Эдгар Алан По: розьніца паміж вэрсіямі

| Імя = ЭдгарЭдґар Алан По

| Жанр = дэтэктыўная навэля, літаратура жахаў, гатычныґатычны раман, камэдыя, сатыра

'''ЭдгарЭдґар Алан По''' ({{мова-en|Edgar Allan Poe}}) ([[19 студзеня]] [[1809]], [[Бостан]] — [[7 кастрычніка]] [[1849]], [[Балтымар (Мэрылэнд)|Балтымар]]) — [[ЗША|амэрыканскі]] паэт, празаік, [[эсэ]]іст, вынаходнік дэтэктыўнай [[навэля|навэлі]] (''detective story''), заснавальнік жанру жахаў (''horror''), [[літаратурная крытыка|крытык]] і адна з вядучых постацяў амэрыканскага [[рамантызм]]у. Найвялікшую славу здабыў як аўтар «жахлівых апавяданьняў».

== БіяграфіяБіяґрафія ==

ЭдгарЭдґар Алан По нарадзіўся [[19 студзеня]] [[1809|1809 года]] ў [[Бостан]]е, [[ЗША]]. Яго бацькі, акторы вандруючай групыґрупы, памерлі, калі ЭдгаруЭдґару было ўсяго два годагоды. Маці ЭдгараЭдґара, Элізабэт Арнольд По, была ангелькайанґелькай, тата ЭдгараЭдґара, ДэвідДэйвід По, — амэрыканцам ірляндзкага паходжаньня. Хлопчыка прыняў і ўсынавіў заможны гандляр з ВірджынііВэрджыніі Джон Алан.

Дзяцінства ЭдгараЭдґара прайшло ў даволі багатым становішчы. Аланы не шкадавалі сродкаў на яго выхаваньне, і хоць, часамбывала, справы ішлі не зусім пасьпяхова (часам ім нават пагражала банкрутства), хлопча гэтага не адчываў: яго апраналі «як прынца», у яго быў свой конь, свае сабакі. Калі ЭдгаруЭдґару было шэсьць гадоў, Аланы паехалі ў АнгельшчынуАнґельшчыну і аддалі хлопчыка ў дарагі пансыён у [[Лёндан]]е, дзе ён правучыўся пяць год. Па вяртаньню Аланаў у [[1820|1820 годзе]] ў ЗША ЭдгарЭдґар паступіў у каледж у Рычмандзе, які скончыў у [[1826|1826 годзе]]. Завяршаць адукацыю ЭдгараЭдґара адправілі ва ўнівэрсытэт у Рычмандзе, тады толькі што заснаваны.

ЭдгарЭдґар разьвіўся рана: у пяць год ён чытаў, маляваў, пісаў, дэклямаваў, езьдзіў конна. У школе ён добра вучыўся, набыў вялікі запас ведаў па літаратуры, асабліва ангельскайанґельскай і лацінскай, па агульнай гісторыі, па матэматыцы, па некаторым адгалінаваньням прыродазнаўства, такім як астраномія, фізыка. Фізычна ЭдгарЭдґар быў моцным, удзельнічаў ваува ўсіх сяброўскіх свавольствах, а ва ўнівэрсытэце — ваўва ўсіх іхніх гулянках. Характар будучага паэта зь дзяцінства быў няроўны, палкі, імпэтны. У яго паводзінах зацямлялі шмат дзіўнага. З ранніх год ЭдгарЭдґар пісаў вершы, захапляўся фантастычнымі плянамі, любіў рабіць псыхалягічныяпсыхаляґічныя вопыты над сабой і іншымі. Усьведамляючы сваю перавагу, ён даваў іншым гэта адчуць.

Жыцьцё ў багацьці скончылася для ЭдгараЭдґара, калі яму ня было і няпоўных 17 год. Ва ўнівэрсытэце ён прабыў усяго год. ВосеньнюУвосень [[1826|1826 годагоду]] адбыўся разрыў паміж Джонам Аланам і яго прыёмным сынам. Хто быў «вінаваты», зараз даведацца цяжка. Ёсьць пасьведчаньні, неспрыяльныя для ЭдгараЭдґара. Напрыклад, падцьверджана, што ён падрабіў вэксэлявэксэлі з подпісам Джона Алана, што аднойчы, быўшы нецьвярозы, навымаўляў яму грубіянстваў, замахнуўся на яго з палкай і г. д. Зь іншага боку, невядома, што трываў геніальныґеніальны юнак ад разбагацеўшага заступніка (Джон Алан атрымаў нечаканую спадчыну, якое пераўтварыла яго ўжо ў міліянэрамільянэра), непрыхільнага да мастацтва і паэзіі. Відаць, шчыра любіла ЭдгараЭдґара толькі гаспадыня Алан, а яе муж ужо даўно быў незадаволены экцэнтрычным прыёмышам. Падставай да сваркі паслужыла тое, што Алан адмовіўся заплаціць картачныя пазыкі ЭдгараЭдґара. ЮнашаЮнак лічыў іх «пазыкамі гонару» і ня бачыў іншага выйсьця для выратаваньня свайго «гонару», як пакінуць багаты дом, дзе выхоўваўся.

[[Файл:FtIndependence2.jpg|thumb|left|265px|Месца слуюбыслужбы По — [[Бостан|бостанскі]] форт Незалежнасьці]]

Для ЭдгараЭдґара По пачалося бадзяжнае жыццёжыцьцё. Пакінуўшы дом Аланаў, ён паехаў у родны Бостан, дзе пад псэўланімампсэўданімам «Бостанец» надрукаваў збор вершаў «[[Тамэрлан і іншыя вершы]]», які так і ня выйшаў у сьвет. Гэтае выданьне, імаверна, паглынула ўсе сабраныя грошы юнака. Ня маючы прытулку, ён вырашыўся на стромкі крок — і паступіў жаўнерам у войску пад выдуманым імем. Службу ён нёс каля годагоду, быў у камандваньня на добрым ліку і нават атрымаў чын сэржант-майорамаёра. У пачатку [[1828|1828 года]] паэт, аднак, ня вытрываў свайго становішча і зьвярнуўся да прыёмнага бацькі, просячы дапамогі, і, верагодна, выказваў пакаяньне. Джон Алан, можа быць па хадайніцтву жонкі, пашкадаваў юнака, аплаціў наём намесьніка і выклапатаў ЭдгаруЭдґару вызваленьне. Але, прыехаўшы ў Рычманд, ЭдгарЭдґар ужо не засьпеў сваёй заступніцы, гаспадыня Алан памерла за некалькі дзён да таго ([[28 лютага]] [[1829|1829 годагоду]]).

Атрымаўшы свабоду, ЭдгарЭдґар По зноўку зьвярнуўся да паэзіі. Ён зноў пабываў у БалцімарыБалтымары і пазнаёміўся тамака са сваімі сваякісваякамі па татавай лініі — зь сястрой, бабуляй, дзядзькай Георгам По і яго сынам Нэльсанам По. Апошні мог пазнаёміць ЭдгараЭдґара з рэдактарам мясцовае газэтыґазэты, Ўільямам ГвінамҐвінам. Праз ГвінаҐвіна ЭдгарЭдґар атрымаў магчымасьць да бачнага тады [[Нью-Ёрк|нью-ёркскага]] літаратара Джону Нілу. І ГвінуҐвіну, і Нілу паэт аддаў на суд свае вершы. Водгук, пры ўсіх абмоўках, быў самы памысны. Вынікам было тое, што ў канцы 1829 года ў БалцімарыБалтымары быў другасна выданы збор вершаў По пад яго імем, азагалоўлены «''Аль-Аарааф, Тамэрлян і малыя вершы''». На гэты раз кніжка паступіла ў кнігарні і ў рэдакцыі, але прайшла незаўважанай.

Паміж тым Джон Алан настойваў, каб ЭдгарЭдґар скончыў сваю адукацыю. Было вырашана, што ён паступіць у Ваенную акадэмію ў Вэст-Пойнце. У сакавіку [[1830|1830 годагоду]], па хадайніцтву Алана, ЭдгарЭдґар усё ж быў прыняты ў лік студэнтаў, хоць па ўзросту ён не падыходзіў. Яго прыёмны бацька падпісаў зяза яго абавязацельстваабязальніцтва адслужыць у войску 5 гадоў. ЭдгарЭдґар неахвотна ішоў у акадэмію. Нармалёвым шляхам пакінуць яе муры ён ня мог. Са звычайнай гарачнасьцю ён узяўся за справу і здолеў дамагчыся таго, каб ў сакавіку [[1831|1831 года]] яго адлічылі. Гэтым юны паэт зноў вярнуў сабе свабодуволю, але, вядома, зноў рассварыўся з Джонам Аланам.

З Вэст-Пойнта ЭдгарЭдґар По зьехаў у Нью-Ёрк, дзе пасьпяшаўся выдаць трэці зборнік вершаў, названы, аднак, «другім выданьнем»: «''Паэмы ЭдгараЭдґара А. По. Другое выданьне''». Сродкі на выданьне сабраныя падпіскай; далі свой роспісросьпіс многія паплечнікі з акадэміі, якія чакалі, што знойдуць у кнізе тыя вершаваныя памфлеты і эпіграмыэпіґрамы на прафэсараў, якімі студэнт Алан-По стаў вядомым у школе. Але ім давялося расчаравацца. Пакупнікоў у кнігі, ацэненай у два з паловай даляры, не знайшлося.

[[Файл:VirginiaPoe.jpg|right|thumb|По ажаніўся на сваёй трынаццацігадовай кузінекузыне, ВірджынііВэрджыніі Клем. Яе раньняя сьмерць аказала ўплыў на некаторыя творы паэта]]

З восені 1831 па восень [[1833|1833 года]] — самы цяжкі пэрыяд для ЭдгараЭдґара По. Улетку 1831 года ЭдгарЭдґар жыў у БалцімарыБалтымары ў сваёй цёткі г-ні Клем — маці той ВірджынііВэрджыніі, якая пазьней стала жонкай паэта. З восені 1831 годагоду яго слядысьляды губляюцца. Да канца гэтага пэрыяду ЭдгарЭдґар По дайшоў да крайняй галечы. Узяў шлюб у [[1836|1836 годзе]] з ВіджыніяйВэрджыніяй Клем. Яму было 27, ёй 13.

Несумнёўна, што ў гэтыя гады малады паэт шмат працаваў. Ім быў напісаны шэраг навэляў — лепшых у ранейшым пэрыядзе яго творчасьці. Увосень 1833 годагоду балцімарскі штотыднёвік абьвясьціў конкурс на лепшы аповед і лепшы верш. ЭдгарЭдґар По даслаў шэсьць аповедаў і вершаваны ўрывак «Калізэй». Чальцы жюры адзінагалосна прызналі лепшым і аповед, і вершы ЭдгараЭдґара По. Аднак, не лічачы магчымым выдаць дзьве прэміі адной і той жа асобе, прэміравалі толькі аповед «''Рукапіс, знойдзены ў бутэльке''» ([[ангельская мова|англ.]] ''MS. Found in a Bottle''), за які аўтару выдалі сто даляраў. Грошы падасьпелі своечасова. Аўтар літаральна галадаў.

У пэрыяд з [[1833]] па [[1840|1840 гады]] аўтар выпускае шмат паэмаў і аповедаў, працуе ў часопісах «''Southern Literary Messenger''» у Рычмандзе. У [[1841]]—[[1843|1843 гадох]] жыў зь сям’ёй у маёнтку ў [[Філядэльфія|Філядэльфіі]] і працаваў у часопісах «''Burton’s Gentleman’s Magazine''» і «''Graham’s Magazine''». У Філядэльфіі ЭдгарЭдґар По таксама мерыўся выдаваць уласны часопіс «''The Stylus''» (альбо «''The Penn''»), але гэтая задума ня спраўдзілася.

Аднак хутка яго падпільноўвала сур’ёзнае выпрабаваньне. У ВірджынііВэрджыніі пасьля сьпеваў лопнуў крывяносны сасуд і яны была пры сьмерці (яна хварэла на сухоты).

[[Файл:Poe's grave Baltimore MD.jpg|right|thumb|Магіла ЭдгараЭдґара Алана По ў [[Балтымар]]ы]]

Апошнія гады жыцьця ЭдгараЭдґара По, [[1847]]—[[1849]], былі гадамі беганіны, паўшаленства, высокіх посьпехаў, гаротных падзеньняў і пастаянных паклёпаў ад ворагаў. ВірджыніяВэрджынія, паміраючы, узяла клятву з с-ні Ш’ю, сяброўкі ЭдгараЭдґара, ніколі не пакідаць яго. ЭдгарЭдґар По яшчэ захапляўся жанчынамі, уяўляў, што закаханы, нават ішла гаворка аб шлюбе. У жыцьці ён трымаў сябе дзіўна, аднак пасьпеў выдаць яшчэ колькі геніальныхґеніальных твораў.

Але хвароба ўжо зьнішчала жыцьцё паэта; прыпадкі алкагалізмуалькагалізму станавіліся ўсё больш пакутлівымі, нэрвовасьць узрастала амаль да псыхічнага расзладжаньняразладжваньня. С-ня Ш’ю, якая не была здольная зразумець хваравіты стан паэта, палічыла неабходным устараніцца ад яго жыцьця. Увосень 1849 года наступіў канец. Поўны хімерычных праэктаўпраектаў, лічачы сябе зноў жаніхом, ЭдгарЭдґар По сёлета ў верасьні зь вялікім посьпехам чытаў у Рычмандзе курс лекцыяў аб «Паэтычным прынцыпе». З Рычманда ЭдгарЭдґар По выехаў, маючы 1500 даляраў у кішэні. Што здарылася затым, засталося таямніцай. Можа быць паэт трапіў пад уплыў сваёй хваробы; можа быць, рабаўнікі ўсыпілі яго наркотыкам. ЭдгараЭдґара По знайшлі ў беспрытомным стане, абрабаваным. Яго прывезьлі ў Балтымар, дзе ЭдгарЭдґар По і памёр у шпіталі [[7 кастрычніка]] 1849 годагоду.

ЭдгарЭдґар Алан По ўжо ў дзяцінстве чытаў творы [[Джордж Байран|Байрана]], [[Сэмюэль Тэйлар Колрыдж|Колрыджа]] і шматлікіх рамантычных аўтараў свайго часу. Паглыблена займаўся [[касмагонія]]й, прыродазнаўчымі навукамі і [[містыцызм]]ам.

== «Беларускі сьлед» ЭдгараЭдґара По ==

Калі ў [[1831]] годзе ЭдгарЭдґар Алан По разьвітаўся з ваеннай кар’ерай дзеля літаратурных заняткаў і адправіўся ў [[Нью-Ёрк]], там, паводле некаторых сьведчаньняў, пісьменьнік, церпячы нястачы, у сакавіку 1831 года «меркаваў запісацца ў польскае войска (з гэтай нагоды ён зьвярнуўся па рэкамэндацыю да супэрінтэнданта ТэйераТэера, але чамусьці ня зьдзейсьніў свайго намеру»<ref>Ковалев Ю. В. Эдгар По: Новеллист и поэт. Л., 1984. С. 45</ref>. Пра тое, што По пісаў да палкоўніка ТэйераТэера, таксама згадваў Герві Ален<ref>[http://www.lib.ru/INOFANT/POE/biography.txt Аллен Г. Эдгар По. — Москва, 1987. С.121]</ref>, але не ўдакладніў прычыну звароту.

Гэты факт біяграфіібіяґрафіі амэрыканскага літаратара лічыцца «беларускім сьледам»<ref>[http://www.nn.by/1999/25/18.htm «Беларускі сьлед» Эдгара По] // [[Наша Ніва]], №25/1993</ref> у яго жыцьці, бо войска, пра якое вялася размова, прынімала ўдзел у [[Паўстаньне 1863—1864 гадоў|беларуска-польскім паўстаньні]] супраць самадзяржаўнай [[Расейская імпэрыя|Расеі]].