Чан Кайшы

Чан Кайшы (па-кітайску: 蒋介石, 蒋介石, Jiǎng Jièshí, Цзян Цзешы); 31 кастрычніка 1887 - 5 красавіка 1975) - ваенны і палітычны дзеяч Кітая, які ўзначаліў Гаміньдан ў 1925 г. пасьля сьмерці Сунь Ятсэна.

Чан Кайшы
галоўнакамандуючы ўзброенымі сіламі Кітая, гэнералісімус Чан Кайшы. Сакавік 1945
Старшыня Нацыянальнага ўрада Кітайскай рэспублікі
10 кастрычніка 1928 — 15 сьнежня 1931
Папярэднік:	Тань Янькай
Наступнік:	Лін Сэнь
Старшыня Нацыянальнага ўрада Кітайскай рэспублікі
10 кастрычніка 1943 — 20 траўня 1948
Папярэднік:	Лін Сэнь
Наступнік:	Пасада адменена
Старшыня Выканаўчага Юаня Кітайскай Рэспублікі
4 сьнежня 1930 — 15 сьнежня 1931
Папярэднік:	Сун Цзывэнь
Наступнік:	Чэнь Миншу
Старшыня Выканаўчага Юаня Кітайскай Рэспублікі
20 лістапада 1939 — 31 траўня 1945
Папярэднік:	Кун Сянсі
Наступнік:	Сун Цзывэнь
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся:	1887/10/31 Сікоў, павет Фэнхуа, Чжэцзян, каля Нінбо
Памёр:	1975/04/05 Тайбэй, Тайвань
Партыя:	Гаміньдан
Сужэнец:	Маа Фумэй[d], Yao Yecheng[d], Chen Jieru[d] і Сун Мэйлін[d]
Дзеці:	'сыны:' Цзян Цзінга і Цзян Вэйга (прыёмны)
Бацька:	Цзян Цзешы[d]
Маці:	Ван Цаюй[d]
Адукацыя:	Ваенная акадэмія Баадзін[d]
Узнагароды:	асоба году паводле часопіса Time[d] (1937)
Чан Кайшы ў Вікісховішчы

Раннія гады

Чан Кайшы нарадзіўся ў мястэчку Сікоў павета Фэнхуа правінцыі Чжэцзян, прыкладна ў 40 кілямэтрах ад партовага горада Нінбо, размешчанага паўднёвей за Шанхай. Згодна з запісам ў кнізе сямейнага летапісу, ён належаў да 28-га пакаленьню роду Чан, які бярэ пачатак ад нашчадкаў Чжоу-Гуна (мудрага кіраўніка, якім захапляўся сам Канфуцый). Сям'я Чан Кайшы жыла ў доме, які адначасова зьяўляўся і крамай: яго бацька - тыповы сельскі грамацей з старога кітайскага грамадства - быў гаспадаром салянай крамы, ашчадным, строгім і сталым. Ва ўзросце 6 гадоў бацькі аддалі яго ў прыватную школу, дзе ён пачаў сваю рэгулярную адукацыю пад кіраўніцтвам настаўніка Жэнь Цземая.

У 1895 ў хлопчыка памёр бацька, і сям'я стала выпрабоўваць сур'ёзныя фінансавыя цяжкасьці. У 1899 маці была вымушана адправіць сына ў дом дзеда па матчынай лініі. У 15-гадовым узросьце па патрабаваньні маці ён ажаніўся, яго нявесту звалі Мао Фумэй, яна была на 5 гадоў старэй жаніха.

Чан Кайшы ў японскай форме

У 1903 у, ва ўзросьце 17 гадоў Цзян Чжунчжэн паступіў у школу ў павятовым горадзе Фэнхуа, дзе давалі адукацыю па эўрапейскаму узоры. Там ён пачаў цікавіцца палітычнымі падзеямі, і выбраў свой жыццёвы шлях, вырашыўшы стаць вайскоўцам. У 1906 у ён упершыню прыехаў у Японію, дзе пазнаёміўся з рэвалюцыянэрамі, якія групаваліся вакол Сунь Ятсэна. У знак сваёй рашучасці ўдзельнічаць у антыманархічнай рэвалюцыі Цзян Чжунчжэн ў красавіку 1906, знаходзячыся ў Токіа, зрэзаў сваю касу і адаслаў яе дадому. Ён хацеў паступіць у Японіі ў ваеннае вучылішча, аднак яго пляны сарваліся, і ўзімку ён быў вымушаны вярнуцца на радзіму.

Улетку 1907 Цзян Чжунчжэн прыбыў у Баадзін, дзе, вытрымаўшы вялікі конкурс, паступіў у ваеннае вучылішча на кароткатэрміновыя курсы падрыхтоўкі афіцэраў Нацыянальнай арміі Міністэрства абароны. У канцы года ён пасьпяхова здаў экзамены па японскай мове для тых, хто жадае працягнуць ваеннае навучаньне ў Японіі. У 1908-1909 гадах Цзян навучаўся ў японскім пяхотным вучылішчы Сінбу, у гэты ж час ён па рэкамендацыі Чэнь Цімэя (адзін з паплечнікаў Сунь Ятсэна) уступіў у Тунмэнхой. Пасьля заканчэння вучылішча Цзян Чжунчжэн быў прыняты на ваенную службу ў якасьці кадэта 19-га артылерыйскага палка 13й дывізіі японскай арміі.

18 сакавіка 1910 а ў Чан Кайшы зьявіўся першы і адзіны, які афіцыйна лічыцца родным сын, якому ён даў імя Цзінга.

На шляху да ўлады

У 1911 , пасьля пачатку Сіньхайскай рэвалюцыі у Кітаі, Чан Кайшы вярнуўся ў Кітай, дзе стаў дапамагаць Чэнь Цімэю разгортваць ўзброеныя дзеяньні ў Шанхаі і ў Ханчжоў супраць цінскіх уладаў. Камандуючы авангардам, ён праклаў шлях да сталіцы сваёй роднай правінцыі Чжэцзян - гораду Ханчжоў. У ўзнагароду за посьпехі ў гэтай апэрацыі ён быў прызначаны камандзірам палка. Затым ён дапамог Чэнь Цімэю паставіць пад кантроль паўсталых правінцыю Цзянсу.

У 1912 у ў ходзе барацьбы за ўладу Чэнь Цімэй загадаў Чан Кайшы арганізаваць таемнае забойства Тао Чэнчжана - кіраўніка актыўнай у той час у Шанхаі і прылеглай да яго часткі Кітая рэвалюцыйнай арганізацыі. У сувязі са скандалам, які ўтварыўся з-за гэтага, Чан Кайшы быў вымушаны бегчы ў Японію. Там ён стаў выдаваць часопіс «Цзюнь Шэн» («Голас арміі") і заняўся вывучэньнем нямецкай мовы, марачы аб вандроўцы ў Нямеччыну. Аднак узімку ён зноў вярнуўся ў Шанхай, дапамагаў Чэнь Цімэю ў барацьбе супраць Юань Шыкая, а потым зноў паехаў у Японію. У 1914 у ён па загадзе Сунь Ятсэна паспрабаваў арганізаваць выступы супраць Юань Шыкая ў раёне Шанхая і Нанкін, аднак яны апынуліся няўдалымі. Пасля гэтага Сунь Ятсэн накіраваў Чан Кайшы ў Маньчжурыю. У Харбіне Чан Кайшы накіраваў Сунь Ятсэну памятную запіску аб немінучасьці вайны ў Эўропе, а таксама прапанаваў план звяржэньня ўлады Юань Шыкая. Пасьля пачатку Першай сусьветнай вайны ён вярнуўся ў Японію.

У 1915-1916 годзе Чан Кайшы прымаў удзел ва ўзброеных выступах супраць улады Юань Шыкая ў Шанхаі. У ходзе іх ён праявіў вялікую мужнасць, і яго імя набыло вядомасьць сярод прыхільнікаў Сунь Ятсэна. Калі ў 1916 Чэнь Цімэй загінуў ад рукі наёмнага забойцы, Чан Кайшы фактычна замяніў яго ў ролі вядучага ваеннага дзеяча з ліку прыхільнікаў Сунь Ятсэна ў Шанхаі.

10 верасьня 1916 на святло зьявіўся хлопчык, якога Чан Кайшы пасля афіцыйна ўсынавіў і назваў Вэйга. Ёсьць версія, што Цзян Вэйга - пазашлюбны сын Чан Кайшы і яго японскай сяброўкі.

Чан Кайшы ў 1920 годзе

У 1918 ў Сунь Ятсэн выклікаў Чан Кайшы ў Гуанчжоў, дзе тады знаходзіўся цэнтар рэвалюцыйных сіл, і прызначыў яго начальнікам аператыўнага кіраваньня. У кастрычніку 1918 ён стаў камандуючым 2й калёнай гуандунскай арміяй і прыняў удзел у баях гуандунскай арміі супраць фуцзяньскіх войскаў. У 1919 яму давялося сысьці з камандных пастоў. Ён некаторы час ездзіў паміж Японіяй і Шанхаем, а затым зьехаў у родныя краі, каб даглядаць за маці. Яго маці памерла ў 1921 ва ўзросьце 58 гадоў. Неўзабаве пасьля гэтага ён быў выкліканы Сунь Ятсэнам і пачаў распрацоўку плянаў Паўночнага паходу- наступу войска з правінцыі Гуандун на поўнач краіны з мэтай пакончыць зь яе раздробленасьцю, аб'яднаць краіну і стварыць цэнтральны ўрад Кітайскай рэспублікі.

У чэрвені 1922 гуандунскі мілітарысты гэнэрал Чэнь Цзюнмін падняў мяцеж супраць Сунь Ятсэна ў Гуанчжоў. Чан Кайшы разам з Сунь Ятсэнам схаваўся на лодцы «Юнфэн». Факт, што ў цяжкую для Сунь Ятсэна хвіліну Чан Кайшы апынуўся разам з ім, паслужыў прычынай іх збліжэньня.

Сунь Ятсен падчас візіту ў Акадэмію вамп 16 Чэрвеня 1924 г.. Стаяць, злева направа: Хэ Інцынь, Чан Кайшы і Ван Балін

У лютым 1923 Сунь Ятсэн вярнуўся ў Гуанчжоў і прызначыў Чан Кайшы начальнікам свайго гэнэральнага штаба, а таксама зрабіў яго сябрам ваеннага камітэта партыі Гаміньдан. Ўстала задача стварэньня ўласных узброеных сілаў партыі Гаміньдан. У сувязі з гэтым, Сунь Ятсэн накіраваў Чан Кайшы ў Маскву. У Маскве Чан Кайшы прапанаваў плян ваенных дзеяньняў у Кітаі, складзены Сунь Ятсэнам, які разлічваў на значную дапамогу з боку СССР. Замест гэтага Масква прапанавала дапамогу ў стварэньні узброеных сіл партыі Гаміньдан на яе ўласнай базе ў Гуанчжоў.

У 1924 Сунь Ятсэн прыняў рашэньне аб арганізацыі ў Гуанчжоў на выспе Хуанпу (на кантонскім дыялекце яго назва вымаўляецца як «вамп») акадэміі вамп - будучай кузні кадраў для нацыянальнай рэвалюцыйнай арміі, падпарадкоўвальнай кіраўніцтву партыі Гаміньдан. Старшынёй камітэта па падрыхтоўцы да стварэньня гэтай школы быў прызначаны Чан Кайшы, у красавіку ён быў прызначаны начальнікам ваеннай школы вамп і адначасова начальнікам гэнэральнага штаба. 16 чэрвеня адбылася ўрачыстая цырымонія адкрыцця. У ліпені Чан Кайшы стаў па сумяшчальніцтве начальнікам крэпасці Чанчжоў.

12 сакавіка 1925 ў Пэкіне ва ўзросьце 59 гадоў памёр Сунь Ятсэн. У жніўні Чан Кайшы атрымаў пасаду камандуючага 1-й нацыянальнай рэвалюцыйнай арміяй. У верасьні ён быў прызначаны камандуючым войскамі Усходняга паходу, які ажыццяўляўся з мэтай аб'яднання правінцый Гуандун і Гуансі. Такім чынам Чан Кайшы стаў самай моцнай ваеннай фігурай у партыі Гаміньдан. У лістападзе ў выніку шэрагу пасьпяховых ваенных апэрацый ўся правінцыя Гуандун апынулася пад уладай Нацыянальнага ўрада.

Паўночны паход

Чан Кайшы ў 1926.

У 1926, на 2-м зьездзе партыі Гаміньдан Чан Кайшы быў абраны сябрам Цэнтральнага выканаўчага камітэта (ЦВК), а на пленуме ЦВК - сябрам Пастаяннага камітэта. На зьездзе Чан Кайшы выступіў з дакладам аб ваенным становішчы. Ён адстойваў прапанову аб тым, каб урад распачаў Паўночны паход з мэтай аб'яднаньня краіны.

У пачатку 1926 ў Гаміньдана было 2 лідэра: ваенны - Чан Кайшы, і грамадзянскі - Ван Цзінвэй. Аднак у траўні Ван Цзінвэй нечакана, спаслаўшыся на хваробу, зьехаў у Францыю. У чэрвені ў руках Чан Кайшы фармальна засяродзілася партыйная, дзяржаўная, ваенная і фінансавая ўлада. У ліпені па хваробе з пасады старшыні Пастаяннага камітэта ЦВК сышоў Чжан Цзінцзян, і яго месца таксама заняў Чан Кайшы.

9 ліпеня Чан Кайшы ўступіў на пасаду галоўнакамандуючага Нацыянальнай рэвалюцыйнай арміяй, і неадкладна пачаў Паўночны паход. Усяго за паўгода яму ўдалося дамагчыся стабілізацыі становішча ў Паўднёва-Усходнім Кітаі. Да лістапада 1926 армія на чале з Чан Кайшы атрымала верх над дзьвума з трох асноўных праціўнікаў.

У сьнежні ЦВК партыі Гаміньдан пераехаў з Гуанчжоў ў Ухань, дзе ўтварыўся цэнтар улады. Чан Кайшы ў процівагу Уханю стварыў свой цэнтар ўлады ў Наньчане, дзе разам зь ім апынуліся які вярнуўся да сваіх абавязкаў старшыня ЦВК Чжан Цзінцзян і выконваючы абавязкі старшыні Нацыянальнага ўрада Тань Янькай. Так паўстаў раскол партыі Гаміньдан.

У 1927 войскі Чан Кайшы ўзялі Нанкін, дзе было створаны новы Нацыянальны ўрад. Тады ж Чан Кайшы пачаў адкрытую ўзброеную барацьбу супраць камуністаў пад назвай «кампаніі за навядзенне парадку і чысьціні ва ўласным доме». У красавіку 1927 гады ў выніку змовы паміж Чан Кайшы, кіраўніцтвам замежных канцэсій Шанхая і кіраўніком Зялёнай банды Ду Юэшэнем ў Шанхаі была ўчынены разня, у выніку якой загінула каля 4 тысяч камуністаў. У жніўні, у выніку палітычных інтрыг, Чан Кайшы абвясьціў аб сваёй адстаўцы і аб адыходзе ад палітычнай дзейнасьці, пасьля чаго зьехаў спачатку на радзіму, у правінцыю Чжэцзян, а затым у Японію. Аднак пры гэтым ён працягваў актыўную працу па развалу лагера сваіх палітычных апанентаў.

1 сьнежня 1927 адбылося шлюб Чан Кайшы і Сун Мэйлін (малодшая сястра жонкі Сунь Ятсэна). Першая жонка Чан Кайшы - Мао Фумэй - добраахвотна выступіла ініцыятарам разводу, на які Чан Кайшы пагадзіўся.

4 студзеня 1928 Чан Кайшы вярнуўся на пасаду галоўнакамандуючага Нацыянальнай рэвалюцыйнай арміяй і быў прызначаны камандуючым сіламі Паўночнага паходу, які пасьпяхова завяршыў у ліпені таго ж года. 10 кастрычніка 1928 а Чан Кайшы стаў старшынёй Нацыянальнага ўрада Кітайскай рэспублікі.

У барацьбе з Японіяй

Чан Кайшы ў 1933 годзе.

У 1931 Японія пачала адкрытую інтэрвенцыю з мэтай захопу Маньчжурыі. Чан Кайшы апынуўся адначасова перад трыма праціўнікамі: знешняй японскай агрэсіяй, выступамі спарадычна характару з боку мясцовых цэнтраў ўлады ўнутры самога Кітая, і актыўнай ўзброенай барацьбой Камуністычнай партыі Кітая за ўладу ў краіне. Некалькі гадоў яму ўдавалася лавіраваць паміж гэтымі трыма пошасьцямі, аднак у канцы 1936, у выніку «Сіаньскага інцыдэнту», ён быў вымушаны пайсьці на стварэньне з КПК адзінага фронту барацьбы супраць японскіх захопнікаў.

Імкнучыся наладзіць супрацоўніцтва з вядучымі дзяржавамі таго часу ў барацьбе супраць Японіі, Чан Кайшы развівае супрацоўніцтва адначасова з СССР і з Нямеччынай. Цзян Цзінга адпраўляецца на вучобу ў Маскву, а Цзян Вэйга - у Мюнхэн, пасьля служыць у танкавых войсках вэрмахта.

7 ліпеня 1937 японскія войскі абстралялі мост Лугаўцяо (Мост Марка Пола) у ваколіцах Пэкіна: так пачалася Японска-Кітайская вайна 1937-45. Рашэньнем нацыянальнага ўрада Чан Кайшы быў прызначаны гэнералісімусам Кітайскай рэспублікі. У канцы 1938 Ван Цзінвэй зьбег да японцаў і стаў кіраўніком марыянеткавага кітайскага ўрада; Чан Кайшы прыйшлося ваяваць не толькі супраць японскай арміі, але і супраць армій, складзеных з кітайцаў і падпарадкоўваючыхся праяпонскім урадам.

Пасьля капітуляцыі Японіі 2 верасьня 1945 г. і няўдалых перамоваў з КПК аб стварэньні кааліцыйнага ўрада з ліпеня 1946 г. Чан Кайшы кіраваў барацьбой Гаміньдана з КПК у грамадзянскай вайне.

20 траўня 1948 году. Чан Кайшы ўступае ў пасаду прэзыдэнта Кітайскай рэспублікі

Рэлігійныя погляды

Насуперак антыхрысьціянскім настроям у Гаміньдане, жадаючы ажаніцца на Сун Мэйлін, гэнерал Чан Кайшы пагадзіўся з умовай, пастаўленай яе маці - прыняць хрысьціянства. Вясельле адбылася 1 сьнежня 1927, аднак хрышчэньне ў метадысцкай царквы Чан Кайшы прыняў толькі па сканчэньні амаль трох гадоў - 23 кастрычніка 1930, перад гэтым старанна даследаваўшы хрысьціянскае веравучэньне. . Пасьля ён рэгулярна выступаў з пропаведзямі ў радыёзвароце на хрысьціянскія тэмы.

У 1951 Чан Кайшы і яго жонка Сун Мэйлін прынялі удзельнікаў місіянерскай канфэрэнцыі, якая пасьля гэтага стала рэгулярнай. Урад Гаміньдана цесна супрацоўнічаў з хрысьціянскімі місіянэрамі, выкарыстоўваючы іх друк, радыёстанцыі і школы для антыкамуністычнай прапаганды .

Да гэтага часу на Тайвані карыстаецца папулярнасьцю кніга «Салодкая крыніца ў пустыні» ( Хуанмо ганьцюань), якая ўяўляе сабой пераклад кнігі Летта Кауман «Streams in the Desert» з каментарамі «ананімнага кітайскага хрысьціяніна», аўтарам якіх з'яўляецца Чан Кайшы, які чытаў яе зь ліпеня 1944 .

Тайваньскі перыяд

Паштовая марка Кітая 1945 года, прысвечаная інаўгурацыі Чан Кайшы

Чан Кайшы з жонкай у 1955 годзе

Пасьля паразы Гаміньдана ў 1949 Чан Кайшы ўзначаліў урад і Гаміньдан на Тайвані. Прэзыдэнт (1950) і Вярхоўны галоўнакамандуючы ўзброеных сіл Кітайскай Рэспублікі (як афіцыйна называецца дзяржава на Тайвані). Да пачатку 1970-х гадоў карыстаўся падтрымкай ЗША і шматлікіх (але далёка не ўсіх) іх саюзнікаў як адзіны законны кіраўнік усяго Кітая. Доўгі час прадстаўнікі рэжыму Чан Кайшы займалі ў Савеце Бясьпекі ААН кітайскае месца, аднак 25 кастрычніка 1971 у Савет Бясьпекі быў уведзены прадстаўнік КНР.

Памёр 5 красавіка 1975 г. на Тайвані, дзе правёў апошнія 26 гадоў свайго жыцьця. У сваім палітычным завяшчаньні Чан Кайшы заклікаў сваіх суайчыннікаў працягваць ажыццяўляць 3 народных прынцыпы Сунь Ятсена: дамагацца аздараўленьня і вяртаньня да жыцьця кантынентальнай часткі Кітая, адраджаць нацыянальную культуру і рашуча абараняць дэмакратыю. Перад сваёй сьмерцю ён прасіў, каб яго астанкі былі перавезены на мацярык ў Нанкін для пастаяннага пахаваньня на гары Цзыцзіньшань, дзе знаходзіцца труна з целам Сунь Ятсэна . Сын Чан Кайшы - Цзян Цзінга - стаў новым кіраўніком тайваньскай адміністрацыі.