманых пасродкам назіраньняў на [[мэрыдыянны круг|мэрыдыянных кругах]]. Масавыя вызначэньні мэрыдыянных уласных рухаў зоркаўзорак сталі магчымымі ўжо ў XIX стагодзьдзі ў выніку стварэньня некалькіх дзясяткаў [[мэрыдыянны круг|мэрыдыянных каталёгаў]], прыведзеных да некаторай адной фундамэнтальнай сыстэмы. НайвялікіНайбольшы лік (33 342) становішчаў і ўласных рухаў зоркаўзорак (у тым ліку слабых — да 9-й [[бачная зорная велічыня|зорнае велічыні]]) у адной сыстэме прыведзена ў вядомым агульным каталёгу «General Catalogue» Люіса Боса ([[1910]] год). Памылкі ўласных рухаў у гэтым каталёгу складаюць ± (0.005—0.15)″/год. Становішчы ій рухі зоркаўзорак нявольныя ад сыстэматычных памылкаўпамылак. Новыя фундамэнтальныя каталёгі зоркаўзорак FK4 і FK5 захоўваюць памылкі ўласных рухаў на ўзроўні ± (0.002—0.005)″/год, аднак гэтыя каталёгі ахопліваюць толькі невялікі лік абраных, галоўным чынам яркіх зоркаўзорак. Да 1995 году было вядома ня меньш за 50 000 мэрыдыянных уласных рухаў зоркаўзорак ад самых зыркіх да 9-й [[бачная зорная велічыня|зорнае велічыні]]. Памылкі гэтых уласных рухаў могуць быць ад ± 0.002″ да ± 0.010″ у залежнасьці ад працягласьці гісторыі назіраньняў. Па велічыні большасьць вядомых уласных рухаў менш за 0.050″/год, аднак сустракаюцца і вялікія ўласныя рухі. Так, самае высокае значэньне ўласнага руху мае «якая ляціць» [[Зорка Барнарда]] — 10.358″. Другі і трэці радок у рэйтынгу сама зоркаўзорак, якія хутка перамяшчаюцца на [[нябесная сфэра|нябеснай сфэры]] займаюць [[Зорка Каптэйна]] (8.670″/год) і Лякайль 9352 (6.896″/год).

У канцы XIX стагодзьдзя ў практыку наглядальнае астраноміі трывала ўкаранілася фатаграфія. У сувязі з гэтым разьвіліся фатаграфічныя мэтады вызначэньня ўласных рухаў зоркаўзорак.

Фатаграфічныя ўласныя рухі зоркаўзорак вызначаюцца параўнаньнем вымераных становішчаў зоркаўзорак на розных пласьтынкахпластынках, атрыманых у розныя эпохі. У сілу гэтага фатаграфічныя ўласныя рухі непазбежна застаюцца адноснымі, гэта значыць вызначаюць рух адных зоркаўзорак адносна некаторае групы іншых зоркаўзорак (так званых апорных зоркаўзорак), пра рух якіх робяцца больш ці меней праўдападобныя здагадкі. Такім чынам, каб перайсці ад фатаграфічных уласных рухаў зоркаўзорак да мэрыдыянных (мелым сэнс інерцыяльныхінэрцыяльных ці «абсалютных»), неабходна выканаць дадатковае дасьледаваньне, якое астраномы часам завуць абсалютызацыяю і якое рэдка бывае бездакорным.

Галоўная добрая якасьць фатаграфічных уласных рухаў у іх адносна высокай дакладнасьці і масавасьці ў стаўленьні самых слабых зоркаўзорак. Гэта акалічнасьць робіць іх незаменным наглядальным матэрыялам пры статыстычных дасьледаваньнях, злучаных з вызначэньнем дыспэрсіяў пекулярных (індывідуальных) рухаў зоркаўзорак і разьмеркаваннем рухаў зоркаўзорак, аднесеных да розных тыпаў зорнага насельніцтва.

ІстотнымІстотнай недахопамнедастачай фатаграфічных уласных рухаў зоркаўзорак зьяўляецца іх няволя ад рознага роду [[сыстэматычная памылка|сыстэматычных памылкаўпамылак]], злучаных з фатаграфічным мэтадам назіраньняўназіраньня. Гэта так званыя памылкі «раўнаньня бляску», «раўнаньня колеру» і некаторыя іншыя, злучаныя з недасканаласьцю оптыкі шырокавугольныхшырокакутных [[тэлескоп]]аў, якія ўжываюцца ў астрафатаграфіі. Пералічаныя памылкі выяўляюцца ў сыстэматычным зрушэньні малюнкаў зоркаўзорак на пласцінцы ў залежнасьці ад яркасьці, колеру зоркаўзорак і іх становішча на пластынцы. Гэтыя памылкі цяжка калібруюцца, бо яны залежаць яшчэ ад увесь часбезьперапынна зьменлівых умоваў назіраньняўназіраньня (празрыстасьці атмасфэры, вятры, якасьці малюнкаў).

Новаю эпохаю ў вызначэньні ўласнага руху зоркаўзорак стаў палёт спадарожніка [[Hipparcos]] ('''HI'''gh '''P'''recision '''PAR'''arallax '''CO'''llecting '''S'''atellite), які за 37 месяцаў працы правёў мільёны вымярэньняў зоркаўзорак. У выніку працы атрымалася два зорных каталёга. Каталёг [[HIPPARCOS]] утрымоўвае вымераныя з памылкаю парадку аднае тысячнае кутняе сэкунды каардынаты, уласныя рухі і [[паралякс]]ы для 118 218 зоркаўзорак. Такая дакладнасьць для зоркаўзорак дасягнута ў [[астрамэтрыя|астрамэтрыі]] упершыню. У другі каталёг — [[TYCHO]] прыводзяцца некалькі меней дакладныя зьвесткі для 1 058 332 зоркаўзорак. Стварэньне гэтых двух каталёгаў адзначыла нараджэньне новага кірунку — касьмічнае [[астрамэтрыя|астрамэтрыі]].

Цяпер у шматлікіх краінах вядуцца працы па стварэньні новых праектаў астрамэтрычных вымярэньняў з космасу. У Расеі маюцца два такіх праекта - ЛАМАНОСАЎ і СТРУВЕ, падрыхтаваныя адпаведна астраномамі Дзяржаўнага Астранамічнага Інстытута імя Штэрнбэрга у [[Масква|Маскве]] і астраномамі [[Пулкаўская абсэрваторыя|Пулкаўскай абсэрваторыі]] у [[Санкт-Пецярбург]]е. На [[2009]]—[[2014]] гг. вызначаны запуск эўрапейскага праекту [[GAIA]] ('''G'''lobal '''A'''strometric '''I'''nterferometer for '''A'''strophysics). Мэтаю гэтага праекта зьяўляецца вымярэньне каардынатаў, уласных рухаў і [[паралякс]]аў для 50 мільёнаў зоркаўзорак з дакладнасьцю лепш, чым 10 мікрасэкундаў дугі.

Адкрыцьцё рухаў «нерухомых» зоркаўзорак прыналежыць знакамітаму ангельскаму [[астраном]]у [[Эдмонд Галей|Эдмунду Галею]], выявіламу ў [[1718]] годзе, што некаторыя яркія зоркі з каталёга Гіпарха-Пталямэя прыкметна зьмянілі свае становішчы сярод іншых зоркаўзорак. Гэта былі [[Сырыюс]], які зрушыўся да поўдня амаль на паўтара дыямэтра Месяца, [[Арктур]] — на два дыямэтра да поўдня і [[Альдэбаран]], што зрушыўся на 1/4 дыямэтра Месяца да ўсходу. Заўважаныя зьмены нельга было прыпісаць памылкам каталёга Пталямэя, не якія пераўзыходзілі, як правіла, 6′ (1/5 дыямэтра Месяца). Адкрыцьцё [[Эдмонд Галей|Галея]] неўзабаве ([[1728]] год) было пацьверджана іншым ангельскім астраномам, [[Джэймс Брадлей|Джэймсам Брадеям]], які вядомы больш як першаадкрывальнік гадавое [[Абэрацыя сьвятла|абэрацыі сьвятла]]. У далейшым вызначэньнямі рухаў зоркаўзорак займаліся [[Тобіяс Маэр|Тобіас Маэр]] ([[1723]]—[[1762]]), [[Нікаля Люі дэ Лякайль|Нікаля Лякайль]] ([[1713]]—[[1762]]) і шматлікія іншыя астраномы аж да Фрыдрыха Бэсэля ([[1784]]—[[1846]]), якія паклалі пачатак сучаснай фундамэнтальнай сыстэме становішчаў зоркаўзорак.