Вікіпэдыя

Францішак Карпінскі: розьніца паміж вэрсіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьменаНаступная зьмена →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
д →‎Творчасьць: артаграфія
дапаўненьне
Радок 11:
| Памёр = {{Памёр|16|9|1825}}<br />фальв. Хараўшчына каля [[Ваўкавыск]]а
| Грамадзянства =
| Род дзейнасьці = [[паэт]], [[перакладнік]]
| Гады актыўнасьці =
| Напрамак =
| Жанр = [[сэнтымэнталізм]]
| Дэбют =
| Значныя творы =
Радок 25:
| Сайт =
 
| Герб = POL COA Korab.svg
| Шырыня гербу =
| Подпіс гербу = герб [[Кораб (герб)|Кораб]]
| Род = [[Карпінскія гербу Кораб]]
| Бацька = Андрэй Карпінскі
| Маці = Разалія са Сьпяндоўскіх
| Муж =
| Жонка =
| Дзеці =
| Рэлігія =
}}
'''Франці́шак Карпі́нскі гербу [[Кораб (герб)|Кораб]]''' ({{Мова-pl|Franciszek Karpiński}}; [[4 кастрычніка]] [[1741]], в. [[Галаскоў]] каля [[Каламыя|Каламыі]], цяпер [[Украіна]] — [[16 верасьня]] [[1825]], фальв. [[Хараўшчына]] каля [[Ваўкавыск]]а) — [[Польшча|польскі]] паэт эпохі {{Артыкул у іншым разьдзеле|Асьветніцтва ў Польшчы|асьветніцтва|pl|Oświecenie w Polsce}}, адзін з пачынальнікаў польскага [[сэнтымэнталізм]]у.
 
== Жыцьцяпіс ==
Нарадзіўся ў шляхецкай сям’і. Бацька Андрэй служыў у [[Патоцкія|Патоцкіх]] у [[Галаскоў|Галаскове]], маці Разалія<ref>http://zspzabludow.edupage.org/files/Franciszek_Karpinski.pdf</ref> са Сьпяндоўскіх. АдбыўшыПершапачатковую адукацыю атрымаў дома, пасьля адбыў двухгадовы курс рыторыкі і філязофіі ў езуіцкай школе ў [[Станіславаў|Станіслававе]], Ф(цяпер Івана-Франкоўск). КарпінскіУ 1762 паступіў у [[Львоўскі ўнівэрсытэт|Львоўскую езуіцкую акадэмію]], якую скончыў у 1765, атрымаўшы тытулзваньне доктаравыкладчыка філязофііфілялёгіі і вызваленыхступень навукдоктара філязофіі, а таксама ''[[Ліцэнцыят|бакаляўра тэалёгіі]]''. Ужо тады праявіў сябе як здольны паэт.
 
Не абраў духоўнай кар’еры, як гэтага хацела ягоная сям’я. У 1766 г. Францішак пераехаў да брата Антона, які меў прыход у [[Хацімск]]у (на Ўкраіне), і дзе жыла яго маці, працаваў [[гувэрнэр]]ам пры магнацкіх дварах. У 1768 г. стаў цікавіцца палітыкай і далучыўся да [[Барская канфэдэрацыя|Барскай канфэдэрацыі]], якая дзейнічала супраць караля і яго спроб абмежаваць шляхецкія правы, і расейскіх войскаў, што спрабавалі ўмешвацца ва ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай. Аднак, даволі хутка разчараваўшыся ў мэтах канфедэратаў, а таксама з прычыны цяжкай хваробы вярнуўся на радзіму.
Не абраў духоўнай кар’еры, як гэтага хацела ягоная сям’я, працаваў гувэрнэрам пры магнацкіх дварах. У 1770—1771 вучыўся ў [[Вена|Вене]]. Вярнуўшся зь Вены, арандаваў фальваркі.
 
У 1770—1771 вучыўся ў [[Вена|Вене]]. Вярнуўшся на радзіму, арандаваў фальваркі.
У 1780 выдаў першую кніжку вершаў «Zabawki wierszem i przykłady obyczajne». Праз Ігнацыя Вітаслаўскага — [[Абозны польны каронны|абознага польнага кароннага]] — даслаў свае творы князю [[Адам Казімер Чартарыскі|Чартарыйскаму]] і біскупу [[Адам Нарушэвіч|Нарушэвічу]]. У тым жа 1780 па запрашэньні Адама Казімера Чартарыйскага Ф. Карпінскі пераехаў у Варшаву, працаваў у князя ''сакратаром інтарэсаў палітычных'', апекаваўся {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бібліятэка Чартарыйскіх|бібліятэкай Чартарыйскіх|pl|Biblioteka Czartoryskich}}. У Варшаве вакол паэта склаўся літаратурны гурток, Ф. Карпінскі выдаў тры зборнікі паэзіі (1782—1783), стаў вядомым паэтам, нават зьвярнуў на сябе ўвагу каралеўскага двара.▼
 
▲У 1780 выдаў першую кніжку вершаў «Zabawki wierszem i przykłady obyczajne» пад псэўданімам Дзеда Сакольскага. Праз Ігнацыя Вітаслаўскага  — [[Абозны польны каронны|абознага польнага кароннага]]  — даслаў свае творы князю [[Адам Казімер Чартарыскі|Чартарыйскаму]] і біскупу [[Адам Нарушэвіч|Нарушэвічу]]. У тым жа 1780 па запрашэньні Адама Казімера Чартарыйскага Ф. Карпінскі пераехаў у Варшаву, працаваў у князя ''сакратаром інтарэсаў палітычных'', апекаваўся {{Артыкул у іншым разьдзеле|Бібліятэка Чартарыйскіх|бібліятэкай Чартарыйскіх|pl|Biblioteka Czartoryskich}}. У Варшаве вакол паэта склаўся літаратурны гурток, Ф. Карпінскі выдаў тры зборнікі паэзіі (1782—1783), стаў вядомым паэтам, нават зьвярнуў на сябе ўвагу каралеўскага двара.
[[Файл:Lyskawa — Napaleon Orda.jpg|міні|Фрагмэнт касьцёльных могілак у [[Лыскава (Берасьцейская вобласьць)|Лыскаве]] з надмагільлем Ф. Карпінскаму ў форме нізкага доміка пад двухсхільным дахам.]]▼
 
У [[1781]]—[[1782]] наведаў [[Гародня|Гародню]] і [[Вільня|Вільню]]. Вытрымаў у Варшаве толькі да 1783, бо меў незалежны нораў, быў расчараваны сталічным жыцьцём. Пераехаў на [[Чырвоная Русь|Чырвоную Русь]], якая на той час знаходзілася пад {{Артыкул у іншым разьдзеле|Тэрыторыі Рэчы Паспалітай пад Аўстрыяй|аўстрыйскай уладай|pl|Zabór austriacki}}.
Радок 51:
Арандаваў фальваркі, працаваў [[гувэрнэр]]ам, сярод іншых выхоўваў Рамана Сангушку, сына [[Юзэф Сангушка|Юзэфа]]. Часам наяжджаў у Варшаву, дзе выдаваліся ягоныя кніжкі, быў удзельнікам {{Артыкул у іншым разьдзеле|Чацьвярговыя абеды|чацьвярговых абедаў|pl|Obiady czwartkowe}} у [[Станіслаў Аўгуст Панятоўскі|караля]]. Гасьцяваў пры магнацкіх дварах, у [[1785]]—[[1818]] найчасьцей у [[Браніцкія гербу Корчак|Браніцкіх]] у [[Беласток]]у, дзе ў 1792 напісаў «''Pieśni nabożne''» (''Kiedy ranne wstają zorze'', ''Bóg się rodzi'' і інш.), якія былі прачытаныя ім у [[Базыліка Ўнебаўзяцьця Найсьвяцейшай Марыі Панны (Беласток)|катэдральным саборы]], а затым выдадзеныя ў [[Супрасьлеўскі манастыр|Супрасьлеўскім базыльянскім манастыры]] (1792).
 
Ад вядомага каралеўскага камэргера {{Артыкул у іншым разьдзеле|Марцін Бадэні|Марціна Бадэні|pl|Marcin Badeni}} атрымаў у дзяржаньне на шэсьць рокаў каралеўскую вёску [[Сухопаль|Сухадоліна]] у [[Пружанскі павет (Расейская імпэрыя)|Пружанскім павеце]]. У [[1793]] таксама зь ягонай дапамогай атрымаў ад караля на пяцідзесяцігадовае дзяржаньне вёску [[Красьнік]] у [[Пружанскі павет (Расейская імпэрыя)|Пружанскім павеце]], якую назваў Карпінам і асеў там на некалькі рокаў<ref name="Karp">{{Кніга|аўтар = Antoni Korniłowicz.|частка = |загаловак = O życiu ś.p. Franciszka Karpińskiego Doktora filozofii i nauk wyzwolonych bakałarza ś. teologii…|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = Wilno|выдавецтва = nakładem i drukiem N. Glücksberga|год = 1827|том = |старонкі = |старонак = |сэрыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Лічыцца, што мясцовыя сяляне нават далі вёсцы назву Карпін у ягоны гонар, але новае імя не прыжылося<ref name="pruzhnet">{{Спасылка | аўтар = dniknik| прозьвішча = | імя = | аўтарlink = | cуаўтары = | дата публікацыі = 22 красавіка 2010| url = http://pruzhany.net/418-francishak-karpinski.html| загаловак = Францішак Карпінскі| фармат = | назва праекту = Знакамітыя людзі| выдавец = партал гораду Пружаны| дата = 22 чэрвеня 2011 | мова = | камэнтар = }}</ref>. Зацікавіўся гісторыяй краю, завязаў знаёмствы зь мясцовай шляхтай-літвінамі, любіў і запісваў іхнія песьні, арганізоўваў чытаньні для сялян і іх дзяцей.
 
У 1794 року Красьнік быў амаль цалкам зьнішчаны расейскімі войскамі у час здушэньня [[Паўстаньне Тадэвуша Касьцюшкі|паўстаньня Т. Касьцюшкі]]. Карпінскі вымушаны быў ратавацца ў [[Белавеская пушча|Белавескай пушчы]]. Пасьля 1795 разам зь іншымі жыхарамі ваколіц быў вымушаны прынесьці прысягу на вернасьць расейскай імпэратарцы [[Кацярына II|Кацярыне ІІ]] у пружанскай царкве.
З 1800 чалец [[Варшаўскае таварыства аматараў навук|Варшаўскага таварыства аматараў навук]]. Бываў у [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай гімназіі]], у 1806 падарыў ёй свой кнігазбор. Будучы ў прыязных адносінах з гарадзенскім генэрал-губэрнатарам Кошалевым, Ф. Карпінскі прапаноўваў рэформы па паляпшэньні жыцьця сялян. Быў прыхільнікам ідэй [[Жан-Жак Русо|Жан-Жака Русо]], ідэалізоўваў вясковае жыцьцё, лічыў сялянаў маральна несапсаванымі.▼
 
З 1800 чалец [[Варшаўскае таварыства аматараў навук|Варшаўскага таварыства аматараў навук]]. Бываў у [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай гімназіі]], у 1806 падарыў ёй свой кнігазбор. Другая частка кніг была падараваная ім Сухопальскай царкве, дзе, паводле некаторых зьвестак, захоўвалася да Першай сусьветнай вайны.
У [[1818]] або [[1819]] набыў у Вінцэнта Арахоўскага, межавага ваўкавыскага судзьдзі, фальварак [[Хараўшчына]] каля [[Ваўкавыск]]у, дзе правёў рэшту жыцьця. Тут на практыцы ажыцьцявіў сюжэты сваіх п’ес-ідылій, працаваў разам з сялянамі у полі, адкрыў у Хараўшчыне школу для сялянскіх дзяцей, у якой сам настаўнічаў.▼
 
▲З 1800 чалец [[Варшаўскае таварыства аматараў навук|Варшаўскага таварыства аматараў навук]]. Бываў у [[Сьвіслацкая гімназія|Сьвіслацкай гімназіі]], у 1806 падарыў ёй свой кнігазбор. Будучы ў прыязных адносінах з гарадзенскім генэрал-губэрнатарам Кошалевым, Ф. Карпінскі прапаноўваў рэформы па паляпшэньні жыцьця сялян. Быў прыхільнікам ідэй [[Жан-Жак Русо|Жан-Жака Русо]], ідэалізоўваў вясковае жыцьцё, лічыў сялянаў маральна несапсаванымі.
 
▲Увосень 1812 року пад час адступленьня напалеонаўскіх воўскаў Красьнік быў зьнішчаны цалкам, а сам гаспадар абрабаваны да бялізны і зьбіты жаўнерамі. У 1813 г. ён пасяліўся ў Мураве, а ў [[1818]] або [[1819]] набыў у Вінцэнта АрахоўскагаАжахоўскага, межавага ваўкавыскага судзьдзі, фальварак [[Хараўшчына]] каля [[Ваўкавыск]]у, дзе правёў рэшту жыцьця. Тут на практыцы ажыцьцявіў сюжэты сваіх п’ес-ідылій, працаваў разам з сялянамі у полі, адкрыў у Хараўшчыне школу для сялянскіх дзяцей, у якой сам настаўнічаў. Рэшткі парку, склеп, флігель і падмуркі сядзібнага дома Карпінскага захаваліся ў Хараўшчызне да сёньняшняга дню.
 
Меў пасьлядоўна трох абранак сэрца, называных ім «Юстынамі», аднак так і не ажаніўся.
 
▲[[Файл:Lyskawa — Napaleon Orda.jpg|міні|Фрагмэнт касьцёльных могілак у [[Лыскава (Берасьцейская вобласьць)|Лыскаве]] з надмагільлем Ф. Карпінскаму ў форме нізкага доміка пад двухсхільным дахам.]]
 
Займаўся зборам вершаў, напісаных па-беларуску, запісам беларускіх песнь, паданьняў, казак. Згуртаваў вакол сябе мясцовых літаратараў — І. Храптовіча, С. Клакоцкага, А. Хадкевіча.
 
Памёр [[16 верасьня]] [[1825]] у фальварку Хараўшчына,. Праз 19 рокаў ягоныя рэшткі пахаваныперапахаваныя на касьцёльных могілках в. [[Лыскава (Берасьцейская вобласьць)|Лыскава]] (цяпер [[Пружанскі раён]]). Надмагільле захавалася, мае выгляд паменшанай вясковай хаты. На алоўкавым, падмаляваным акварэльлю, малюнку [[Напалеон Орда|Н. Орды]] надпіс: «''31 траўня 1877. То мой дом убогі; Фр. Карпінскі памёр у 1825  г. 4 дня верасьня, жыў 84 гады''». Першапачаткова там быў толькі надпіс «То мой дом убогі»<ref name="Karp" />.
 
Архіў Ф. Карпінскага захоўваўся ў К. Прозара ў [[Хойнікі (неадназначнасьць)|Хойніках]], потым часткова ў [[Аляксандар Ельскі|А. Ельскага]] ў [[Замосьце (Пухавіцкі раён)|Замосьці]] (цяпер [[Пухавіцкі раён]]).
 
== Творчасьць ==
Аўтар ідылій, лірычных вершаў, абразкоў і перакладаў, сабраных у зборніку «Забаўкі вершам і прозай» (''Zabawki wierszem i prozą'', т. 1-7, Варшава, 1782—1787). Шырокую папулярнасьць набылі песьні і баляды Ф. Карпінскага («Да Юстыны. Вясновая туга», «Лаура і Філон», «Балада аб Людгардзе» і інш.). У камедыікамэдыі «Чынш» (''Czynsz'', [[Варшава]]—[[Кракаў]], [[1790]]) Ф. Карпінскі за вызваленьне сялян ад прыгону. Водгукам на падзелы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] быў верш «Жалоба Сарматы над магілай Жыгімонта Аўгуста». Паэзія Ф. Карпінскага вылучалася прастатой мастацкіх формаў, была прасякнутая матывамі народнай творчасьці, у тым ліку беларускага фальклёру.
 
Водгукам на падзелы [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] быў верш «Жалоба Сарматы над магілай Жыгімонта Аўгуста». Захаваліся патрыятычныя творы: «Да Станіслава Малахоўскага», «На дзень 3 траўня 1791 г.», «Плач Сармата над магілай Жыгімонта Аўгуста», драма «Юдзіф».
Апроч літаратурнай спадчыны, пакінуў успаміны, якія ўпершыню былі выдадзеныя ў 1822 і вытрымалі 6 выданьняў.▼
 
Паэзія Ф. Карпінскага вылучалася прастатой мастацкіх формаў, была прасякнутая матывамі народнай творчасьці, у тым ліку беларускага фальклёру. Акрамя гэтага, зьяўляўся аўтарам філязофска-этычных твораў — «Пра красамоўства ў прозе і вершах», «Пра шчасьце чалавека».
 
▲Апроч літаратурнай спадчыны, пакінуў успаміны, якія ўпершыню былі выдадзеныя ў 1822 («Гісторыя майго стагодзьдзя і людзей, зь якімі жыў») і вытрымалі 6 выданьняў.
 
== Бібліяграфія ==
Радок 81 ⟶ 91:
* 1802 — Rozmowy Platona z uczniami swoimi ([[Гародня]])
* 1822 — Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem (успаміны, 6 выд.)
 
== Ушанаваньне памяці ==
У 1925 року з нагоды 100-годзьдзя сьмерці паэта ў Варшаве была выдадзеная невялікая кніга «Францішак Карпінскі». Прыбытак ад продажу кнігі пайшоў на лыскаўскую школу, якая насіла ягонае імя і зьмяшчалася ў памяшканьні сучаснай бальніцы (колішняга манастыра).
 
26 верасьня 1993 ў Лыскаве каля касьцёлу быў пастаўлены і асьвечаны помнік выдатнаму дзеячу. На помніку зроблены надпіс: «Вось мой дом убогі, Францішак Карпінскі, памёр год 1825, дня 4 верасьня, жыў гадоў 84».
 
== Літаратура ==
* Guzek, Andrzej Krzysztof. Franciszek Karpiński // Pisarze polskiego oświecenia. T.I, red. T. Kostkiewiczowa i Z. Goliński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, S. 608—639.
* {{Літаратура/ЭВКЛ|[[Адам Мальдзіс|Мальдзіс А.]]|Францішак Карпінскі|2|54}}
 
== Крыніцы і заўвагі ==
Радок 92 ⟶ 107:
{{Commonscat|Franciszek Karpiński}}
* [http://www.babinets.com/belarus/bel05r.html Магіла Ф. Карпінскага ў Лыскаве]
* [http://pruzhany.net/418-francishak-karpinski.html Жыцьцяпіс Ф. Карпінскага]
* [http://khblit.narod.ru/arhiu/lib/karpinski.htm Творы Францішка Карпінскага] ў перакладах
* [http://monika.univ.gda.pl/~literat/autors/karpins.htm Віртуальная бібліятэка польскай літаратуры]{{ref-pl}}{{ref-en}}
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Францішак_Карпінскі»