Будызм: розьніца паміж вэрсіямі

[[Файл:Buddha sunset crop.jpg|thumb|200px|left|Статуя [[Буда Гаўтама|Буды]], [[Тайлянд|Тайланд]].]]

'''Будызм''' ({{мова-sa|बौद्ध धर्म}}, {{IAST|Buddha Dharma}} - "Навука Абуджанага") — самая старажытнаянайстаражытнейшая з трох сусьветных [[рэлігія]]ў, разам з [[іслам]]ам і [[хрысьціянства]]м, а таксама [[філязофія|філязофскае]] вучэньне, якое ахоплівае розныя традыцыі, вераваньні й практыкі, у значнай ступені заснаваныя на вучэньні [[Буда (будызм)|Буды]] [[Буда Гаўтама|Гаўтамы Сак’ямуні]], вядомага як [[Буда Гаўтама|Буда]]. Ён жыў і выкладаў на паўночным усходзе [[індыйскі субкантынэнт|індыйскага субкантынэнту]] ў [[VI стагодзьдзе да н. э.|VI]]—-[[IV стагодзьдзе да н. э.|IV стагодзьдзях да нашай эры]]<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/83184/Buddhism «Buddhism»]. Encyclopædia Britannica.</ref>. Ён прызнаныПрызнаны будыстамі як абуджаны й асьветлены настаўнік, які падзяліўся сваімі ведамі, каб дапамагчы жывым істотам скончыць пакуты цялеснага йснаваньня ([[дугха]]), дасягнуць [[Нірвана|Нірваны]] й пазьбегнуць таго, што называецца [[сансара|цыклам пакутаў і перанараджэньняў]].

Будызм падзяляецца на дзьве асноўныя плыні: [[Тгеравада]] ("Школа старэйшын") і [[МагаянаМахаяна]] ("Вялікая калясьніца"). Тгеравада зьяўляецца найстарэйшай плыняй будызму, якая шырока распаўсюджана ў [[Шры-Ланка|Шры-Ланцы]] й [[Паўднёва-Ўсходняя Азія|Паўднёва-Ўсходняй Азіі]]. Магаяна сустракаецца па ўсёй тэрыторыі [[Усходняя Азія|УсходняйЎсходняй Азіі]] і ўключае ў сябе школы [[Чыстая Зямля]], [[Дзэн]], [[Нітырэн-сю]], [[ТыбэцкіТыбецкі будызм]], [[Сінгон-сю]], [[Тэндай-сю]] й [[Сіньнё-эн]]. У некаторых клясыфікацыях [[Ваджраяна]], якая ёсьцьзьяўляецца падкатэгорыяй Магаяны, што практыкуецца ў [[Тыбэт|ТыбэцеТыбеце]] й [[Манголія|Манголіі]], прызнана трэцяй галінай будызму. Застаючыся самай папулярнай рэлігіяй у [[Азія|Азіі]], абедзьве галіны шырока распаўсюдзіліся па ўсім сьвеце. Ацэнкі колькасьці будыстаў па ўсім сьвеце істотна адрозьніваюцца ў залежнасьці ад спосабу вызначэньня прыхільнасьці да рэлігіі альбо філязофіівучэньня. Ніжнія планка ацэнкі складае 350—500350-500 млн. практыкуючых<ref>[http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html#Buddhism «Major Religions Ranked by Size»]. U.S. State Department's International Religious Freedom Report 2004.</ref>.

Будыйскія школы адрозьніваюцца адна ад адной шляхамі вызваленьня, значэньнем ступені важнасьці й кананічнасьці розных вучэньняў і пісаньняў, асабліва сваёй практыкай<ref>Williams, Mahayana Buddhism, Routledge, 1st ed., 1989, pp. 275f (2nd ed., 2008, p. 266)</ref>. Асновай будыйскайбудыйскае традыцыі й практыкі ёсьць тры каштоўнасьці (Тры Прыстанішчы): Буда, [[ДгармаДхарма]] (Навука) і [[Сангха|Санґга]] (Братэрская Супольнасьць). Прымаючы "прыстанішча ў трох каштоўнасьцяў" чалавек бярэ на сябе абавязак прытрымлівацца будыйскага шляху, што ў цэлым адрозьнівае будыста ад небудыста<ref>Padmasambhava, Jamgon Kongtrul, Erik Pema Kunsang (2004). [http://books.google.com/?id=qjbBKG06To0C&pg=PA111#v=onepage&q= «Light of Wisdom»]. Rangjung Yeshe Publications. ISBN 978-962-7341-37-6.</ref>. Іншыя мэтадыметады могуць уключаць у сябе этычныяпрытрымліваньне запаведзі[[Будыйскія ўказаньні|запаведзяў]] [[Буда Гаўтама|Буды]], падтрымку манаскай абшчыны, адмаўленьне ад звычайнага жыцьця й прыняцьце мніскага, разьвіцьцё ўважлівасьці й практыкі [[Мэдытацыя ў будызьме|мэдытацыімедытацыі]], вырошчваньне вышэйшай мудрасьці й праніклівасьці, вывучэньне пісаньняў, рэлігійнай практыкі, абрадаў, а ў традыцыі МагаяныМахаяны яшчэ й заклікі да [[Буда (будызм)|будаў]] і [[бодгісатвабодхісатва]]ў.

Творца фундаментальнага пераказу ў будыйскіх навуках традыцыйна акрэсьліваецца імём "Буда" (у [[Санскрыт|Санскрыце]] й [[Палі]] ''Buddha'', г.зн. "Абуджаны"). Спасылаючыся на этымалогію гэтага слова ў [[Санскрыт|Санскрыце]] й [[Палі]] можна сказаць, што буда гэта істота, якая дзякуючы практыцы маральнасьці (''silā''), засяроджаньню (''samādhi'', г.зн. [[Мэдытацыя ў будызьме|медытацыйнаму]] паглынаньню) і разьвіцьцю мудрасьці ([[Палі]]: ''paññā'', [[Санскрыт]]: ''prajñia'') убачыла праўдзівую прыроду зьяваў, альбо ''anicca'' - зьменнасьць, нетрываласьць, ''dukkha'' - дыскамфорт зьвязаны са зьменай і ''anatta'' - брак нязьменнага "я". Гэта дасьведчаньне завецца "''бодхі''" (з [[Санскрыт|Санскрыту]] й [[Палі]]), даслоўна "Абуджэньне" (званае таксама Асьвятленьнем), якое назаўсёды вызваляе ад цярпеньня цыклу народзінаў і сьмерці. Істота, якая абудзілася са "сну ігнараваньня" дзякуючы адкрыцьцю праўдзівай натуры рэчаіснасьці завецца будам. У гэтым разуменьні, у сьвятле будыйскіх навукаў, лічыцца, што будаў было многа, а таксама, што яшчэ мноства істотаў дасьведчыць абуджэньня.

'''Напісаньне''': слова "Буда" пісанае зь вялікай літары азначае [[Гаўтама Буда|Сідхартху Гаўтаму]] –- стваральніка Навукі Абуджанага, а напісаньне "буда" з малой літары азначае якога-кольвек іншага [[Буда (будызм)|Абуджанага/Араханта]].

Сутнасьць альбо падставовыя погляды Навукі Абуджанага выкладзеныя ў [[Чатыры Шляхетныя Праўды|Чатырох Шляхетных Праўдах]] ([[Палі]]: ''cattāri ariya saccāni''; [[Санскрыт]]: ''catvāry ārya satyāni''), сфармуляваных [[Буда Гаўтама|Будам Шак'ямуні]] падчас першага казаньня ў Парку Газэлі,Газtлі уў Сарнасе. [[Чатыры Шляхетныя Праўды]] прымаюцца ўсіма традыцыямі Будызму без выключэньня. Гэта:

# '''Другая Шляхетная Праўда аб Прычыне Цярпеньня''' ([[Палі]]: ''dukkha samudayo ariya sacca''; [[Санскрыт]]: ''arya samudaya satya'') –- прычынай цярпеньня ёсьць жаданьне - "Гэта, мніхі, Шляхетная Праўда аб Прычыне Цярпеньня: жаданьне, якое стварае далейшае станаўленьне (перанараджэньне) –- якое суправаджае запал і захапленьне, што знаходзіць радасьць то тут, то там –- жаданьне пачуцьцёвае прыемнасьці, жаданьне станаўленьня, жаданьне небыцьця."

# '''Трэцяя Шляхетная Праўда аб Спыненьні Цярпеньня''' ([[Палі]]: ''dukkha nirodho ariya sacca''; [[Санскрыт]]: ''arya nirodha satya'') –- "поўнае зьнікненьне й спыненьне, адмова, пакіданьне, вызваленьне, адпусканьне жаданьня."

# '''Чацьвёртая Шляхетная Праўда аб Сьцежцы, якая праводзіць да Вызваленьня''' ([[Палі]]: ''dukkha nirodha gāmini paṭipadā ariya sacca''; [[Санскрыт]]: ''arya mārga satya'') –- шляхам да спыненьня цярпеньня зьяўляецца [[Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка]] –- адпаведны погляд, адпаведнае рашэньне, адпаведная мова, адпаведнае дзеяньне, адпаведнае жыцьцё, адпаведнае імкненьне, адпаведнае засяроджаньне, адпаведная [[Мэдытацыя ў будызьме|медытацыя]].<ref>http://www.theravada.int.pl/projektdhamma/sacca.htm</ref>

Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка (таксама: ''Васьміасьпектавая'') ёсьць сьцежкай практыкі. Прытрымліваньне ейных радаў і ўказаньняў, сабраных у васьмі пунктах (адтуль яе і назва) мае праводзіць да поўнага зьнікненьня цярпеньня і, адпаведна, канчатковага пераходу [[Буда (будызм)|абуджанай істоты]] з самсары да Нірваны. [[Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка]] вынікае з [[Чатыры Шляхетныя Праўды|Чацьвёртай Шляхетнай Праўды, Праўды аб Сьцежцы, якая праводзіць да Спыненьня Цярпеньня]]. Буда мовіў навуку, што дзякуючы цнатлівасьці, ведам і засяроджаньню можна дасягнуць дасканаласьці –- Абуджэньня –- а [[Чатыры Шляхетныя Праўды]] й [[Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка]] вызначаюць дарогу, якая вядзе да дасягненьня гэтай мэты.

# '''Слушная Медытацыя''' – імкненьне да дасягненьня станаў, у якіх зьнікае "эга" ([[Палі]]: ''sammā-samādhi''; [[Санскрыт]]: ''samyak-samādhi'')<ref>http://theravada.int.pl/projektdhamma/sacca4.htm Szlachetna Prawda o Ścieżce Wiodącej do Zniszczenia Cierpienia - polskie tłumaczenie tekstów z Tipitaki; oryginał z www.accesstoinsight.org</ref><ref>Партал тлумачэньня Будыйскіх тэкстаў http://sasana.wikidot.com/magga Słownik Buddyjski</ref>

У выпадку наяўнасьці ўсіх чатырох элементаў [[Карма ў будызьме|кармічнае]] наступства зьяўляецца наймацнейшым і вынік чыну будзе найбольш інтэнсіўны. Напрыклад: кіроўца, які ненаўмысна выклікаў аварыю і зраніў пешага: (1) быў сьвядомы, што пешымашына зьяўляецца небясьпечным сродкам перамяшчэньня і можа адчувацьвыклікаць аварыю й цярпеньне іншых, (2) не хацеў яго скрыўдзіць, (3) аднак гэта зрабіў, (4) зусім ня быў з таго задаволены. У гэтым выпадку пакінуты [[Карма ў будызьме|кармічны]] сьлед у розуме няўдалага кіроўцы будзе толькі частковы.

У адрозьненьні ад рэлігіяў, дзе запаведзь "не забівай" адносіцца толькі да чалавека, Будыйская запаведзь мае на ўвазе кожную істоту, якая мае цела, кожнае стварэньне, якое здольна адчуваць. Словы [[Буда Гаўтама|Буды]] з [[Дхамапада|Дхамапады]]:

: ''У адлеглых часах існавалі толькі тры хваробы: жаданьне, голад і сапсаваньне; але з прычыны забойстваў жывёлаў яны павялічыліся да дзевяноста васьмі.'' (Словы [[Буда Гаўтама|Буды]] з Сута Ніпата)

: ''Першасная мудрасьць усёведаючага зацьвітае з кораня спачуваньня.'' (Словы [[Буда Гаўтама|Буды]] з Сутры Ўказаньня Таямніцаў Татхагаты)

Мніхі прытрымліваюцца дадаткова шэрагу ўказаньняў, большасьць зь якіх зьяўляецца разьвіцьцём альбо паглыбленьнем [[Будыйскія ўказаньні|Васьмі Ўказаньняў]]. Так напрыклад Трэцяе Ўказаньне для мніха азначае нават не дакранацца да жанчыны. Каб утрымліваць цела і розум у чысьціні, мніхі вучацца шанаваць усіх жанчынаў і трактаваць старэйшых жанчынаў як матак, равесьніцаў як сёстраў, а малодшых жанчынаў як дачок. Акрамя таго мніхі не карыстаюцца грашыма ("золатам і срэбрам"), прытрымліваюцца шэрагу правілаў этычнага захаваньня. Да цярпеньня, між іншым, праводзіць таксама позьняя пара начнога адпачынку.

Класіфікаваньне Будызму як рэлігіі зьяўляецца памылкай, паколькі Навука Абуджанага не грунтуецца на веры ў кагокольвек альбо штокольвек, у тым ліку не грунтуецца на веры ў кіруючага сьветам Бога. [[Буда Гаўтама|Буда]] заўсёды адзначаў, што навучае аб "цярпеньні й канцы цярпеньня", а ягоныя навукі павінны мець перадусім практычнае прымяненьне й служыць вызваленьню зь цярпеньня.<ref>Партал тлумачэньня Будыйскіх тэкстаў sasana.pl "Мастацтва жыцьця - [[Мэдытацыя ў будызьме|медытацыя]] погляду" (на [[Польская мова|Польскай]]), http://sasana.wikidot.com/sztuka-zycia-medytacja-wgladu</ref><ref>Stephen Batchelor "Будызм бязь вераваньняў" (на [[Польская мова|Польскай]]), http://www.buddyzm.edu.pl/cybersangha/page.php?id=925</ref> Добра адлюстроўвае стаўленьне [[Буда Гаўтама|Буды]] да рэлігіяў прыповесьць "Ці йснуе Бог?", а таксама наступныя словы Буды[[Буда Гаўтама|Абуджанага]]:

: ''У нічога ня вер, незалежна ад таго, дзе гэта прачытаў альбо хто Табетабе гэта сказаў, нават калі я гэта сказаў, у выпадку калі гэта не згаджаецца з Тваімтваім разуменьнем сьвету й здаровым глуздам.'' Распаўсюджаны Будыйскі выраз. Паўстаў, магчыма, на падставе Словаў [[Буда Гаўтама|Буды]] з Каляма Сута.

: ''І не прымаць іх адно толькі з павагі да мяне.'' (Словы [[Буда Гаўтама|Буды]] з [[Аватамсака Сутра|Сутры Гірлянды Кветак]])