Бортны промысел у Беларусі: розьніца паміж вэрсіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д артаграфія
добры артыкул
Радок 1:
{{Кандыдат у добрыя артыкулы|9 кастрычніка 2011 году}}
[[Файл:Bee-treeState museum of folk architecture and life.JPG|міні|280пкс|Борці-калоды ў [[Беларускі дзяржаўны музэй народнай архітэктуры і побыту|Беларускім дзяржаўным музэі народнай архітэктуры і побыту]]]]
'''Бортны промысел у Беларусі''' — сукупнасьць традыцыйных спосабаў, прыладаў, абрадаў і звычаяў па падрыхтоўцы калодаў (борцей), догляду [[пчолы|пчолаў]], збору [[мёд]]у. Гэты [[промыслы і рамёствы|промысел]] быў добра распаўсюджаны сярод шматлікіх народаў і зьвязаны з утрыманьнем пчолаў і здабываньнем мёду. Бортны промысел ([[бортніцтва]]) папярэднічаў [[пчалярства|пчалярству]] ў сучасным выглядзе й адрозьніваўся ад апошняга толькі прыладамі, выглядам вульляў (калода, [[рамовы вулей]]), мейсцаммесцам разьмяшчэньня вульляў (борць у дрэве, калода на дрэве, калода ў двары, рамовы вулей), прыладамі й доглядам пчолаў.
 
Галоўным аб’ектам бортнага промыслу была борць і пчала, вакол якіх ствараліся адмысловыя патрабаваньні да асноўных прац, прыладаў і адносін. Спэцыфічнасьць працы вылучала сярод насельніцтва здольных пчаляроў-бортнікаў (спрытнасьць, дужасьць, вынаходніцкі [[розум]]). Усе працы мелі сваю адметнасьць у розныя поры году: [[вясна|вясною]] — лоўля і догляд пчолаў; [[лета|улетку]] — ахова і догляд пчолаў, збор мёду; [[восень]]ню — догляд пчолаў, выраб борцяў (калод); [[зіма|узімку]] — ахова пчолаў ад [[зьвяры|зьвяроў]] і неспрыяльных прыродных зьяваў.
Усе працы мелі сваю адметнасьць у розныя поры году: [[вясна|вясною]] — лоўля і догляд пчолаў; [[лета|улетку]] — ахова і догляд пчолаў, збор мёду; [[восень]]ню — догляд пчолаў, выраб борцяў (калод); [[зіма|узімку]] — ахова пчолаў ад [[зьвяры|зьвяроў]] і неспрыяльных прыродных зьяваў.
 
== Выраб борцяў ==
[[Файл:Bort_shema.png|міні|123пкс|Канструкцыя борці<ref name="pjat">Czeslaw Pietkiewicz. Polesie Rceczyckie. Materjaly entograficzne. Czesc 1. Kultura Materjalna. — Krakow. — 1928. S. 38—39.</ref>]]
Для вырабу борцяў выбіраліся сасьпелыя [[Хвоя|хвоі]] ва ўзросьце ня меньш чым 100 гадоў. Борці таксама выдзёўбваюцца ў [[дуб]]ах, [[ліпа]]х, зрэдку ў [[Асіна|васінаасіна]]х. Пераважнае становішча займае дуб — ён ацэньваецца ў дваяўдвая даражэй за бортную хвою.<ref name="brtn">Занятие издревле благородное / Гурков В. С., Терехин С. Ф. — Мн.: Полымя, 1987. С. 25—35.</ref>
 
Новыя борці выдзёўбваюцца задоўга да [[раеньне|раеньня]] й заселеньнязасяленьня борці пчоламі, звычайна ўлетку папярэдняга году. Лічыцца, што борць павінна падсохці, акрамя таго, увесну бортніку ня мае часу для вырабу борцяў, бо ён заняты ''падмятаньнем борцей'' і праверкай раёў пасьля [[Зіма|зімоўкі]].<ref name="brtn"/> Бортніку прыходзілася працаваць на вышыні 3,5—18 [[Мэтар|мэтраў]], седзячы на хісткай сядзёлцы лязіва.<ref name="brtn"/> Выдзёўбваньне борці (''рабіць борць'', ''вырабляць борць'', ''борціць'') — карпатлівая й марудная праца, патрабуецца два [[тыдзень|тыдні]].<ref name="ram">Промыслы і рамёствы Беларусі / В. К. Бандарчык, В. С. Цітоў, Л. І. Мінько. — Мн.: Навука і тэхніка, 1984. С. 47—54.</ref> Часам бортнікі даручалі гэтую справу [[падзёньнік]]ам — ''пахожым людзям'' (незалежная катэгорыя сялянства, якая мела права пераходзіць ад аднаго [[фэадал]]а да другога, калі не заставаліся на адным месцы больш за 10 гадоў).<ref name="brtn"/>
Выдзёўбваньне борці (''рабіць борць'', ''вырабляць борць'', ''борціць'') — карпатлівая й марудная праца, патрабуецца два [[тыдзень|тыдні]].<ref name="ram">Промыслы і рамёствы Беларусі / В. К. Бандарчык, В. С. Цітоў, Л. І. Мінько. — Мн.: Навука і тэхніка, 1984. С. 47—54.</ref>
Часам бортнікі даручалі гэтую справу [[падзёньнік]]ам — ''пахожым людзям'' (незалежная катэгорыя сялянства, якая мела права пераходзіць ад аднаго [[фэадал]]а да другога, калі не заставаліся на адным месцы больш за 10 год).<ref name="brtn"/>
'''Этапы тэхналёгіі вырабу борці:'''
:* Спачатку бортнік пазначаў адмысловым роглем уваходную адтуліну (альбо ''доўжню'', ''даўжнік'', ''доўж'', ''лазейка''), празь якоеякую пазьней выцягвалі мёд і праводзілі ўсю неабходную працу. Доўжня мела вузкую [[Прастакутнік|прастакутную]] форму, звычайна 10—14х45—6010—14×45—60 см
:* З найбольш [[Сонца|сонечнага]] й зацішнага месца, часьцей — з [[Поўдзень|паўднёвага]] [[Усход|ўсходу]] праз доўжню бортнік выдзёўбваў ''камору'' (пры выкарыстоўваньні ''барты'' й ''пешні'') — такім чынам ёй надаецца [[трапэцыя|трапэцападобную]] форму. Шырыня борці па задняй сьценцы вагаецца ў межах 30—35 см, у пярэдняй — супадае з шырынёй доўжні. Адпаведна адрозьніваецца й вышыня: 95—100 см для каморы, 85—95 см для доўжні. Адлегласьць ад пярэдняй і задняй сьценцы (адпаведна глыбіня) — 35—40 см. Унутранны аб’ём борці рэдка перавышаў 0,5 м.куб³.<ref name="brtn"/>
:* Пасьля выдзёўбваньня каморы праводзілася канчатковая апрацоўка ўнутраннай паверхні сьценак праводзілася адмысловымі [[прылада]]мі (''скобка'', ''адраручная скобля'')
:* У сярэдзіне ўсталёўвалася ''грабёнка'' ці ''крыжачок'' ([[крушына]]вая крыжавіна з кавалачкамі сухой [[вашчына|вашчыны]]) для мацаваньня [[соты|сотаў]]
Радок 27 ⟶ 23:
Кало́да (''Корань'', ''Каранёк'', ''карані́к'', ''даўбя́к'', ''навараце́нь'') — вулей, выдзеўбаны ў дубовай ці [[Хвоя звычайная|хваёвай]] калодзе. Тэхніка вырабу, назвы частак і йх дэталяў такія ж самыя як і ў борці.
Па спосабуспосабе ўстаноўкі адрозьніваюцца два віды калодавых вульляў: ''стаяк'' й ''ляжак'' (''ле́жань'').
 
Першы ўсталёўваецца простастаўна, другі — паземна альбо пад кутом каля 45° адносна паверхні [[Зямля|зямлі]].<ref>Помнікі этнаграфіі: Метадалогія выяўлення, апісання і збіраньня / Беларус. добрахвот. т-ва аховы помнікаў гісторыі і культуры, Сектар этнаграфіі Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР; пад. рэд. В. К. Бандарчыка — Мн.: Навука і тэхніка, 1981. C. 77.</ref>
Радок 94 ⟶ 90:
 
Палачка з [[крыж]]ападобна расшчыленым канцом, у які заціскаецца гніляк альбо анучка, каб працяглы час цьмець і даваць густы дым).<ref name="brtn"/>
 
 
'''Ля́зіва'''
Радок 167 ⟶ 162:
Догляд пчолаў у борцях рэглямэнтуецца наступным чынам:
 
Чым менш наглядаць — тым больш будзе прыбытку, аднак, бортнікі ўсё роўна клапаціліся пра [[здароўе]] й ахову пчолаў ад шкоднікаў і [[Прырода|прыродных]] стыхіяў. Час ад часу прыходзілі да борці й здалёк наглядалі — як ідуць справы. Асноўныя працы па доглядзе пчолаў прыпадалі на вясну.
Асноўныя працы па доглядзе пчолаў прыпадалі на вясну.
 
Борці старанна аглядалі (падмяталі):<ref name="brtn"/>
Радок 180 ⟶ 174:
Асадзіўшы ў новай борці рой, бортнік моцна клапаціцца пра яго ахову. Асабліва вялікую шкоду бортніцтву прыносілі [[мядзьведзь|мядзьведзі]].
 
Найбольш распаўсюджаным прыстасаваньнем для аховы борці быў ''подкур'' — квадратны памост, з моцных плашчакоў і дошак (''тарчыц''). Шырыня рабілася такой, каб мядзьведзь ня мог дацягнуцца лапай да яго краю. Зьнізу па ўсёй паверхні подкура былі ўмацаваны вострыя драўляныя, пазьней жалезныя сьпіцы даўжынёй да 1 мэтра. Яны не давалі магчымасьці мядзьведзю праламаць [[патыліца]]й подкур, што ён звычайна лёгка рабіў зь недагледжаным памостам. Для большай упэўненасьці зьнізу подкура вешалі ''самабітку'' — дубовы камель або камень. Зьвісаючы свабодна ўздоўж ствала, яна перашкаджала мядзьведзю узлазіць на дрэва.
Для большай упэўненасьці зьнізу подкура вешалі ''самабітку'' — дубовы камель або камень. Зьвісаючы свабодна ўздоўж ствала, яна перашкаджала мядзьведзю узлазіць на дрэва.
 
Някепска баранілі борць і забітыя ў дрэва жалезныя ''лязы''.
Радок 225 ⟶ 218:
Так, напрыклад, калі нехта забівае [[кабан]]а, [[Аўца|аўцу]], цяляці звычай патрабуе даць суседзям і аднавяскоўцам па кавалку [[мяса]] ці [[сала]] — што азначае даць ''бонду''.
 
Асабліва моцна выяўляецца ў [[лясная гаспадарка|лясной гаспадарцы]]. Так, калі бортнік зьбірае мёд (выразае яго з борці) і калі ў гэты час трапляецца нехта (вандроўнік, аднавясковец) — то абавязкова бортнік частуе кавалачкам сотаў зь мёдам. Паводле народнага павер’я, нават [[вораг]], які прыняў пачастунак мёдам, станавіўся лагодным і забываў пра варажнечу.<ref name="ram"/>
Паводле народнага павер’я, нават [[вораг]], які прыняў пачастунак мёдам, станавіўся лагодным і забываў пра варажнечу.<ref name="ram"/>
 
Звычай даваць бонду строга захоўваўся, бо існавала павер’е, калі хто ня дасі бонды, то ўжо ніколі сам ня будзе мець гэтага прадукта.<ref name="serj"/>
Радок 233 ⟶ 225:
 
=== Талака ===
'''Талака́'''- агульная праца аднавяскоўцаў на добрасумленнай аснове, каб запамагчыдапамагчы некаму ў пэўнай цяжкай працы. Бортнікі часта выкарыстоўвалі такую помач (пабудова подкура, альбо падняцьце цяжкіх калодаў на дрэвы). Талака была таксама звычайна і для йншыхіншых прац (пабудова [[Мост|мастоў]], [[хата|хат]] і падобнае).<ref>[[Аляксандар Сержпутоўскі|Сержпутовский А. К.]] Бортничество в Белоруссии // [http://www.prlib.ru/Lib/pages/item.aspx?itemid=917 Материалы по этнографии России / Под ред. Ф. К. Волкова. Т. 2.] — СПб.: Этногр. отд. Рус. музея имп. Александра III, 1910. — 496 с.</ref>
 
=== Замовы ===
'''Замовы''' — шырокакарыстальныя вымоўныя формулы дзеля прадухіленьня зьнішчальнага ўзьдзеяньня прыродных зьяваў, людзей, [[жывёлы|жывёлін]] на пчолаў, альбо раёў. Таксама замовы выкарысталіся пры лоўлі пчолаў і йхіх саджэньне ў борць альбо калоду. Замовы зьяўляюцца неад’емнай часткай абраду з рознымі травамі, рэчамі.
 
== Вядомыя спадчанныя бортнікі ==
Радок 267 ⟶ 259:
{{Commons|Category:Bee-tree in Belarus}}
* {{Спасылка | аўтар = | прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | cуаўтары = | дата публікацыі = | url = http://community.livejournal.com/bortnictva | загаловак = Бортніцтва на Беларусі (інфармацыйны праект) | фармат = | назва праекту = | выдавец = | дата = 18 сьнежня 2011 | мова = | камэнтар = }}
 
{{Добры артыкул}}
 
[[Катэгорыя:Пчалярства]]