Канстытуцыя 3 траўня 1791 году: розьніца паміж вэрсіямі

[[ВыяваФайл:Oryginal Konstytucji 3 maja.jpg|250пкс|міні|Арыгінальны [[рукапіс]] Канстытуцыі 3 траўня]]

'''Канстыту́цыя 3 траў́ня''', афіцыйная назва «УрадавыЎрадавы закон» ({{мова-pl|Ustawa Rządowa z dnia 3 maja}})  — канстытуцыя [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], прынятая на паседжаньні [[Чатырохгадовы Сойм|Вялікага Сойму]] ў Варшаве [[3 траўня]] [[1791]] году. Сойм увайшоў ў гісторыю польска-літоўскай дзяржавы пад назвай чатырохгадовага канфэдэратыўнага Сойму. «Урадавы закон» стаўся перамогай так званай «патрыятычнай партыі», якая аб'ядноўвалааб’ядноўвала ў сваім складзе прыхільнікаў рэформаў дзяржаўнага ладу, й істотна карэктаваў сыстэму дзяржаўнага кіраваньня, сацыяльнае разьмежаваньне ў краіне, кардынальныя правы шляхты.

У кастрычніку [[1788]] году ў Варшаве быў скліканы Вялікі Сойм (пазьней атрымаў назву чатырохгадовага  — з-за сваёй працягласьці). [[Расейская імпэрыя]] ў гэты час была ўцягнутая адначасова ў дзьве вайны  — з [[Турцыя]]й і [[Швэцыя]]й. Гэта давала шанец прыхільнікам рэформаў правесьці пераўтварэньні ў краіне, пакуль галоўная «апякунка» [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] занятая іншымі справамі. Няспадзявана для самой сябе [[Кацярына ІІ]] згуляла на карысьць рэфарматараў, дазволіўшы злучыць Сойм у канфэдэрацыю, што аўтаматычна ліквідоўвала права «[[liberum veto]]». Да ўсяго гэтага дадаўся той факт, што прускі кароль [[Фрыдрых]], у сваіх мэтах, падтрымаў «патрыятычную» партыю.

Супадзеньнем усіх гэтых абставінаў рэфарматары скарысталіся: ужо ў першы год дзейнасьці Сойму было павялічанае войска, ліквідавалася [[Пастаянная Рада]]  — падкантрольны Расеі выканаўчы орган пры каралі, заключаны саюз з [[Прусія]]й. У [[1789]] годзе ў межах гэтых рэформаў была створаная спэцыяльная «Дэпутацыя па зьмене формы дзяржаўнага кіраваньня» ({{мова-pl|Deputacja do poprawy formy rzadu}}), якой было даручана распрацаваць новыя прынцыпы дзяржаўнага кіраваньня. У працэсе дзейнасьці Сойма выявілася супрацьстаяньне двух бакоў: «патрыётаў», якія імкнуліся да найбольш радыкальных рэформаў (адмена «[[Liberum Veto]]», спадчыннасьць трону, павелічэньне правоў мяшчанаў) і кансэрватараў, якія прытрыміваліся захаваньня старых гарантыяў шляхецкай вольнасьці.

Прыхільнікі рэформаў згуртаваліся вакол галоўных ідэолягаў «патрыятычнай» партыі  — маршалка ВКЛ [[Ігнат Патоцкі|Ігната Патоцкага]], ксяндза Гуга Калянтая, прымаса Патоцкага. Распрацоўка канстытуцыі ішла патаемна ў Радзівілаўскім палацы ў Варшаве, дзе зьбіраліся ўсе прыхільнікі пераменаў.

У выніку праведзеных давыбараў атрымалася суадносіны сілаў у сойме зьмяніць на карысьць групоўкі «патрыятычнай партыі», і ўжо ў пачатку [[1791]] году соймам былі прынятыя два важныя законы  — закон аб рэарганізацыі соймікаў (сакавік [[1791]] году) і закон аб гарадах і аб становішчы мяшчанаў (красавік [[1791]] году).

== Зьмест Канстытуцыі ==

Гарады і мяшчанства атрымлівалі пашыраныя правы. Мяшчане атрымалi права карыстацца правам Neminem captivabimus («асабiстай недатыкальнасьцi»), атрымалi магчымасьць займаць духоўныя, сьвецкiя i вайсковыя пасады, набываць зямлю, шляхце ж было дазволена займацца мяшчанскiмi справамi. Каралеўскiя гарады атрымалi большае самакiраваньне, права дасылаць на Сойм прадстаўнiкоў («plenipotentow») да Скарбавай i Палiцэйскай камiсiяў з правам дарадчага голасу ў пытаньнях, што тычылiся гарадоў, гандлю і  г. д. Атрымалi мяшчане i магчымасьць атрымаць шляхецкiя патэнты.

'''Заканадаўчая улада'''  — [[Сойм]], які дзяліўся на дзьве ізбы: пасольскую і сэнатарскую.

* [[Сэнатарская ізба]]: складалася з ваяводаў, маршалкаў, біскупаў, міністраў і караля. Асноўная функцыя Сэнату  — прыняцьце ці непрыняцьце законаў, якія прайшлі абмеркаваньне і былі падтрыманыя ніжэйшай ізбой. Сэнат меў права адзін раз адхіліць праект да наступнага Сойму. Другі раз ён абавязаны быў яго прыняць.

* [[Пасольская ізба]]: складалася з прадстаўнікоў шляхты ўсіх паветаў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] (па 2 прадстаўнікі ад кожнага павета). Асноўныя функцыі: распрацоўка і прыняцьце законаў  — канстытуцыйных, грамадзянскіх, крымінальных; кантроль выканаўчай ўлады, выбраньне прадстаўнікоў на вышэйшыя дзяржаўныя пасады.

'''Выканаўчая ўлада'''  — «[[Варта законаў]]» ({{мова-pl|Straż Praw}}) на чале з каралём. Асноўная функцыя выканаўчай ўлады  — кантраляваць і арганізоўваць выкананьне прынятых Соймам пастановаў. «Варта законаў» ня мела права прымаць новыя ці зьмяняць старыя законы, абвяшчаць мір ці вайну, уводзіць ці адмяняць падаткі. «Варта» могла весьці часовыя перамовы з замежнымі прадстаўнікамі, а таксама вырашаць надзённыя справы, неабходныя для забесьпячэньня спакою ў краіне паміж Соймамі.

У адпаведнасьці з канстытуцыяй захоўвалася выбранасьць трону, але ў межах адной нязьменнай сям'ісям’і. Такім чынам быў знойдзены кампраміс паміж прыхільнікамі элекцыйнасьці і спадчынасьці трона. Першым прадстаўніком новай каралеўскай дынастыі абвяшчаўся [[Фрыдэрык Аўгуст Сас]].

«[[Варта законаў]]» складалася з прымаса, пяці міністра  — міністра паліцыі, пячаткі, скарбу пячаткі, справаў замежных, справаў вайсковых і 2 сакратароў. На паседжаньнях «Варты» мусіў прысутнічаць маршалак соймавы, бяз права голасу, для таго, каб у выпадку небясьпекі ці хваробы караля склікаць пазачарговы Сойм. «Варце закону» падпарадкоўваліся 4 камісіі: Вайсковая, Скарбу, Адукацыі і Паліцыі.

Дыскусійным пытаньнем застаецца тое, што ў тэксьце ні аднаго разу ня ўзгадваецца Вялікае княства Літоўскае і толькі 2 разы Рэч Паспалітая. У астатніх выпадках ужываецца назва краіны «Польшча». Гэта дае падставы сьцьвярджаць, што Канстытуцыя 3 траўня па сутнасьці ліквідоўвала [[Вялікае княства Літоўскае]] як асобную дзяржаву. Аднак сучасныя польскія гісторыкі мяркуюць, што адсутнасьць узгадак пра ВКЛ у тэксьце Канстытуцыі гаворць хутчэй, наадварот, пра вострую супярэчнасьць у гэтым пытаньні паміж літоўскімі і польскімі пасламі. Баючыся, што пытаньне ўніфікацыі можа пазбавіць Канстытуцыю падтрымкі паслоў [[Вялікае княства Літоўскае|ВКЛ]], распрацоўшчыкі папросту абмінулі яго ў сваім праекце. Ускосным пацьверджаньнем гэтай вэрсіі зьяўляецца тое, што ВКЛ як асобны суб'ектсуб’ект Рэчы Паспалітай працягвала прысутнічаць і пасьля 3 траўня ва ўсіх дакумэнтах. А [[20 кастрычніка]] 1791 году паміж ВКЛ і Польшчай былі падпісаныя «[[Узаемныя Заручыны абодвух народаў]]» ({{мова-pl|Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów}})  — дакумэнт, дзе дакладна разьмяжоўваліся функцыі дзьвюх дзяржаваў.

== Ліквідацыя Канстытуцыі 3 траўня ==

* Чудаков М.  Ф.  Конституция Речи Посполитой 3 мая 1791г1791 г. Государственно-правовая характеристика. Минск 2005