Швэцыя: розьніца паміж вэрсіямі

'''Швэцыя''', афіцыйна — '''Каралеўства Швэцыя''' ({{мова-sv|Konungariket Sverige}}) — краіна ў [[Скандынавія|Скандынавіі]]. Мяжуе з [[Нарвэгія]]й на захадзе і зь [[Фінляндыя]]й на паўночным усходзе, мае водныя граніцы з [[Данія]]й, [[Нямеччына]]й і [[Польшча]]й на поўдні, [[Летува|Летувой]], [[Латвія]]й, [[Эстонія]]й і [[Расея]]й на ўсходзе. З плошчай у 450 тыс. км² Швэцыя зьяўляецца трэцяй па велічыні краінай [[Эўрапейскі Зьвяз|Эўрапейскага Зьвязу]]. Насельніцтва — каля 9,5 млн чалавек, шчыльнасьць невялікая (21 чалавек на км²), істотна больш населены поўдзень краіны. Каля 85 % насельніцтва жыве ў гарадах. Сталіца Швэцыі і найбуйнейшы горад — [[Стакгольм]], у якім пражывае амаль 1,4 млн чалавек ( у т.л. у межах [[Стакгольм (камуна)|камуны]] — 868 000 чалавек, а ў [[Стакгольм (лэн)|лэне]] — 2,1 млн чалавек). Другім паводле велічыні горадам краіны зьяўляецца разьмешчаны на захадзе краіны [[Гётэборг]] (каля 550 000 жыхароў, з прадмесьцямі 940 000), а трэцім — [[Мальмё]] (280 000 чалавек, у Вялікім Мальмё — 660 000), які знаходзіцца на поўдні Швэцыі.

Як сувэрэнная краіна Швэцыя ўзьнікла ў Сярэднявеччы. У XVII стагодзьдзі краіна пашырыла свае ўладаньні і стварыла Швэдзкую імпэрыю, якая была адной з эўрапейскіх вялікіх дзяржаваў у XVII і XVIII стагодзьдзях. Большасьць па-заскандынаўскіх тэрыторыяў Швэцыя страціла на працягу XVIII-XIXXVIII—XIX стагодзьдзяў. З [[1814]] году Швэцыя больш ня ўдзельнічае ў войнах і зьяўляецца нэўтральнай краінай.

Сучасная Швэцыя — канстытуцыйная манархія з высокаразьвітой эканомікай. У сьпісе «Індэксу дэмакратыі» часопісу [[The Economists]] Швэцыя займае 4–е месца, а паводле падлікаў ПРААН яна знаходзіцца на 10-м месцы ў сьвеце па ўзроўнюўзроўні развіцьця чалавечага патанцыялупатэнцыялу.

Назва краіны паходзіць ад паўночнагерманскага племені [[Свэісвэі|свэяў]].

=== НайстаражытнаяСтаражытная гісторыя ===

Пасьля раставаньня ледавіку тэрыторыю [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынаўскага паўвостраву]] пачалі засяляць прышоўшыя з поўдню плямёны зьбіральнікаў ды паляўнічых. Прыкладна каля 2800 году да Нн.Х э. сучасную Швэцыю сталі засяляць індаэўрапейскія плямёны. У [[VI стагодзьдзе|VI стагодзьдзі]] зь іх вылучыліся два асноўных: [[свэі]] і [[ёты]], пачаўся г. зв. ''Вэндэльскі пэрыяд'', які працягваўся да 800 году. Уладаньні свэяў і ётаў падзяляліся на шэраг княстваў, якімі кіравалі конунгі (князі). Найважнейшым культурным і рэлігійным цэнтрам для ўсіх гэтых княстваў была [[Старая Ўпсала]].

На тэрыторыі Швэцыі можна вылучыць два буйныхбуйныя прыродныхпрыродныя раёны — паўночны і паўднёвы. У межах больш узвышанай Паўночнай Швэцыі вылучаюцца тры вертыкальныявэртыкальныя паясы: верхні, які ўключае ўсходнюю пэрыфэрыю Скандынаўскага нагор’я, багатую азёрамі; сярэдні, які ахоплівае плято Норлянд з чахлом марэнных адкладаў і тарфянікамі; ніжні — ззь перавагай марскіх ападкаў на раўнінах уздоўж заходняга берага [[Батнічны заліў|Батнічнага заліва]]. У межах паўднёвай часткі краіны адасабляюцца: раўніны Сярэдняй Швэцыі, плято Смолянд і раўніны паўвострава Сконэ.

Усходнія схілы Скандынаўскага нагор’я перасечаныя шматлікімі шырокімі глыбокімі [[даліна]]мі, якія месьцяць выцягнутыя вузкія азёры. На міжрэччах вялікія плошчы занятыя [[балота]]мі. У некаторых далінах маюцца значныя [[арэал]]ы ўрадлівых [[глеба]]ў, якія сфармаваліся на дробназярністых пясках і суглінках; яны ў асноўным выкарыстоўваюцца пад пашы. Земляробства ў далінах магчыма прыкладна да вышыні 750 м над у. м.

Плято Норлянд характарызуецца згладжаным рэльефам з шырокімі нізіннымі і верхавымі балотамі, што чаргуюцца з камяністымі градамі марэн. Тут засяроджаная пераважная частка лясных рэсурсаў, якімі так славіцца Швэцыя. У складзе дрэвастоеў пераважаюць [[хвоя]] і [[елка]]. Шырыня ляснога пояса вагаецца ад 160 да 240 км, а яго субмерыдыянальнаясубмэрыдыянальная працягласцьпрацягласьць перавышае 950 км. Гэты аднастайны ляндшафт на схілах паўднёвай экспазыцыі перарываецца нешматлікімі фермаміфэрмамі. У паўднёвай частцы пояса, дзе клімат мякчэйшы, фермаўфэрмаў больш. Там сама разьмешчаныя асноўныя рудныя радовішчы Швэцыі.

Паўднёвая Швэцыя, наадварот, адрозніваеццаадрозьніваецца высокай шчыльнасьцю насельніцтва і высокай канцэнтрацыяй прамысловасьці і сельскай гаспадаркі.

Раўніны Сярэдняй Швэцыі, складзеныя пераважна марскімі адкладамі, характарызуюцца выраўнаваным рэльефам і ўрадлівымі глебамі. Тут пераважаюць ворныя землі, прыдатныя для машыннай апрацоўкі, і пашы, хоць месцамі захаваліся масівы высокапрадуктыўных лясоў. У гэтым самым раёне разьмешчаныя чатыры буйныхбуйныя возеры — [[Вэнэрн]], [[Вэтэрн]], [[Мэлярэн]] і [[Ельмарэн]], злучаныя рэкамі і каналамі ў адзіную водную сыстэму.

Плято Смолянд, разьмешчанае паўднёвей ад раўнін Сярэдняй Швэцыі, па асаблівасьцях рэльефу і расьліннасьці мае падабенства з поясам марэнаў і тарфянішчаў Паўночнай Швэцыі. Аднак дзякуючы мякчэйшаму клімату Смолянд больш спрыяльны для жыцьцядзейнасьці людзей. Паверхня ў асноўным складзеная марэнамі ззь перавагай грубазярністых пясчаных і галечных фракцыйфракцыяў. Глебы тут малапрыдатныя для земляробства, але на іх растуць хваёвыя і яловыя лясы. Значныя плошчы занятыя тарфянымі балотамі.

Паколькі тэрыторыя Швэцыі мае значную працягласьць у субмэрыдыянальным кірунку, на поўначы краіны значна халадней і вэгетацыйны пэрыяд карацей, чым на поўдні. Адпаведна адрозніваеццаадрозьніваецца і працягласьць дня і ночы. Аднак у цэлым для Швэцыі характэрная бoльшая паўтаранасьць сонечнага і сухога надвор’я ў параўнаньні са шматлікімі іншымі краінамі Паўночна-Заходняй ЕўропыЭўропы, асабліва ўзімку. Нягледзячы на тое, што 15 % краіны разьмешчана за Паўночным палярным кругам, а ўся яна разьмяшчаецца паўночней 55° паўночнай шыраты, дзякуючы ўплыву вятроў, якія дзьмуць з [[Атлянтычны акіян|Атлянтычнага акіяну]], клімат даволі мяккі. Такія кліматычныя ўмовы спрыяльныя для разьвіцьця лясоў, камфортнага пражываньня людзей і вядзеньня больш прадуктыўнай сельскай гаспадаркі, чым у кантынентальных раёнах, разьмешчаных на тых самых шыротах. На ўсёй тэрыторыі Швэцыі зімы зацяжныя, а лета кароткае.

Сярэдняя гадавая колькасьць ападкаў вагаецца ад 460 мм на востраве [[Готлянд (востраў)|Готлянд]] у Балтыйскім моры і на крайняй поўначы краіны да 710 мм на заходнім узьбярэжжы Паўднёвай Швэцыі. У паўночных раёнах яна складае 460—510 мм, у цэнтральных — 560 мм, а паўднёвых — некалькі больш за 580 мм. Найбольшая колькасьць ападкаў выпадае ў канцы лета (у некаторых месцах выяўлены другі максімум у кастрычніку), найменшая — зь лютага па красавік. Лік дзён з штармавымі вятрамі вагаецца ад 20 за год на заходнім узьбярэжжы да 8-2 — на ўзьбярэжжы Батнічнага заліву.

Паводле характару прыроднай расьліннасьці ў Швэцыі вылучаюць пяць асноўных раёнаў, прымеркаваных да вызначаных шыротных зон: 1) альпійскі раён, аб’ядноўвае самыя паўночныя і самыя ўзьнятыя мясцовасьці, з перавагай маляўнічага нізкатраўя і карлікавых форм хмызьнякоў; 2) раён бярозавага крывалесься, дзе растуць прысадзістыя дрэўцы з моцна скрыўленымі стваламі — пераважна [[бяроза (дрэва)|бяроза]], радзей [[асіна]] і [[рабіна]]; 3) паўночны раён хвойных лясоў (самы буйны ў краіне) — з перавагай [[хвоя|хвоі]] і [[елка|елкі]]; 4) паўднёвы раён хвойных лясоў (у значнай ступені зьведзеных); да хвойных парод прымешваюцца [[дуб]], [[ясень (дрэва)|ясень]], [[вяз]], [[ліпа]], [[клён]] і іншыя шырокалісьцевыя пароды; 5) раён букавых лясоў (амаль не захаваліся); у гэтых лясах нараўне з [[Бук|букамбук]]ам сустракаюцца [[дуб]], [[алешына]] і месцамі [[хвоя]]. Акрамя таго, распаўсюджаная азанальная расліннасьцьрасьліннасьць. Вакол азёраў расьце пышная лугавая расьліннасьць, месцамі распаўсюджаныя балоты са спэцыфічнай флёрай. На ўзьбярэжжы Батнічнага заліву і Балтыйскага мора распаўсюджаныя галяфітныя супольнасьці (расьліны, якія растуць на засоленых грунтах).