Готлянд (востраў): розьніца паміж вэрсіямі

| Шырата_хвілінаў = 30

Готлянд — другаядругі па велічыні выспавостраў ў Балтыйскім моры пасьля [[Зэляндыя (выспавостраў)|Зэляндыі]] ды самая вялікая сярод выспаўастравоў, што належаць Швэдзкай кароне. Плошча Готлянду складае 3140 км² (0,8% ад усёй Швэцыі), а разам з прылеглымі выспаміастравамі (сярод іх вылучаюцца перадусім [[Фаро]] ды [[Гоцка Сандон]]) плошча рэгіёну павялічваецца прыкладна да 3300 км². Велічыня берагавой лініі (разам з Фаро) — 800 км, шырыня — 50, даўжыня — 176 км. Разьмешчаны Готлянд у 90 км на паўднёвы ўсход ад Швэцыі і ў 130 км ад [[Латвія|Латвіі]]. Сярэдняя вышыня выспывострава — 30-50 м, найвышэйшы пункт (''Лойста-хэд'')- 83 м.

ВыспаВостраў Готлянд утворанаутвораны з асадкавай пароды, сфармаванай 400 млн гадоў назад, у [[Сілурыйскі пэрыяд]]. У той час Готлянд знаходзіўся блізу [[экватар]]а, у цёплым плыткім моры. Вялікія масы пяску і [[вапна|вапняковых]] наносаў утварылі подсьціл, які з цягам часу быў спрэсаваны да [[мергель|мергелістага сланцу]]. Затым ужо былі сфармаваныя адклады [[пясчанік]]у, які зараз, аднак, сустракаецца толькі на самым поўдні Готлянду.

Пісьмовай крыніцай для вывучэньня старажытнай гісторыі выспывострава служыць рукапіс [[Гуталага]] — зборнік [[звычаёвае права|звычаёвага права]] Готлянду, напісаны да сяр. 14 ст. Апошнія 8 аркушаў рукапісу, прысьвечаныя выключна апісаньню гістарычных падзей і звычаяў, былі выдзеленыя дасьледчыкамі ў асобную частку пад назвай «[[Сага пра гутаў]]» (''Gutasaga''). Сага пачынаецца з расповеду пра абжываньне Готлянду першым пасяленцам Цьелварам (Þjelvar) і ягонымі нашчадкамі. Аднаго з сыноў Цьелвара звалі Гуці, ад якога, відаць па ўсім, і пашла назва жыхароў выспывострава — [[гуты|гутаў]]. Аднак, нягледзячы на легендарны пачатак сагі, усё ж пераважная большасьць пададзенага матэрыялу выклікае ў навукоўцаў безумоўны давер. Так, у ёй ідзецца пра меркаванае перасяленьне жыхароў Готлянду з выспывострава на кантынэнт у 5-6 стст. н.э., пра палітычны хаўрус зы [[свэі|свэямі]], продкамі цяперашніх швэдаў, які быў заключаны да пачатку 7 ст., пра паганскія вераваньні й хрышчэньне выспывострава, гандлёвыя стасункі, адміністрацыйны лад і інш.

Згодна ж археалягічным дасьледваньням, людзі атабарыліся на высьпе больш за 7000 гадоў назад. Вялікая колькасьць розных знаходак са срэбра дае падставу сцьвярджаць, што гандаль Готлянду з кантынэнтальнай Эўропай дасягнуў свайго росквіту ўжо ў часы існаваньня [[Рымская Імпэрыя|Рымскай імпэрыі]], а мо’ нават і раней. Сярод знаходак больш за ўсё дзівіць навукоўцаў надзвычай вялікая колькасьць арабскіх манэт, якія траплялі на выспувостраў пераважна праз пасярэдніцтва рускіх купцоў.

У часы [[Вікінгі|вікінгаў]] Готлянд разам са сваёй сталіцай здабыў статус гандлёвага цэнтра Балтыйскга мора. Зручнае месцазнаходжаньне выспывострава на скрыжаваньні гандлёвых шляхоў сталася крыніцай багацьця мясцовага набілітэту на доўгія гады, а далучэньне Вісьбю да [[Ганзейскі хаўрус|Ганзэйскага хаўрусу]] прынесла ўвогуле нечуваныя прыбыткі.

Зрэшты, гэтае далучэньне адбылося пасьля захопу выспывострава [[Немцы|немцамі]], якія пакрысе манапалізавалі гандлёвыя сувязі выспывострава з астатнім сьветам. Усе гандлёвыя шляхі ішлі празь Вісьбю, які кіраваўся асобным правам, чым астатняя тэрыторыя выспывострава. Гэта почасту прыводзіла да жорсткіх канфліктаў паміж нямецкімі купцамі і мясцовымі сялянамі. Самы крывавы канфлікт у рэшце рэшт перарос у сапраўдную вайну, што скончылася замірэннем толькі праз умяшальніцтва швэдзкага караля [[Магнус ІІІ Біргерсан|Магнуса ІІІ]] ў [[1288]].

У [[1361]] годзе выспавостраў былабыў заваяванаязаваяваны войскамі дацкага караля [[Вальдэмар IV Атэрдаг|Вальдэмара Атэрдага]], а ў [[1394]] — [[вітальеры|вітальерамі]] — магутнай [[пірацтва|пірацкай]] групоўкай, якая пераўтварыла Вісьбю ў сваю сталіцу. На нядоўгі час Готлянд стаў цэнтрам пірацтва ў Балтыйскім моры. Заклапочаная заняпадам гандлёвых сувязяў, дацкая каралева [[Маргарыта І]], якая на той час шукала шляхоў дамінаваньня ў рэгіёне, заахвоціла да барацьбы зь вітальерамі [[Тэўтонскі ордэн|тэўтонскіх рыцараў]], паабяцаўшы ім узамен дадаць Готлянд да ўладаньняў ордэна. Як вынік, [[21 сакавіка]] [[1398]] г. тэўтоны пад кіраўніцтвам [[Конрад фон Юнгінгэн|Конрада фон Юнгінгэна]] высадзіліся на высьпе і на працягу двух тыдняў захапілі ўсе найважнейшыя ўмацаваньні ворага.

У [[1407]] ці [[1408]] г. Готлянд быў прададзены рыцарамі каралеве Маргарыце, а Вісьбю — нарвэскаму каралю [[Эрык Памэранскі|Эрыку ІІІ]]. Вярнуць сабе выспувостраў Швэцыя здолела пасьля [[Дацка-швэдзкая вайна 1643-1645|вайны 1643—1645]] гг. па ўмовах [[Бромсэбруская дамова|Бромсэбрускай дамовы]]. Аднак канчатковы пераход Готлянду да Швэцыі адбыўся толькі ў [[1679]] г., пасьля трохгадовай акупацыі выспывострава тымі ж датчанамі.

З тых часоў Готлянд настала ператварыўся ў швэдзкую правінцыю. Пад час розных тэрытарыяльных канфліктаў значэньне выспывострава як вайсковага [[пляцдарм]]у ўзрастала, але ў мірныя часы не было ахвотных жывіцца зь ейных багацьцяў. Так, яшчэ ў [[1806]] годзе кароль [[Густаў IV Адольф]] прапанаваў Готлянд у валоданьне [[Мальтыйскі ордэн|мальтыйскім рыцарам]], выгнаным зыз сваёйсвайго выспывострава [[Напалеон I Банапарт|Напалеонам]], але тыя адмовіліся ад угоды. У [[1812]] г. на высьпе была ўтвораная готляндзкая міліцыя — першае фармаваньне такога кшталту ўва ўсёй Швэцыі.

Пры шчыльнасьці 18,4 чал/км² агульная колькасьць насельнікаў Готлянду паводле перапісу [[2006]] году складае 57 317 чалавек (0,6% ад усіх насельнікаў Швэцыі). Зь іх каля 22600 чалавек жывуць у Вісьбю. За пэрыяд па Другой Сусьветнай вайне колькасьць жыхароў выспывострава застаецца прыблізна аднолькавай — у межах 53500-59500 чалавек, з дэмаграфічным мінімумам у [[1963]] годзе.

У сучаснай Швэцыі насельнікаў Готлянду дасюль почасту называюць «гутамі» («gutar»), калі гаворка тычыцца асобы, чые продкі ёсьць карэннымі насельнікамі выспывострава. Аднак на афіцыйны манер больш тактоўным выглядае найменьне «готляндцы» («gotlänningar»), якое не падзяляе людзей у залежнасьці ад іх паходжаньня.

Сымбалямі выспывострава зьяўляюцца [[вожык]] і [[плюшч]]. Сярод найраспаўсюджаных жывёлаў — свойскае [[быдла]], [[авечка|авечкі]], [[конь|коні]].

* Другой па значнасьці можна прызнаць рэлігійную спадчыну выспывострава, якую сымбалізуюць '''93 царквы''', збудаваныя ў 11-14 стст. Многія зы старых бажніц дайшлі да нас у некранутым выглядзе. Цікава, што зь сярэдзіны 14 ст. і ажно да 1960 г. на Готлядзе не было збудавана ніводнай царквы.