|
|Дадаткі =
}}
'''Бізанты́йская імпэ́рыя''', ('''Бізанты́я''', '''Візанты́я''', '''Візанты́йская імпэ́рыя'''; ({{мова-el|Βασιλεία Ρωμαίων}}, {{мова-la|Imperium Romanum}} — «Рымская імпэрыя») — [[дзяржава]] на тэрыторыі ўсходняй часткі разьдзеленай [[Рымская імпэрыя|Рымскай імпэрыі]] (таксама Ўсходняя Рымская імпэрыя). Бізантыйская імпэрыя існавала з часу разьдзяленьня Рымскай імпэрыі ў [[395]] годзе да падзеньня [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] і захопу [[Асманская імпэрыя|Асманскай імпэрыяй]] у [[1453]] годзе. Тэрміны «Бізантыя», «бізантыйскі» пачалі ўжывацца ў часы [[гуманізм]]у. Жыхары Бізантыйскай імпэрыі лічылі сябе [[рымляне|рымлянамі]], а сваю дзяржаву — працягам Рымскай імпэрыі, мовай адміністрацыі напачатку існаваньня дзяржавы была [[лаціна]], а з [[VII стагодзьдзе|VII стагодзьдзя]] — [[грэцкая мова]]. Заходнія крыніцы таксама называюць Бізантыйскую імпэрыю «Раманія». Цягам большай часткі ейнай гісторыі шматлікія з заходніх сучасьнікаў называлі яе «імпэрыя грэкаў» праз панаваньне ў ёй грэцкага насельніцтва і культуры. У [[Русь|Старажытнай Русі]] яе таксама звычайна называлі «грэцкім царствам», а яе сталіцу — «Царградам».
Сталіцай Бізантыі на працягу ўсёй гісторыі быў [[Канстантынопаль]], адзін з буйнейшых гарадоў сярэднявечнага сьвету. Найбольшыя тэрыторыі імпэрыя кантралявала пры імпэратары [[Юстыніян I|Юстыніяне I]]. Адгэтуль дзяржава паступова пачала губляць землі пад націскм [[барбары|барбарскіх]] каралеўстваў і ўсходнеэўрапейскіх плямёнаў. Пасьля арабскіх заваяваньняў імпэрыя займала толькі тэрыторыю [[Грэцыя|Грэцыі]] і [[Малая Азія|Малай Азіі]]. Некаторае узмацненьне [[IX стагодзьдзе|IX]]—[[XI стагодзьдзе|XI стагодзьдзях]] зьмянілася сур’ёзнымі стратамі, распадам краіны пад ударам [[крыжакі|крыжакоў]] і згубай пад націскам туркаў-сэльджукаў і туркаў-асман.
[[Файл:Byzantiumby650AD.svg|міні|320пкс|зьлева|Тэрыторыі Бізантыі ў [[650]] годзе]]
[[Файл:Царьград.jpg|міні|220пкс|справа|[[Русіны]] пад сьценамі Канстантынопалю ў [[860]] годзе]]
Падзеі памежжа [[6VI стагодзьдзе|6VI]] і [[7VII стагодзьдзе|7VII стагодзьдзяў]] выразна прадэманстравалі, што намаганьні [[Юстыніян І|Юстыніяна]] аднавіць імпэрыю ня спраўдзяцца. Жыцьцё ў Бізантыі было пад пастаяннайсталай пагрозай [[славяне|славянскай]] [[міграцыя|міграцыі]], працяглых войнаў з [[пэрсы|пэрсамі]], якія хутка замяніла рэзкая [[арабы|арабская]] [[экспансыяэкспансія]]. Каб пераадолець гэты крызыс, Бізантыя мусіла перажыць значныя зьмены, пераўтварыцца з позьнеантычнай дзяржавы і грамадзтва ў дзяржаву і грамадзтва [[сярэднявечча|сярэднявечнае]]. Гэта адбылося ў 7 стагодзьдзі.
[[Славяне]] і [[арабы]] рабілі Бізантыі шмат праблемаў сваімі [[набег]]амі. На працягу 7VII стагодзьдзя былі практычна страчаныя [[Балканская паўвыспа|балканскія]] і [[усход|ўсходнія]] правінцыі ([[Мэсапатамія]], [[Эгіпет]], [[Сырыя]] і іншыя), імпэрыя была пазбаўленая эканамічнага патэнцыялу ўсходу ўключна з бальшынёй разьвітых [[горад|гарадоў]] ([[Атыёхія]], [[Александрыя]] і інш.іншыя). Гэтыя геаграфічна-палітычныя і дэмаграфічныя зьмены і патрэба ў актыўнай абароне тэрыторыі дзяржавы ўсё ж дапамаглі распачаць вайсковыя рэформы і рэформы адміністрацыйнай сыстэмы, якія вялі да зьмены сацыяльнай структуры бізантыйскага грамадзтва і эканомікі. У той жа час страта [[правінцыя]]ў, насельніцтва якіх збольшага не было [[Грэцыя|грэцкага]] паходжаньня і адрозьнівалася [[мова]]й (размаўлялі ў асноўным [[арамэйская мова|па-арамэйску]], [[армянская мова|па-армянску]] ці [[копцкая мова|па-копцку]]), [[веравызнаньне]]м і [[культура]]й, паспрыяла ўзмацненьню адзінства імпэрыі, як ў культурным, такгэтак і ў рэлігійным сэнсе. Арабская і славянская экспансіі былі адным з важных фактараў, якія ўплывалі на пераўтварэньне Ўсходняй Рымскай імпэрыі ў сярэднявечную грэцкую дзяржаву.
Страціўшы вялікія тэрыторыі на карысьць арабаў і славянаў, у [[8VIII стагодзьдзе|8VIII стагодзьдзі]] Бізантыя разьмяшчалася ў значна меншых абсягах, чым у позьнеантычны пэрыяд. Зь іншага боку, [[імпэратар]]амы удалосяздолелі спыніць глыбокі палітычны крызіс, які пагражаў краіне ў мінулым стагодзьдзі, і ўзмацніць цэнтральную ўладу. Крызыс быў пераадолены, але ў хуткім часе ён перасунуўся ў сфэру набажэнцкай ідэалёгіі і царкоўнай палітыкі. У [[726]] годзе імпэратар [[Леў ІІІ]] забараніў пакланяцца [[абраз]]ам і загадаў прыбраць іх зь бізантыйскіх [[храм]]аў. Дасюль гісторыкі дыскутуюць пра тое, што было прычынай гэтага рашэньня. Загад свайго бацькі пашырыў [[КанстанцінКанстантын V Капранім]], які склікаў у [[757]] годзе ў [[Канстантынопаль|Канстантынопалі]] [[царкоўны сабор]], удзельнікі якога абвясьцілі [[абразаборніцтва]] афіцыйным [[вучэньне]]м [[хрысьціянства|хрысьціянскай царквы]]. Пасьля гэтага імпэратар пачаў перасьледаваць [[іканафіл]]аў.
У [[787]] годзе імпэратарка-[[рэгент]]ка Ірэна[[Ірына Атэнская]] склікала [[Другі Нікейскі сабор|Ўсяленскі сабор у Нікеі]], на якім было адноўлена шанаваньне абразоў. У [[815]] годзе [[Леў V Армянін]] зноў абвясьціў абразаборніцтва. Бой за шанаваньне абразоў паўплываў на бізантыйскае грамадзтва мацней, чым ранейшыя хрысталягічныя спрэчкі, і паўплываў на падзеі ў імпэрыі наступных 120 гадоў. Вострае сутыкненьне поглядаў падзяліла насельніцтва Бізантыі на два [[лягер]]ы, паспрыялі паглыбленьню розьніцы паміж заходняй (эўрапейскай) і ўсходняй (азіяцкай) часткамі імпэрыі і прывялі да пагібельнага адасабленьня грэцкага артадаксальнага сьвету і заходняга хрысьціянства. Наступствам гэтага была зьмена арыентацыі [[папа|папы]] на [[Імпэрыю Франкаў]], а таксама рэстаўрацыя заходняй імпэрыі.
Бой за шанаваньне абразоў паўплываў на бізантыйскае грамадзтва мацней, чым ранейшыя хрысталягічныя спрэчкі, і паўплываў на падзеі ў імпэрыі наступных 120 гадоў. Вострае сутыкненьне поглядаў падзяліла насельніцтва Бізантыі на два [[лягер]]ы, паспрыялі паглыбленьню розьніцы паміж заходняй (эўрапейскай) і ўсходняй (азіяцкай) часткамі імпэрыі і прывялі да ракавога адасабленьня грэцкага артадаксальнага сьвету і заходняга хрысьціянства. Наступствам гэтага была зьмена арыентацыі [[папа|папы]] на [[Імпэрыю Франкаў]], а таксама рэстаўрацыя заходняй імпэрыі.
=== Узмацненьне раньнесярэднявечнай Бізантыі ===
У [[9IX стагодзьдзе|9IX стагодзьдзі]] былі скончаныя вялікія дагматычныя спрэчкі аб шанаваньні [[абраз]]оў, наступствам якіх быў працяглы духоўны і грамадзкі [[крызыс]]. Вяртаньне да шанаваньня абразоў у [[843]] годзе ня толькі паставіла канчатковую кропку ў [[абразаборніцтва|абразаборніцкім]] руху, але і азначыла пераадоленьне экстрэмісцкіх праяваў абодвух кірункаў. Гэтаму дапамагла ўсеагульная стома і новыя праблемы ў зьнешняй [[палітыка|палітыцы]]. У той жа час былі створаныя перадумовы для ўзмацненьня [[сярэднявечча|сярэднявечнай]] Бізантыйскай імпэрыі.
У гэты пэрыяд адбываюцца новыя зьмены ў структуры бізантыйскага грамадзтва. Утвараюцца вялікія прыватныя [[надзел]]ы. Зямлю на гэтых тэрыторыях апрацоўвалі розныя катэгорыі [[земляробства|земляробчага]] насельніцтва, наёмныя працаўнікі. Да канца [[11XI стагодзьдзе|11XI стагодзьдзя]] ў бізантыйскім земляробстве сустракаецца [[рабства]]. Але паступова даволі вялікім грамадзкім слоем сталі ''paroikoi'' — залежныя сяляне, падданыя. [[Пароікас]] быў асабіста вольны і тэарэтычна мог пакінуць маёнтак. Але калі ён жыў на зямлі больш за 30 гадоў, гаспадар ня мог яго выгнаць. Шматлікі слой залежнага сялянства паступова стаўся падставовым складнікам земляробчага насельніцтва, у той час калі вольныя [[сялянства|сяляне]] перасталі ў Бізантыі займаць важную пазіцыюпазыцыю і пакрысе зьнікалі. Сфармаваўся [[фэадалізм]] са спэцыфічнымі рысамі, якімі адрозьніваўся ад заходнеэўрапейскага фэадалізму. Напрыклад, тут не разьвілася асабістая залежнасьць падданых — [[прыгоньніцтва]], а таксама клясычныя [[лен]]авыя адносіны.
Фэадалы пачалі ўмешвацца ў адміністрацыю і атрымліваць высокія вайсковыя званьні. Намагаючыся забясьпечыць сабе палітычную ўладу, фэадальным магнатам у гэтым супрацьдзейнічала адміністрацыйная [[арыстакратыя]], якая да гэтага часу прадстаўляла адну з найбольш уплывовых групаў.
Адной з эканамічных асноваў Бізантыі быў [[гандаль]], чаму спрыяў марскі характар імпэрыі. [[Тэкстыль]]ныя вырабы быў самым важным прадметам [[экспарт]]у, то бок бізантыйскі [[шоўк]], імпартаваў [[Эгіпет]], а такама ён зьяўвіўся ў [[Баўгарыя|Баўгарыі]] і на Захадзе<ref>Laiou, Angeliki E. (2002). [http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/EconHist/EHB36.pdf «Exchange and Trade, Seventh-Twelfth Centuries»]. p. 723. Washington, DC: Dumbarton Oaks.</ref>. Дзяржава жорстка кантралявала як унутраны, гэтак і міжнародны гандаль, і доўгі час захоўвала на ягоную [[манаполія|манаполію]]. Біцьцё манэтаў, падтрымліваючы трывалую і гнуткую грашовую сыстэму, было адаптавана да патрэбаў гандлю. Урад ажыцьцяўляў фармальны кантроль над працэнтнымі стаўкамі, а таксама ўсталёўваў правілы дзейнасьці [[цэх]]аў і [[карпарацыя]]ў, у якіх ён праяўляў асаблівую цікавасьць. Імпэратар і ягоныя чыноўнікі ўмешваліся ў пэрыяд крызісу ў цэнаўтварэньне, у мэтах зьніжэньня коштаў на [[збожжавыя]]. Нарэшце, урад часьцяком перанакіроўваў лішкі з падаткаў у пераразьмеркаваньне ў выглядзе заробку для дзяржаўных служачых, або ў выглядзе інвэстыцыяў у грамадзкія працы.
== Спадчына ==
[[Файл:Paris psaulter gr139 fol7v.jpg|міні|170пкс|справа|Цар [[Давыд (цар)|Давыд]] у адзеньні бізантыйскага імпэратара]]
Бізантыя часта атаясамляецца з [[абсалютызм]]ам, праваслаўнай духоўнасьцю, [[арыенталізм]]ам і экзотыкай, у той час як тэрмін бізантызм выкарыстоўваецца ў якасьці прыгаворкі пра заняпад, складаную [[бюракратыя|бюракратыю]] і рэпрэсіі. У краінах [[Цэнтральная Эўропа|Цэнтральнай]] і [[Паўднёва-Усходняя Эўропа|Паўднёва-Усходняй Эўропы]], якія выйшлі з Усходняга блёка ў канцы [[1980-я|1980-х]] і пачатку [[1990-я|1990-х]] гадоў, ацэнка Бізантыйскай цывілізацыі і ейнай спадчынай была моцна адмоўнай з-за іхнай сувязі з меркаваным усходнім аўтарытарызмам і аўтакратыяй. Для ўсходняй і заходняй Эўропы Бізантыйская імпэрыя часьцяком успрымаецца як комплекс рэлігійных, палітычных і філязофскіх ідэяў, якія супярэчаць тым, што паўсталі на Захадзе. Нават у [[XIX стагодзьдзе|XIX стагодзьдзі]] ў [[Грэцкае каралеўства|Грэцкім каралеўстве]], акцэнт быў зроблены ў асноўным на клясычным мінулым, у той час як бізантыйская традыцыя была зьвязана з адмоўнымі канатацыямі<ref>Angelov, Dimiter G. (February 2001). [http://www.ksg.harvard.edu/kokkalis/GSW1/GSW1/01%20Angelov.pdf#cooliris «The Making of Byzantinism»]. pp. 1–10.</ref>.
Гэты традыцыйны падыход да Бізантыі часткова або цалкам аспрэчвае і перагляд сучасных дасьледаваньняў, якія засяродзжваюцца на станоўчых аспэктах бізантыйскай культуры і спадчыны. Так некаторыя навукоўцы лічаць бясспрэчным бізантыйскі ўклад у фармаваньне сярэднявечнай Эўропе і прызнаюць важную ролю Бізантыі ў фармаваньні і пашырэньні [[праваслаўе|праваслаўя]], якое ў сваю чаргу, займае цэнтральнае месца ў гісторыі і грамадзтве такіх краінаў, як то [[Грэцыя]], [[Баўгарыя]], [[Расея]], [[Сэрбія]] і іншых<ref name="TheByzantines">Cameron, Averil (2009) (in Greek [translated from the original by Giorgos Tzimas]). [http://books.google.bg/books?id=59c6PSa5JCAC «The Byzantines»]. Athens: Psychogios Publications. ISBN 978-960-453-529-3.</ref>. Бізантыйцы таксама захавалі і скапіявалі клясычныя рукапісы, і яны, такім чынам, разглядаюцца як носьбіты клясычных ведаў, як і зрабілі важны ўнёсак у сучасную эўрапейскую цывілізацыю, і зьяўляліся папярэднікамі [[гуманізм]]у [[эпоха Адраджэньня|эпохі Адраджэньня]] і разьвіцьця славянскай праваслаўнай культуры<ref name="TheByzantines" />.
== Крыніцы ==
|
