Прэтарыянская гвардыя: розьніца паміж вэрсіямі

|роля = Ахова [[Імпэратар Рымскае імпэрыі|ІмпэратараІмпэратару]]

'''Прэтарыянская гвардыяґвардыя''' (прэтарыянцы, {{мова-la|praetoriani}}) — асабістыя ахоўнікі [[Імпэратар Рымскае імпэрыі|Імпэратараў Рымскае імпэрыі]]. Назва выкарыстоўвалася ў часы [[Рымская рэспубліка|Рымскае рэспублікі]], пазначаючы ахову рымскіх генэралаўґенэралаў, якая існавала ў 275 годзе да н. э. [[Канстантын I Вялікі]] ў IV стагодзьдзі зьнішчыў гэтагэтае фармаваньне.

Прэтарыянцы - «[[гвардыя|ґвардыя]]» рымскіх цэзараў, якая разьвілася з адборнага атраду (ablecti) саюзьнікаў, які служыў ў рэспубліканскі пэрыяд для аховы галоўнакамандуючага й яго [[Прэторый|Прэторыя]], адкуль і назва -''cohorspraetoria''. [[Сцыпіён Афрыканскі]] арганізаваўарґанізаваў, пад тым жа імем, ахову з рымскіх коньнікаў. Штаб, канцылярыя й ўся бліжэйшая сьвіта палкаводца або кіраўніка вобласьці ([[квэстар]], пісцы, [[Легат (Старажытны Рым)|легатылеґаты]], [[трыбун]]ы, [[прэфэкт]] і перакладчыкі,[[герольд|ґерольд]]ы, [[кур'ер]]ы, нарэшце знаёмыя ды сябры -''comites'') складалі яго'' cohors praetoria''. Для аховы парадку ў Італіі [[Аўгуст, Гай Юлій Цэзар Актавіян|Актавіян Аўгуст]] стварыў 9 прэтарыянскіхпрэтарыянскія [[кагорта|кагортыкаґорты]], па 1000 чалавек кожная. Па-за службы прэтарыянцы насілі грамадзянскую вопратку (''cob.Togalae''). Тры кагортыкаґорты былі разьмешчаны на пастой у грамадзян у Рыме, астатнія - у іншых частках Італіі. Разам з гвардзейскайґвардзейскай кавалерыяй (''equites praetoriani''), яны складалі ядро ​​узброеных сіл імпэрыі, якая яшчэ зараджалася. Аж да праўленьня [[СэптыміСэптыміўс СэвэрыСэвэрус|СэптыміСэптыміўса СэвэрыяСэвэруса]] у гвардыюґвардыю залічалі толькі ураджэнцаў Італіі. Ўзмоцненае дараваньне, ганаровае становішча ды 16-гадовы тэрмін службы (замест 20-гадовага простых легіянераўлеґіянераў) складалі прывілегіі гвардыіґвардыі. Пасьля гарадская паліцыя (''cohortes urbanae'') зьлілася з гвардыяйґвардыяй ў адзін корпус, які быў падзелены на 14 [[кагорта|кагорткаґорт]]. Прэтарыянцы падпарадкоўваліся асабнаму прэфэкту -' praefectus praetorio'' ([[прэфэкт Прэторыя]]). Прэфэкт часоў імпэратара Тыбэрыя - [[ЛуцыйЛюцыюс ЭліЭліюс СэянСэянус|СэянСэянус]], засяродзіў усю гвардыюґвардыю ў Рыме, пабудаваўшы для яе адмысловы лягерляґер - [[castra praetoria]]. З-за таго, што прэтарыянцы былі замяшаныя ўва ўсіх замовах ды мецяжу імпэрыі, арганізацыяарґанізацыя іх неаднаразова падвяргалася зьменам (напрыклад пры [[ВітэліАўлюс Вітэліюс Гэрманікус]]).

[[Канстантын I Вялікі]] цалкам зьнішчыў прэтарыянскую гвардыюґвардыю, замяніўшы яе новай, і разбурыў прэтарыянскі лягерляґер - «гэта (па яго словах) пастаяннае гняздо мецяжоў ды распусты».

[[Файл:Proclaiming claudius emperor.png|міні|зьлева|250пкс|''Абвяшчэньне імпэратарам Клаўдзія'', палатно Лаўрэнса Альма-Тадэмы [[1867 год]]. Па адной з вэрсіяў гісторыі ўзыходжаньня Клаўдзія на пасаду імпэратара, члены прэтарыянскай гвардыіґвардыі знайшлі яго, калі ён хаваўся за фіранкай пасьля забойства КалігулыКаліґулы, а затым абвясьцілі яго імпэратарам.]]

Многія рымскія імпэратары былі забітыя прэтарыянцамі ці непасрэдна прэфэктам прэторыю. Так, імпэратара КалігулыКаліґулу асабіста забіў прэфэкт Прэторыя Хярэя. Таксама пры ўдзеле прэфэкту прэтарыянцаў быў забіты рымскі імпэратар [[Камод]]. Прэфэкт прэтарыянцаў Макрын арганізаваўарґанізаваў змову з мэтай забойства імпэратара Каракале (дынастыя СэвэраСэвэрыўса), пасьля чаго сам стаў рымскім імпэратарам.

Паводле легендылеґенды, [[святысьвяты СебасцьянСэбасьцьян]] быў камандзірам прэтарыянскай гвардыіґвардыі пры імпэратару [[Дыёклетыян]]е. Ім жа быў сьвяты [[Адрыян Нікамэдыйскі]].

Імя прэтарыянцаў стала сынонімам інтрыгінтрыґаў, кансьпірацыі, нявернасьці й забойстваў, але ў двух першых стагоддзях нашай эры яны аказалі вялікую паслугу рымскай дзяржаве. У гэты час яны зьвяргалі (або спрабавалі скінуць) жорсткіх, слабых, і непапулярных імпэратараў, падтрымліваючы толькі моцных і папулярных. Абараняючы іх, яны пашыралі іх уладу, стрымліваючы беспарадкі рымскага натоўпу й інтрыгіінтрыґі ў сэнаце. Прэтарыянская гвардыяґвардыя даравала імпэрыі стабільнасьць, якіая садзейнічала пэрыяду [[Pax Romana]].

Толькі пасьля праўленняпраўленьня [[МаркМаркус АўрэліАўрэліўс|МаркаМаркуса АўрэліяАўрэліўса]], гвардыяґвардыя стала ператварацца ў бязьлітасных наймітаў, што выклікала адмоўнае да іх стаўленьне. Аднак, такія ж эмоцыі выклікала і [[дынастыя СэвэраСэвэрыўса]], а пасьля ў час [[Крызыс Рымскай імпэрыі III стагоддзястагодзьдзя|крызысу III стагоддзястагодзьдзя]] легіёнылеґіёны, Сэнат, і сам інстытут імпэратараў.

* [[Глядыятар (фільм, 2000)|ГлядыятарҐлядыятар (2000)]]