Плянэта: розьніца паміж вэрсіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
д робат дадаў: sn:Nyeredzi |
дапаўненьне крыніца — http://ru.wikipedia.org/wiki/Планета?oldid=38420126 |
||
Радок 1:
[[Файл:1e7m comparison Uranus Neptune Sirius B Earth Venus.png|міні|270пкс|справа|Плянэты ў маштабе. Верхні шэраг: [[Уран (плянэта)|Уран]] і [[Нэптун (плянэта)|Нэптун]], ніжні шэраг: [[Зямля (плянэта)|Зямля]], [[белы карлік]] [[Сырыюс B]], [[Вэнэра (плянэта)|Вэнэра]]]]
'''Плянэ́та''' ({{мова-el|aster planetes}} — блукаючая зорка) — нябеснае цела, якое верціцца па [[арбіта|арбіце]] вакол [[зорка|зоркі]] альбо ейных рэшткаў, досыць масіўнае, каб стаць акруглым пад дзеяньнем уласнай [[гравітацыя|гравітацыі]], але недастаткова масіўнае для пачатку [[тэрмаядзерная рэакцыя|тэрмаядзернай рэакцыі]], і якая здолела ачысціць навакольлі сваёй арбіты ад [[плянэтазымаль|плянэтазымалей]]<ref>IAU 2006 General Assembly: [http://www.iau.org/public_press/news/detail/iau0603/ «Result of the IAU Resolution votes»]. International Astronomical Union (2006)</ref>.
Тэрмін «плянэта» ёсьць старажытны й мае сувязі з [[гісторыя]]й, [[навука]]й, [[міталёгія]]й і [[рэлігія]]й. У многіх раньніх культурах плянэты разглядаліся як носьбіты боскага пачатку ці, па меншай меры, статусу боскіх эмісараў. Па меры таго, як навуковыя веды разьвіваліся, чалавечае ўспрыманьне плянэт зьмянілася ў немалой ступені й дзякуючы адкрыцьцю новых аб’ектаў і выяўленьні адрозненьняў паміж імі. У [[2006]] годзе [[Міжнародны астранамічны зьвяз]] у сваім рашэньні даў новае вызначэньне плянэты, што выклікала як адабрэньне, гэтак і крытыку з боку вучонай супольнасьці, якая працягваецца некаторымі навукоўцамі й па сёньня.
У разуменьні навукоўцаў [[пталямэеўская эпоха|пталямэеўскай эпохі]] плянэты круціліся вакол [[Зямля (плянэта)|Зямлі]] па ідэальна круглых арбітах. Нягледзячы на тое, што ідэя зваротнага — што на самой справе Зямля падобна іншым плянэтам круціцца вакол Сонца — вылучалася не адзін раз, толькі ў [[XVII стагодзьдзе|XVII стагодзьдзі]] яна была абгрунтавана вынікамі назіраньняў, з дапамогай першых пабудаваных чалавекам [[тэлескоп]]аў, зробленых [[Галілео Галілей|Галілео Галілеем]]. Дзякуючы грунтоўнаму аналізу дадзеных [[Ёган Кеплер]] выявіў, што арбіты плянэт ня круглыя, а эліптычныя. Паколькі інструмэнты назіраньняў паляпшаліся, астраномы ўсталявалі, што, як і Зямля, плянэты круцяцца вакол нахіленай да плоскасьці [[экліптыка|экліптыкі]] восі й валодаюць такімі асаблівасьцямі, уласьцівымі Зямлі, як палярныя шапкі зь лёду й зьмена сэзонаў. З росквітам касьмічнай эры блізкія назіраньні дазволілі выявіць і на іншых плянэтах [[Сонечная сыстэма|Сонечнай сыстэмы]] [[вулькан]]ічную дзейнасьць, тэктанічныя працэсы, [[ураган]]ы й нават прысутнасьць [[вада|вады]].
Плянэты можна падзяліць на дзьве асноўныя клясы: вялікія, якія маюць невысокую шчыльнасьць, то бок [[плянэты-гіганты]], і менш буйныя [[плянэты зямной групы|землепадобныя плянэты]], якія маюць цьвёрдую паверхню. Згодна з вызначэньнем Міжнароднага астранамічнага зьвяза, у Сонечнай сыстэме знаходзяцца 8 плянэт. У парадку выдаленьня ад Сонца спачатку ідуць чатыры землепадробныя: [[Мэркурый (плянэта)|Мэркурый]], [[Вэнэра (плянэта)|Вэнэра]], [[Зямля (плянэта)|Зямля]], [[Марс (плянэта)|Марс]], затым чатыры плянэты-гіганта: [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэр]], [[Сатурн (плянэта)|Сатурн]], [[Уран (плянэта)|Уран]] і [[Нэптун (плянэта)|Нэптун]]. У Сонечнай сыстэме таксама ёсьць па меншай меры 5 карлікавых плянэт: [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютон]], які да [[2006]] году лічыўся дзявятай плянэтай, [[Макемаке (карлікавая плянэта)|Макемаке]], [[Хаўмэя (карлікавая плянэта)|Хаўмэя]], [[Эрыс (карлікавая плянэта)|Эрыс]] й [[Цэрэра (карлікавая плянэта)|Цэрэра]]. За выключэнньем Мэркурыя й Вэнэры, вакол усіх плянэт зьвяртаецца хоць бы па адным [[спадарожнік]]у.
[[Файл:Jupiter.jpg|міні|300пкс|Плянэта Юпітэр]]▼
Пачынаючы з [[1992]] году, з адкрыцьцём сотняў плянэт вакол іншых зорак, названых [[экзаплянэта]]й, навукоўцы пачалі разумець, што плянэты можна выявіць у [[Галяктыка|Галяктыцы]] ўсюды й шматлікія іхныя характарыстыкі падобныя з аналягічнымі асаблівасьцямі плянэтаў Сонечнай сыстэмы. На пачатак сьнежня [[2010]] году вядома ўжо 505 экзаплянэт, у межах ад плянэт-гігантаў да плянэт зямной групы<ref>Schneider, Jean [http://exoplanet.eu/catalog.php «Interactive Extra-solar Planets Catalog»]. The Extrasolar Planets Encyclopaedia</ref>.
== Гісторыя ==
Яшчэ ў глыбокай старажытнасьці былі знойдзеныя пяць нябесных сьвяцілаў, якія, як і зоркі, выглядалі сьветлымі кропкамі на небе, але, у адрозьненьне ад нерухомых зорак, перасоўваліся па небе з дня ў дзень: [[Мэркурый (плянэта)|Мэркурый]], [[Вэнэра (плянэта)|Вэнэра]], [[Марс (плянэта)|Марс]], [[Юпітэр (плянэта)|Юпітэр]], [[Сатурн (плянэта)|Сатурн]]. Аднак трэба сказаць, што буйныя сьвяцілы — [[Сонца]], [[Месяц (спадарожнік Зямлі)|Месяц]] — таксама зьмяняюць сваё становішча адносна зорак.
Радок 17 ⟶ 21:
* [[1930]] г. — [[Плютон (карлікавая плянэта)|Плютон]] (прысвоены статус [[карлікавая плянэта|плянэты-карліка]] у [[жнівень|жніўні]] [[2006]] г.)
У [[1995]]
== Будова плянэт ==
Радок 31 ⟶ 35:
* [[Экзаплянэта]]
* [[Карлікавая плянэта]]
== Крыніцы ==
{{Зноскі}}
== Вонкавыя спасылкі ==
| |||